D
Y
S
K
U
S
J
E
B ENEDYKT ZIENTARA
W kwestii struktury społecznej manufaktur rosyjskich
w z w ią zk u z k sią żk ą N. P . P a w 1 e n ki, R a z w i t i j e m e t a ł ł u r g i c z e s k o j p r o m y s z l e n -
n o s t i R ossii w p i e r w o j p o ł o w i n i e X V I I I w i e k a . P r o m y s z l e n n a j a p o l i t i k a i u p r a w - lenije . A k a d em ia N a u k S SSR . In s titu t Istorii. M osk w a 1953, s. 536.
O bszerna m on ografia P a w len k i, k tóra n ie tak daw n o u k azała s ię n a p ó łk a ch k s ię garskich, za słu g u je m im o u w id o czn io n eg o w ty tu le dość sp ecja ln eg o ch arak teru z w ie lu w z g lę d ó w n a szczeg ó ln ą u w a g ę p o lsk ie g o c z y te ln ik a . J e s t to p o p ie r w sz e je d na z n a jlep szy ch prac h isto rio g ra fii rad zieck iej, ja k ie u k a za ły s ię w o sta tn ich la t a c h 1. Po d rugie, m im o iż za sa d n iczy m c e le m au tora m ia ło b yć zb a d a n ie d ziejó w p o lity k i i ad m in istra cji p a ń stw a ro sy jsk ieg o n a od cin k u p rzem y słu m eta lu rg iczn eg o w o k re sie zazn aczon ym w ty tu le, to jed n a k P a w le n k o d ał w sw ej k sią żce n a jp ełn iejszy d o ty ch cza so w ej lite r a tu r z e obraz ro zw o ju m e ta lu r g ii ro sy jsk iej w I p o ło w ie X V III w ., a d zięk i g łęb o k iem u i su b teln em u p o d ejściu d o ta k ich w ę z ło w y c h p ro b le m ów , ja k stru k tu ra k la so w a m an u fak tu ry, s iła robocza, p o ch o d zen ie k ap itału , rzu cił w ie le św ia tła n a n a jo g ó ln ie jsz e , a m im o to d o ty ch cza s n ie ro zstrzy g n ięte zagad n ien ia p rocesu h istoryczn ego, w a żn e d la h isto r ii sc h y łk o w e g o ok resu feu d a lizm u w ogóle, a p o lsk ieg o feu d a lizm u w szczególn ości.
P o czą tk i p rzem y słu r o sy jsk ieg o , a zw ła szcza m e ta lu r g ii,'k tó r a w b ły sk a w iczn y m tem p ie w y b iła s ię n a p ierw sze m ie jsc e w E uropie, od d a w n a p rzy cią g a ły do sieb ie z a in tereso w a n ia h isto ry k ó w . J ed n a k r o sy jsk a h isto rio g ra fia b u rżu azyjn a n ie tylk o n ie p o tra fiła w y ja śn ić zw ią za n y ch z ty m z ja w is k ie m p ro b lem ó w , ale n ie w y czerp ała n a w e t d ru k o w a n y ch m a te r ia łó w do n ie g o , n ie m ó w ią c ju ż o n ie tk n ię ty c h ogrom n ych zesp o ła ch a rch iw a ln y ch . F a k t ten, obok z a fa łsz o w y w a n ia h isto rii p ocząt k ó w p rzem y słu ro sy jsk ieg o w im ię rea k cy jn y ch k o n cep cji p o lity czn y ch , sp ra w ił, że h isto rio g ra fia rad ziecka m u sia ła zająć s ię ty m p rob lem em od p o d sta w . P o p racach L u b o m i r o w a 2, Z a o z i e r s k i e j 3 i K a f e n h a u z a * 1 m on ografia P a w le n k i je s t b o g a ty m w k ła d e m w zb a d a n ie p a sjo n u ją ceg o p rob lem u ro zw o ju m a n u fak tu r w ło n ie siln eg o jeszcze u stroju feu d a ln eg o .
I
S zu k ając p o d sta w r o zw o jo w y ch p rzem y słu ok resu „ P iotrow sk iego“ 6, P a w len k o się g a w p op rzed n i ok res, p o d k reśla ją c w y d o b y ty ju ż p op rzed n io p rzez h is to r y k ó w r a d zieck ich fa k t, że m a n u fa k tu ry m eta lu rg ic zn e X V II i X V III w . w y r o sły jak o k u lm i 1 Por. A. S i d o r o w , O r a b o t ie I n s t i t u t a I s to r i i A k a d e m i i N a u k S S S R , „W o- p rosy Is to r ii“ 1954, n r 2. s. 177. 2 P. L u b o m i r o w , O c z e r k i po is to r i i r u s k o j p r o m y s z l e n n o s t i , M oskw a 1947. 3 E. Z a o z i e r s k a j a , M a n u f a k t u r a p r i P ie t r ie I, M osk w a 1947. 4 B. K a f e n h a u z , I s to r i ja c h o z j a j s t w a D e m i d o w y c h w XVIII·—X I X w. t. I, M osk w a 1949.
0 U ży w a m tu taj p rzy jęty ch p o w szech n ie ja k o u m o w n e nazw : „okres p io tr o w sk i“. „okres s ta n is ła w o w s k i“ ; m im o iż sa m e n a z w y są o c z y w iśc ie n ie s łu sz n e z p u n k tu w id zen ia m arksizm u, k ry ją jed n a k w so b ie w gru b szych zarysach p ew n e zam k n ięte o k resy h istoryczn e.
n a cja s iln ie r o zw in ięteg o rzem iosła ". W e w szy stk ich okręgach, g d zie w X V II i X V III w . m ia ły p o w sta ć w ie lk ie zak ład y m etalu rgiczn e, sp o ty k a m y w X V I i X V II w. m asow o drobne ręczn e dym ark i, u ży w a n e przez ch ło p ó w do p rod u k cji żelaza, sta n o w ią cej d la n ic h ipoboczne źródło u trzy m a n ia . S z czeg ó ln ie s iln ie r o z w in ię te b yło c h ło p sk ie h u tn ictw o w o k o lica ch T u ły w ce n tr a ln y m ok ręgu p rzem y sło w y m , na p ółn ocy w o k o lica ch O łońca i T ych w in a. To rzem iosło d ostarczyło w g łó w n ej m ierze w y k w a lifik o w a n e j s iły roboczej p ó ź n ie jsz y m m an u fak tu rom ; z tego rzem io sła , ja k zobaczym y w y r ó sł ró w n ież p e w ie n p ro cen t p rzed sięb io rcó w — i to tak iej m iary, ja k np. D em id o w o w ie.
J a k ie p rzy czy n y w p ły n ę ły n a p o w sta n ie p ierw szy ch ro sy jsk ich m a n u fa k tu r m e ta lu rgiczn ych w X V II i ich szy b k i rozw ój w X V III w.? S p raw a ta n ie z o sta ła w k sią ż ce P a w le n k i n a le ż y c ie u w id oczn ion a. N a p ierw sze m ie jsc e w y su w a się tam zap otrze b ow an ie p a ń stw a na p rod u k cję zb ro jen io w ą oraz zw ią za n a z n im d zia ła ln o ść p a ń s tw a p rzy za k ła d a n iu m a n u fa k tu r i p ro teg o w a n iu p ry w a tn ej in ic ja ty w y w tej d zie d zin ie. Z d a n y ch p rzy to czo n y ch w k sią ż c e w y r a ź n ie w id a ć ja k w ie lk i w p ły w m iało zap otrzeb ow an ie arm ii, zw ła szcza arty lerii, jeszcze w X V II w . n a p o w sta n ie p ie r w szy ch ro sy jsk ich w ie lk ic h p iecó w i h u t m ied zian ych . W p ó źn iejszy m ok resie d ocho dzą do teg o potrzeb y rozb u d ow an ej p rzez P io tra W ielk ieg o flo ty . B ły sk a w ic z n y w zro st liczb y m a n u fa k tu r h u tn iczy ch na p oczątk u X V III w . ś c iśle w ią ż e się z w o jn ą p ółnocną: autor d o b itn ie w y k a za ł, ja k w ie lk i w p ły w na u m iejsco w ien ie tych m a n u fa k tu r m ia ła b lisk o ść tea tru d ziałań w o jen n y ch . H u ty okręgu o ło n ieck ieg o , p rzeta p iając n isk o p ro cen to w ą rudę, za częły w y r a ź n ie u p ad ać po p ok oju n y sta d zk im ; p r y w a tn y k a p ita ł też w y ra źn ie u n ik a ł teg o ok ręgu (s. 53, 58).
W ielk ie zn a czen ie zap otrzeb ow an ia n a m a teria ły w o je n n e w p o czą tk o w y m o k resie ro zw o ju m eta lu rg ii p od k reślon o ró w n ież w litera tu rze f r a n c u s k ie j7. S łu szn ie też stw ierd za P a w len k o , że p otrzeb y obrony p a ń stw a s ta w ia ły p rzem y sł m eta lu rg iczn y w sfe r z e b ezp o śred n ieg o z a in tereso w a n ia p a ń stw a sta n em jeg o ro zw o ju i rozk w itu , (s. 37). S tąd w y w o d zi s ię o w ie le siln ie jsz e p op arcie m erk a n ty listy czn ej p o lity k i rządow ej dla g ó rn ictw a i h u tn ictw a , n iż dla in n y ch d zied zin p rodukcji.
M im o jed n a k całej w a żn o ści p rod u k cji zb rojen iow ej n ie ona sta n o w iła o rozw oju ro sy jsk iej m eta lu rg ii. N a ten rozw ój w d ecy d u ją cy m sto p n iu w p ły n ą ł rozw ój ry n ków : p rzed e w sz y stk im zap otrzeb ow an ie n a żela zo w ew n ą trz k raju, k tóre p ch n ęło do h u tn ic tw a zn aczn e k a p ita ły k u p ieck ie. M im o k ilk u p o b ieżn y ch w zm ia n ek o roz w oju r y n k u w e w n ętrzn eg o w y su w a n ie przez P a w le n k ę na p ie r w sz y p lan ze w n ę tr z n ych czy n n ik ó w , w p ły w a ją c y c h n a rozw ój m eta lu rg ii w y w o ła ło d ysproporcję, w y p a czającą obraz ó w czesn eg o stan u rzeczy —· co słu sz n ie w y tk n ę li au torow i rad zieccy r e c e n z e n c i8. N iesłu szn o ści p rzecen ia n ia w p ły w u d ostaw w o jen n y ch na rozw ój p rze m y słu dow odzą m. in. p rzy k ła d y p olsk ie: m a n u fa k tu ry żela zn e X V II w. p o w sta łe g łó w n ie n a g ru n cie k o n iu n k tu ry w o jen n ej są, w w y n ik u sła b eg o p o w ią za n ia z ry n k iem , k ró tk o trw a łe i z c h w ilą k ied y zabrakło z a m ó w ień ze stron y arm ii — szybko u p a d a ją e. S iln e p o w ią za n ia m an u fak tu r ro sy jsk ich z ry n k iem u m o ż liw iły im p rze
e B. K o ł c z i n , O b r a b o t k a ż e l e z a w M o s k o w s k o m g o s u d a r s t w i e w X V I w.,
„M aterijały i issle d o w a n ija po a rch eo lo g ii S S S R “ nr 12. M oskw a 1949; S. В а с h - r u s z i n, Z e l e z o d i e ł a t i e l n y j e r a j o n y w R u s s k o m g o s u d a r s t w i e w X V I w., „W o- prosy G eo g ra fii“, 1950, nr 20. 7 B. G i 1 1 e. L e s orig in es de la g r a n d e in d u s tr i e m é t a l l u r g i q u e en France, P aryż 1947, s. 205 і nast. 8 M. G o r ł o w s k i i W. K r i w o n o g o w , „W oprosy I s ta r ii“ 1954, nr 8, s. 135. 4 B. Z i e n t a r a , D z ie j e m a ł o p o ls k ie g o h u t n i c t w a żela zn eg o w X I V —X V I I w . W arszaw a 1954, s. 234 i nast. P r z e g lą d H isto ry c zn y — IG
242 D Y SK U SJE
rzu cen ie s ię w c h w ili zak oń czen ia k o n iu n k tu ry w o jen n ej na p rod u k cję p ok ojow ą: k ry ty czn y ten m o m en t zru jn o w a ł ty lk o n ie lic z n e zak ład y.
O lb rzym ia rola p a ń stw a w ro zw o ju m eta lu rg ii p rzeja w ia ła s ię m. in. w za k ład an iu p rzez w ła d ze sk a rb o w e liczn y ch n o w y c h m an u fak tu r, zw ła szcza w o k resie w ojn y p ółnocnej. P óźn iej m a n u fa k tu ry te w znacznej części p rzechodzą w ręce p ryw atn e. P o zo sta w ia ją c n a razie rolę k a p ita łu p a ń stw o w e g o , zatrzym ajm y się n ad p r y w a tn y m i p rzed sięb iorcam i, z a k ła d a ją cy m i m an u fak tu ry. J a k ież je s t p och od zen ie ich k a p itału ? O tóż w n ie w ie lk im ty lk o o d setk u sp o ty k a m y w śró d w ła śc ic ie li m an u fak tu r b y ły ch rzem ieśln ik ó w , ch ociaż ta k w y b itn y i b ogaty „m a n u fa k tu rzy sta “ ja k N ik ita D em id o w p o ch o d ził z tej w ła śn ie sfery . M im o w y d z ie la n ia się ze śro d o w isk a rze m ie śln ik ó w — h u tn ik ó w i m eta lo w có w ju ż w X V II w . p e w n y c h jed n o stek , p rodu k u ją cy ch n a n ieco w ię k sz ą sk a lę i w y z y sk u ją c y c h n ajem n ą s iłę roboczą, p roces a k u m u la cji k a p ita łu rzem ieśln iczeg o p rzeb ieg a ł zb yt p o w o li10, ty m bardziej, że u tru d n iał tę a k u m u la cję u cisk ze stron y p otężn ieją ceg o feu d a ln eg o aparatu p a ń stw o w eg o . W a ru n k iem ro zw o ju p rod u k cji n a szerszą sk a lę b yła in w e sty c ja k a p ita łó w , n a g ro m a d zon ych w sferze w y m ia n y ; jak oż w ię k sz o ść p rzed sięb io rcó w teg o ok resu — to k u p cy. O ile w p o czą tk o w y m o k resie (X V II w .) k u p cy ro sy jscy n ie zd rad zali w ie lk ic h ch ęci do ta k ich in w e sty c ji (obok p a ń stw a p rzod ow ał tu k a p ita ł zagran iczny, c zęścio w o za in te r e so w a li s ię h u tn ictw em i bojarzy) to od p o czątk u X V III w . sy tu a c ja zm ie n iła się dość ra d y k a ln ie: coraz w ięcej k u p có w zak ład a m an u fa k tu ry i zn a czen ie ich k a p ita łu w p rzem y śle m eta lu rg ic zn y m coraz bardziej rośn ie. Co praw d a część tych d a w n y ch k u p có w i rzem ieśln ik ó w , ob d arzon ych dobram i ziem sk im i i ty tu ła m i sz la ch eck im i p rzejd zie w sze r e g i feu d a łó w , a le liczb a k u p c ó w -p r z e m y sło w c ó w b ęd zie s ta le w zrastać. M an u fak tu ry k u p ieck ie, aparte częścio w o na p racy n a jem n ej, sta n o w iły najb ard ziej p o stęp o w y o d cin ek r o sy jsk ieg o p rzem y słu teg o okresu, choć trudno je b ez o m ó w ień u w a ża ć za k a p ita listy czn e: w m n iejszy m lu b w ię k sz y m sto p n iu sp la ta ły się w n ich e le m e n ty k a p ita listy c z n e z feu d a ln y m i, a w a lk a m ięd zy n im i b y n a j m niej n ie od razu p rzech y liła s ię n a stro n ę ty ch p ierw szy ch . I tu w k ra cza m y w j e den z n a jc ie k a w sz y c h i n a jw a żn iejszy ch p ro b lem ó w h isto rii R osji X V II і X V III w . — p rob lem stru k tu ry sp ołeczn ej m an u fak tu r, szerok o o m ó w io n y w k sią żce P a w len k i.
II
P ro b lem ten p o czą w szy od r. 1947 n ie sch od zi z ła m ó w ra d zieck iej p rasy h isto r y c z n ej, w cią g a ją c w d y sk u sję szero k ie k ręg i h istoryk ów , in te r e su ją c y c h się h isto rią g o spodarczą X V I, X V II, X V III a n a w e t X I X w ., p o n iew a ż d y sk u sja ro zszerzyła s ię t e m atyczn ie, sta w ia ją c p y ta n ie — od k ied y m ożna m ó w ić o u k ład zie k a p ita listy czn y m w R osji. Z n aczen ia tej p ro b lem a ty k i dla ca ło ści d ziejó w gosp od arczych R osji (i n ie tylk o R osji) w sc h y łk o w y m ok resie feu d a lizm u n ie trzeba sp ecja ln ie p odkreślać.
D y sk u sję zap o czą tk o w a ło u k a za n ie się d w u prac, c a łk o w icie rozb ieżn ie p rzed sta w ia ją cy ch stru k tu rę sp o łeczn ą m a n u fa k tu ry „ p io tro w sk iej“. E. Z a o z i e r s k a , au tork a p ra cy o m a n u fa k tu rze za P io tra I n , k tóra po raz p ierw szy u sy stem a ty zo w a ła w ia d o m o ści d o tyczące m an u fak tu r p ierw szej ć w ie r c i X V III w ., słu sz n ie w y ró żn iła w ich stru k tu rze ele m e n ty feu d a ln e i k a p ita listy czn e, sk ła d a ją ce się na sp ecy ficzn ą treść m a n u fa k tu ry ro sy jsk iej teg o o k r e s u a2. J ed n a k ju ż w tej p racy autorka zbyt d o sło w n ie p o tra k to w a ła w ia d o m o ści źród łow e o n ajm ie, u w ażając ten osta tn i za w o l ny n a jem i p rzecen iając jeg o w p ły w na ogóln ą stru k tu rę p rzem ysłu 1S. J eszcze b ar
10 Por. K. M a r k s , K a p i t a ł t. I, W arszaw a 1951, s. 809. “ Z a o z i e r s k a j a , op. cit.
12 T am że, s. 145. 13 T am że, s. 11 i nast.
dziej za o strzy ła sw e sta n o w isk o Z aozierska w o p u b lik o w a n y m w k ró tce p otem w „W oprosach Isto r ii“ a rtyk u le, g d zie stw ierd ziła , że w o k resie P io tra W ielk iego p racy p rzym u sow ej w p rzem y śle u ż y w a li „tylk o ci, k tórzy rozporządzali pracą p o d danych: sk arb i p r y w a tn i p o sia d a cze ziem scy . M a n u fak tu ra k u p ieck a zaś, k tó ra z a częła p o w sta w a ć ju ż na zn aczn ą sk a lę od p o ło w y dru giego d ziesięcio lecia X V III w ., w y ra sta ła i r o zw ija ła się zarów n o w p ierw szej, ja k i w drugiej ć w ie r c i stu lecia w olb rzym iej w ię k sz o śc i w y p a d k ó w n a p o d sta w ie p racy n a je m n e j“ 14.
D ia m etra ln ie p rz e c iw n e sta n o w isk o rep rezen to w a ł N. R u b i n s t e i n , który w ro zp ra w ie w y d ru k o w a n ej w „U czon n ych Z ap isk ach M G U “, sch em a ty czn ie p o d zielił d zieje p rzem y słu X V III w . n a d w a o k resy z cezu rą ok. r. 1740— 1750. M anu fa k tu rę p ierw szeg o z ty ch o k resó w m ia ła w e d łu g n ieg o ch a ra k tery zo w a ć całk ow ita p rzew aga e le m e n tó w feu d a ln y ch ; ta m an u fak tu ra u p ad ła przed k oń cem p ierw szej p o ło w y X V III w . N a to m ia st drugi okres — to okres p a n o w a n ia m a n u fa k tu ry k a p i talistyczn ej, opartej na w o ln y m n a jm ie ls. S ch em a ty zm teg o p od ziału zo sta ł słu szn ie za a ta k o w a n y p rzez Z a o z ie r sk ą 10. W od p ow ied zi na jej zarzu ty R u b in stein rów n ież zaostrzył sw e sta n o w isk o , stw ierd za ją c, że m a n u fa k tu ry X V II i p ierw szej p o ło w y X V III w . „b y ły m an u fa k tu ra m i ty lk o z zew n ętrzn y ch , fo rm a ln y ch cech, w isto c ie zaś sta n o w iły czy sto poddańcze, fe u d a ln e p rzed sięb io rstw a p a ń stw o w e lu b p r y w a tn e “ 11 . T eza N . R u b in stein a zo sta ła od rzucona p rzez w ię k sz o ść za b iera ją cy ch k o lejn o g ło s w d y sk u sji h istoryk ów . A le K. P a ż i t n o w 18 i I. B a k 10 stw ierd za ją c w s p ó łis t n ien ie w stru k tu rze m a n u fa k tu r zarów n o p ierw szej, ja k i d rugiej p o ło w y X V III w. elem en tó w feu d a ln y ch i k a p ita listy czn y ch , przy sto p n io w y m ty lk o i b yn ajm n iej nie ła tw y m zd ob yw an iu p rzew agi p rzez te osta tn ie, k ry ty k o w a li jed n o cześn ie p o d ejście E. Z aozierskiej do „najm u“ w m a n u fa k tu ra ch „P iotrow sk ich “, w y k a zu ją c, że o n a j m ie w zn aczen iu k a p ita listy c z n y m w w ięk szo ści w y p a d k ó w n ie m a m ow y. N a to m iast z p op arciem tez Z aozierskiej w y stą p ił S. S t r u m i 1 i n, k tó ry w p row ad ził w ie le zam ieszan ia sw y m i p ogląd am i, sk ra jn ie sp rzeczn ym i z d o ty ch cza so w ą opinią i często w k ra cza ją cy m i w k o n flik t z zasad am i m eto d o lo g icz n y m i m a r k s iz m u 20.
S. S tru m ilin u w aża m a n u fa k tu ry X V II w . i p o czątk u X V III w . za p rzed sięb iorstw a k a p ita listy czn e, stw ierd za ją c ich z w ią zk i z ry n k iem i is tn ie n ie w n ich k a p ita łu sta łeg o i zm ien n eg o , p rzy czym p o d k reśla ł, że n a w e t ch ło p i p a ń szczy źn ia n i, p racu jący przy m an u fak tu rach , o trzy m y w a li w y n a g ro d zen ie p ie n ię ż n e — a w ię c b y li w y z y sk i w a n i w sposób k a p ita listy czn y . D op u szczając is tn ie n ie p e w n y c h e le m e n tó w fe u d a l nych w stru k tu rze tej „czysto k a p ita listy c z n e j“ m an u fak tu ry, u zn a ł je S tru m ilin za
.c h w ilo w e o d ch y len ia “ i „feu d aln e w y p a czen ia , n iezd o ln e u trzym ać się na długo n a w et w sp rzy ja ją cy m im feu d a ln y m śro d o w isk u “ sl. W yd an ie w r. 1721 p rzez P iotra
14 E. Z a o z i e r s k a j а, К w o p r o s u o r a z w i t i i k r u p n o j p r o m y s z l e n n o s t l
w R o ssii w X V I I I w ., „W oprosy Is to r ii“ 1947 n r 12, s. 73.
15 N. R u b i n s t e i n , K r e p o s t n o j e c h o z j a j s t w o i z a r o ż d t e n i j e k a p it a li s t ic z e - s k ic h o t n o s z e n l j w X V I I I w ., „ U czo n y je Z ap isk i M G U “ n r 87, s. 102 i n ast.
W c y to w a n y m a rtyk u le, „W oprosy Isto r ii“ 1947 nr 12, s. 62 i nast.
17 N. R u b i n s t e i n , O m a n u f a k t ú r n o m p e r i o d ie r u s s k o j p r o m y s z l e n n o s t l i s k ł a d y w a n i i k a p it a l i s t i c z e s k o g o u k ł a d a w R o ssii X V I I I w., „W oprosy Isto r ii“ 1947
nr 12, s. 75.
18 K. P a ż i t n o w , К w o p r o s u o „ p ie r ie ł o m i e “ w m a n u f a k t u r n o j p r o m y s z l e n - n o sti X V I I I w ., „W oprosy Isto r ii“ 1948, nr 3, s. 60 i nast.
10 I. B a k, R ecen zja z k sią żk i Z aoziersk iej: M a n u f a k t u r a p r i P ie t r ie I, „W o prosy Isto r ii“ 1948 nr 3, s. 120 i n ast., zw ła szcza 124; ten że: К w o p r o s u o genezisie
k a p it a li s t ic z e s k o g o u k ł a d a w k r e p o s t n o m c h o z j a j s t w i e Rossii, „W oprosy Isto r ii“ 194&
nr 4, s. 68 i nast.
50 S. S t r u m i l i n , E k o n o m i c z e s k a j a v r i r o d a p i e r w y c h r u s s k ic h m a n u f a k
tur, „W oprosy Isto r ii“ 1848 nr 6, s. 60 i nast.
244 D Y SK U SJE
W ielk iego z e zw o len ia na zakup ch ło p ó w do m an u fak tu r dow od zi w ed łu g niego, „że w sz y stk ie P io tro w sk ie m an u fak tu ry, założon e przed ro k iem 1721, n ie rozporządzając takim p ra w em zakupu, zm u szon e b y ły za d o w o lić się p racą w o ln o n a jem n ą “ 22 — cze m u p rzeczą zn a n e p o w sz e c h n ie fa k ty za k u p y w a n ia ch ło p ó w p rzez n ie -s z la c h tę (M el lerów , D em id ow a, R iu m in a i Ł ogin ow a) przed ro k iem 1721. T ak ie rozu m ow an ie za prow adziło S tru m ilin a do z le k ce w a żen ia feu d a ln y ch form w y zy sk u — a stąd tylk o krok do u to żsa m ien ia sto su n k ó w k a p ita listy czn y ch z gosp od ark ą to w a r o w o -p ie n ię ż - ną. Idąc k o n se k w e n tn ie za tą tezą w id z ia ł ju ż w X V I w . w R osji „początki sto su n k ó w k a p ita listy c z n y c h “, a w p a ń stw ie Iw a n a G roźnego — m on arch ię ab solu tn ą s3.
A r ty k u ł S tru m ilin a , n a k tó ry m u rw a ła się d y sk u sja o stru k tu rze m a n u fak tu r X V III w ., d łu go n ie m ógł doczek ać s ię k ry ty k i, co ró w n ież n ie sp rzyjało w y tw o rzeniu s ię w śró d h isto ry k ó w ja sn o śc i pojęć. D op iero rozp oczęcie pod k on iec roku 1949 ogóln ej d y sk u sji n ad p erio d y za cją h isto rii ZSRR zn o w u zw róciło u w a g ę u czo n ych n a p orzu con e zagad n ien ie.
D y sk u sja nad p eriod yzacją, która z k o n ieczn o ści m u sia ła się ró w n ież zatrzym ać nad za g a d n ien iem p o czą tk ó w u k ład u k a p ita listy czn eg o w R osji, sta n ęła zn ow u przed tru d n ościam i, zw ią za n y m i z p rzem y słem X V III w . A u torzy refera tó w , o tw iera ją cy ch d y sk u sję, K. B a z i l e w i c z 24 i N. D r u ż i n i n 25 w id z e li p o czą tk i u k ła d u w sió d m y m d ziesięcio leciu X V III w ., u zn ając okres p oprzedni, od X V II w ., za cza s y k szta łto w a n ia się za lą żk ó w k ap italizm u , p rzeb ija ją cy ch so b ie p o w o li drogę przez p rzeszk o d y u stro ju feu d a ln eg o . K. B a z ile w ic z , op ierając s ię n a m o n o g ra fia ch E. Z a o - ziersk iej rozróżn iał >w ty m „ za lą żk o w y m “ o k resie obok m a n u fa k tu ry poddańczej — m agn ack iej, m a n u fa k tu rę k u p ieck ą , opartą g łó w n ie n a p racy n a je m n e j20.
W śród w y p o w ie d z i lic z n y c h d y sk u ta n tó w , z k tórych n iejed en , p otrącając sp raw ę „zalążk ów “ i u k ład u k a p ita listy czn eg o , zb aczał na m a n o w ce u to żsa m ien ia prostej gospodarki to w a ro w o -p ien iężn ej z k a p ita lis ty c z n ą 27, na szczeg ó ln e w y ró żn ien ie za słu g u je a rty k u ł A. B o r i s o w a , k tó ry p o sta w ił sob ie za za d a n ie w y ja śn ie n ie stru k tu ry sp ołeczn ej m an u fak tu r X V III w . i p rzezw y ciężen ie b łęd n y ch k o n cep c ji S tru m ilin a , d otych czas nie p o d d an ych k r y t y c e 28. R ów n ież on rozróżnia w stru k tu rze m a n u fa k tu r X V II i p ierw szej p o ło w y X V III w . dw a z w a l cza ją ce się n u rty; k ry ty k u je jed n a k pogląd y, p rzecen ia ją ce zn a czen ie nu rtu p o stęp o w eg o , k a p ita listy czn eg o . O stro stw ierd za B o riso w zasad n icze zn a czen ie d la c a łeg o p rzem y słu p ra cy p rzy m u so w ej b ąd ź w fo rm ie p a ń szczy zn y , bądź n a jm u p r z y m u so w eg o (utożsam ian ego przez S tru m ilin a z w o ln y m najm em ), zatru d n ian ia jeń ców , w ię ź n ió w itp . O trzy m y w a n ie przez n iek tó re z ty ch k a teg o rii p ła cy p ien iężn ej św ia d czy o istn ie n iu p e w n y c h za lą żk o w y ch form w y z y sk u k a p ita listy czn eg o , ale bez istn ien ia
22 S t r u m i 1 i n, op. cit., s. 68. 23 T am że, s. 64.
24 K. B a z i l e w i c z , O p y t p e r i o d i z á c i i is to r i i S S S R fe o d a l n o g o p e r io d a ,
„W oprosy Isto r ii“ 1949 nr 11, s. 65 i nast.; por. „Z eszyty H istoryczn e «N ow ych D róg»“ 1, 1950, s. 108 i nast.
25 M. D r u ż i n i n , O p e r i o d iz á c i i is to r i i k a p it a li s t ic z e s k ic h o tn o s z e n ij w Ros- sii, „W oprosy Isto r ii“ 1949 nr 11, s. 90 i n ast.; por. „Zesz. H ist. N. D róg“ 1, 1950,
s. 146 i nast.
20 „W oprosy Is to r ii“ 1949 nr 11, s. 88.
27 Por. P. B a k a n o w , O p r i n c ip l e p e r i o d iz á c i i i n a c z á l n o m p e r i o d ie is to rii
S S S R k a p i t a l i c z e s k o j epochi, „W oprosy Isto rii“ 1950 nr 2, s. 74 i nast.; por. „Zesz.
H ist. N. D róg“ 2, 1951, s. 100 i nast.; N. D r u ż i n i n , O p e r i o d iz á c i i is to rii k a p i
t a l is ti c z e s k i c h o tn o s z e n ij w Rossii. K i t o g a m dis ku ssii, „W oprosy Is to r ii“ 1951, nr 1,
s. 70; por. „Zesz. H ist. N. D róg“ 3, 1951, s. 153.
28 A. B o r i s o w , K w o p r o s u o f o r m i r o w a n i i k a p i t a li s t ic z e s k o g o u k ł a d a w p r o
ryn k u s iły roboczej trudno m ó w ić o w o ln y m n ajm ie. B ez p rzym u su p o za ek o n o m iczn eg o groziła po p ro stu u ciecz k a ro b o tn ik ó w z m a n u fa k tu ry . W oln y n a je m b y ł sto so w a n y w n iek tó ry ch m a n u fa k tu ra ch k u p ieck ich , ale i ich n ie m ożn a u w ażać za k a p ita listy c z n e z p o w o d u p r z e w a g i ró w n ież i w n ic h p ra cy p r z y m u s o w e j2e. A w ię c — p od su m ow u je sw e p o g lą d y B o riso w — m an u fak tu ra „P iotrow sk a“ „po n ie w a ż op ierała się g łó w n ie n a p ra cy pod d ań czej i p r y m ity w n e j te c h n ic e , n ie m oże b yć u w a ża n a za k a p ita listy czn ą ; e le m e n ty k a p ita listy c z n e g o sp o so b u p ro d u k cji w tej epoce w y stę p o w a ły w m a n u fa k tu rze k u p ieck iej, b y ły one jed n a k słab e, a zatem n ie m o g ły ok reślać ch a rak teru p rod u k cji jak o ca ło śc i“ 30.
S łu szn e w zasad zie sta n o w isk o B o riso w a o sła b ia ły p o p ełn io n e p rzezeń dw a b łędy: n ied o strzeg a n ie e le m e n tó w p ostęp u , is tn ie ją c y c h w obu p o sta c ia c h m a n u fa k tu ry p rzez n ieg o w y d z ie lo n y c h („poddańczej“ i „ k u p ieck iej“), choć n ieró w n o rozłożo n y c h 31; oraz zb y t sch em a ty czn e o d gran iczen ie ty ch d w u p ostaci, k ie d y w p ra k ty ce gran ica m ięd zy n im i b y ła dość p ły n n a , zw ła szcza w te d y , gd y m a n u fa k tu ry k u p ie c k ie k o rzy sta ły z p a ń szczy zn y p rzy p isa n y ch do n ich ch łop ów . W św ie tle osta tn ich m on ograficzn ych badań n ie m ożna ró w n ież m ó w ić o szyb k im u p ad k u „p od d ań ezych “ m a n u fa k tu r w sk u te k w zro stu k u p ie c k ic h 32.
M oże częścio w o w sk u te k ty ch p o tk n ięć B o riso w a w y p o w ie d ź jeg o n ie zap ob iegła d a lszy m b łęd n y m w y stą p ie n io m w sp ra w ie stru k tu ry sp ołeczn ej m an u fak tu r. W ty m s e n s ie n a leży w sk azać w y p o w ie d ź B. J a k o w lew a , w g łó w n y c h za ry sa ch p ow tarza ją cą p ogląd y S. S tr u m ilin a 33. U to żsa m ia ją c u k ła d k a p ita listy c z n y z „p ierw szym i ozn ak am i rozw oju k a p ita listy c z n e g o “ J a k o w le w u w aża p ra w ie w sz y stk ie m a n u fa k tu ry X V II i X V III w . za k a p ita listy czn e; w y ją tk o w o tra k tu je ty lk o m an u fak tu ry fe u d a łó w (w o t c z i n n y j e m a n u f a k tu r y ) , u w a ża ją c je za coś p rzejścio w eg o m ięd zy g o sp o d a rstw em fe u d a ln y m a k a p ita listy czn y m , do k tó reg o zb liża ć je m ia ły zw ią zk i z r y n k ie m 34. W szelk i przym u s w sto su n k u do s iły roboczej w m an u fak tu rach tego o k resu u w aża J a k o w le w za o d ch y len ie od k a p ita listy czn eg o ch arak teru , sp o w o d o w a n e w a ru n k a m i p ierw o tn ej a k u m u la c ji30. N acią g a ją c c y ta ty z L en in a, ta k p od su m o w a ł J a k o w le w s w e tw ierd zen ia : „w św ie tle p o g lą d ó w L en in a (!) p o lity c z n o -e k o n om iczną stro n ę m a n u fa k tu r ro sy jsk ich przed reform ą (sc. 1861 — B. Z.) m ożna p r zed sta w ić jak o k a p ita listy czn ą , a le z p rzeży tk a m i p o d d a ń stw a “ 36.
B łę d y J a k o w le w a w y tk n ą ł i w p rzew a żn ej części sp r o s to w a ł N. D ru żin in w p o d sum ow an iu d y s k u s j i37. P o d k reśla ją c jeszcze raz, że p rzy p isa n i do m a n u fa k tu r ch ło pi i zm u szan i do p ra cy w n ic h lu d zie in n y c h k a te g o r ii n ie sp rzed a w a li sw e j siły ro b oczej, ale p o d leg a li p rzy m u so w i p o za ek o n o m iczn em u , D ru żin in stw ie r d z ił: „m ię dzy fab ryczn ą p ań szczyzn ą, o d b yw an ą w feu d a ln ej m a n u fa k tu rze m agn ack iej (na
w o t c z i n n o m p r e d p r i j a t i i ) a p racą p rzym u sow ą ro b o tn ik ó w p rzy p isa n y ch i p o se sy j-
n ych n ie b yło g łęb o k iej zasad n iczej ró żn icy “ 38. P rzem ia n y stru k tu ra ln e w m a n u fa k tu rach ro sy jsk ich d rugiej p o ło w y X V III w . sk ło n iły D ru żin in a do p od trzym an ia
29 B o r i s o w , op. cit., s. 82. 30 T am że, s. 86.
31 T am że, s. 82. 32 T am że, s. 85.
33 B. J a k o w l e w , W o z n i k n o w i e n i j e i e t a p y r a z w i t i j a k a p it a li s t ic z e s k o g o
u k ł a d a w Rossii, „W oprosy Isto r ii“ 1950 nr 9, s. 91 i nast.
34 T am że, s. 99. 35 T am że, s. 92 i nast. 3U T am że, s. 95.
37 N. D r u ż i n i n , O p e r i o d iz á c i i is to rii k a p it a li s t ic z e s k ic h o tn o s z e n ij w R o s sii. К it o g a m d iskussii, s. 56 i nast.
2 4 6 jYSKUS.JE
sw ej tezy o p o czątk ach u k ła d u k a p ita listy czn eg o w R osji w la ta ch sześćd ziesią ty ch teg o stu le c ia 39. N ie ste ty , szereg b łęd ó w w sa m y ch k ry teria ch p eriod yzacji oraz d o szu k iw a n ie się w p rostej gosp od arce to w a ro w ej p o czą tk ó w k a p ita liz m u 40 z m n iej szają w artość jeg o refera tu . R ed a k cy jn e p o d su m o w a n ie d y sk u sji p eriod yzacyjn ej w „W oprosach Isto r ii“ om inęło· p o d sta w o w y p rob lem stru k tu ry m an u fak tu r X V III w .41.
W ten sposób d y sk u sja nad p erio d y za cją u ja w n iła p ow ażn ą rozbieżność p ogląd ów zarów no na is to tę m a n u fa k tu r ro sy jsk ich , jak na d a to w a n ie p o czą tk ó w u k ład u k a p i ta listy czn eg o w R osji. R ozb ieżn ość ta w y n ik a ła z jed n ej stro n y z n ied o sta teczn eg o m on ograficzn ego zb ad an ia p o szczeg ó ln y ch g a łę z i p rzem y słu ro sy jsk ieg o w X V III w ., z drugiej zaś — z n ie d ość p recy zy jn eg o p o d ejścia m eto d o lo g iczn eg o do zagad n ien ia. T oteż red ak cja „W oprosów Isto rii“ jeszcze w r. 1951 w z n o w iła p u b lik o w a n ie w y p o w ied zi n a tem a ty zw ią za n e z o m a w ia n y m i tu za g a d n ien ia m i, k ład ąc n a cisk n a to, aby au torzy szerzej n iż d otych czas d o k u m en to w a li źród łow o sw e tw ierd zen ia .
E. Z aoziersk a, k tó ra p ierw sza zabrała g ło s w n ow ej se r ii d y s k u s y j n e j42, p o w tó rzyła s w e d a w n iej ju ż a k cen to w a n e b łęd n e p o g lą d y o p rzew ażającej roli p racy n a jem nej w m a n u fa k tu ra ch k u p ieck ich p ierw szej p o ło w y X V III w .43. Z w alczając w p row ad zon y p rzez D ru żin in a p o d zia ł o k resu d o jrzew a n ia sto su n k ó w k a p ita listy c z n y ch n a „zalążk i“ i „u k ład “, Z aoziersk a n ie w id z i p otrzeb y p od ziału ca łeg o ok resu od p o ja w ien ia się p ie r w sz y c h e le m e n tó w k a p ita lizm u aż do je g o z w y c ię stw a : c a ły ten okres u zn aje za okres u k ład u k a p ita lis ty c z n e g o /|4. W p ra k ty ce p o w ięk szy ła sw ój błąd, w łą cza ją c w ram y u k ład u k a p ita listy czn eg o c a ły ok res rozw oju prostej g o s podarki to w a ro w ej w X V II w ., zn o w u w id zą c w n iej p oczątk i k ap italizm u . D aw n y an ta g o n ista Z aoziersk iej, N. R u b in stein , w z n o w ił w y su w a n ą ju ż w r. 1946 te z ę o p rze łom ie, ja k i m ia ł zajść w stru k tu rze p rzem y słu r o sy jsk ieg o w la ta ch czterd ziestych X V III w . w n a stę p stw ie k ry zy su m a n u fa k tu ry poddańczej w ty m cza sie. D ru ga p o ło w a X V III w . — to ok res sta łeg o w zro stu n ajem n ej s iły roboczej ,r\ W d ysk u sji zab rali głos ró w n ież W. W a s i l i e w 46 i N. P a w l e n k o , k tó ry o p u b li k o w a ł w fo rm ie a rty k u łu część w y n ik ó w b ad ań nad m an u fak tu ram i h u tn ic z y m i47.
O p u b lik o w a n ie p rzez J. S t a l i n a p racy o „E k on om iczn ych p roblem ach socjalizm u w Z SR R “ sp o w o d o w a ło za sa d n iczy p rzełom w tej d łu g iej d y sk u sji. W do b itn y sp o só b ro zg ra n ic zy ł S ta lin p o jęcia p rostej gosp od ark i to w a ro w ej i gosp od ark i k a p ita listy czn ej, p od k reślając d ecyd u jące zn a czen ie ry n k u s iły roboczej d la rozw oju tej o s t a t n ie j 48. W zw ią z k u z ty m w y sz ła n a ja w ca ła n ie słu sz n o ść k o n cep cji,
przesu^-30 N. D r u ż i n i n. O p e r i o d iz a c j i is to r i i k a p it a li s t ic z e s k ic h o tn o s z e n ij w Rossii.
К it o g a m dis ku ssii, s. 73 i nast.
40 T am że, s. 70.
41 „W oprosy Isto r ii“ 1951 nr 3; por. „Zesz. H ist. N. D róg“ 3, 1951, s. 229 i nast. 32 T en etap d y sk u sji szczeg ó ło w o o m ó w iła J. Z u r a w i с к a, P o c z ą tk i i r o z
w ó j u k ł a d u k a p i t a l i s t y c z n e g o w R osji, „K w art. H ist.“ t. L X , 1953, n r 2, s. 369 i n ast.
T utaj zazn aczam y ty lk o w a ż n ie jsz e sta n o w isk a .
43 E. Z a o z i e r s k a j а, К w o p r o s u o su s z c z n o s t ii i o s n o w n y c h e ta p a c h
„ now ogo p e r i o d a “ w is to r i i Rossii, „W oprosy Isto r ii“ 1951 nr 12, s. 101. A u tork a p rzy
znaje, że n a je m *w ty c h m a n u fa k tu ra ch „n osił s p e c y fic z n ie fe u d a ln e c e c h y “, ale n ie uzn aje ty ch cech za d ecyd u jące.
44 T am że, s. 90 i nast.
45 N. R u b i n s t e i n , N i e k o t o r y j e w o p r o s y f o m i r o w a n i j a r y n k a ra b o c z e j
siły w Rossii X V I I I w . „W oprosy Isto rii“ 1952 nr 2.
40 W. W a s i l i e w , F o r m i r o w a n i j e p r o m y s z l e n n o g o p r o l e t a r i a t a I w a n o w s k o j obła sti, „W oprosy Isto r ii“ 1952 nr 6.
47 N. P a w l e n k o , К w o p r o s u o r y n k i e r a b o c z e j s i ł y d la m e t a ł ł u r g i c z e s k i c h
m a n u f a k t u r w 20— 40ch g o d a c h X V I I I w., „W oprosy I s to r ii“ 1952 n r 3.
48 J. S t a l i n , E k o n o m i c z n e p r o b l e m y s o c j a li z m u w Z S R R , W arszaw a 1952, s. 16.
w a ją cej p o czą tk i k a p ita listy c z n y c h sto su n k ó w czy n a w e t u k ła d u k a p ita listy czn eg o w X V II w ie k — w cza sy g łę b o k ie g o feu d a lizm u . T eza S ta lin a u k azała ró w n ież d e cy d u ją ce zn a czen ie b ad ań nad stru k tu rą sp o łeczn ą m a n u fa k tu r d la n a u k o w eg o u sta le n ia p erio d y za cji sch y łk o w e g o o k resu feu d a lizm u .
N ą p o d sta w ie ty c h tw ierd zeń S ta lin a A . S i d o r o w m ó g ł ju ż w k ró tce po u k azan iu s ię „E k on om iczn ych p ro b lem ó w “ poddać w ła śc iw e j k r y ty ce kon cep cje, u to żsa m ia ją ce g o sp o d a rk ę to w a r o w o -p ie n ię ż n ą ze sto su n k a m i k a p it a lis ty c z n y m i40. W ła ściw e jed n a k p o d su m o w a n ie całej d y sk u sji nad rozw ojem e le m e n tó w k a p ita li sty czn y ch w R osji X V II i X V III w . d ała dopiero A . P a n k r a t o w a w a rty k u le o ro li gosp od ark i tow arow ej w o k resie p rzejścia od feu d a lizm u do k a p ita liz m u 50. R ozp raw iając s ię p o drodze z teoriam i, d o szu k u ją cy m i s ię za p o w ied zi k a p i ta lizm u w e w p ro w a d zen iu tzw . „w tórn ego p o d d a ń stw a “ w E uropie w s c h o d n ie j61. P a n k ra to w a za jm u je się szerzej n a jm em w w aru n k ach feu d a lizm u i w y ra źn ie stw ierd za je g o p rzy m u so w y w w ięk szo ści w y p a d k ó w ch arakter, w sk a zu ją c rów n ież bardzo c zęste fa k ty ob racan ia się „ n a jm itó w “ w „ k a b a ln y ch “ lu d zi lu b p od d an ych r,s. P rzech od ząc do sp ra w y sp ołeczn ej stru k tu ry m an u fak tu r ro sy jsk ich , P an k ratow a p o d k reśliła p rzew a g ę w n ich p racy p ań szczyźn ian ej i in n y ch rod zajów p racy p rzy m u sow ej. W X V II i X V III w . p o w sta w a ły w R osji ró w n ież m a n u fa k tu ry „zw iązane z fo rm u ją cy m się k a p ita listy c z n y m sy s te m e m p ro d u k cji“, k tó re w p rzew ażn ej m ierze o p iera ły s ię o p ra cę n ajem ną. A le i one n ie b y ły w o ln e od siln eg o w p ły w u czy n n i k ó w feu d a ln y ch ; poza ty m o d g ry w a ły jeszcze zb y t m a łą rolę, ab y w p o w a żn iejszy sposób p o d w a ży ć p a n u ją cy sy s te m feu d a ln y . „W X V II—X V III w . — p od su m ow u je s w e sp o strzeżen ia P a n k ra to w a — m a n u fa k tu ry o ch a ra k terze k a p ita listy c z n y m n ie zm ie n ia ły p an u ją ceg o sy ste m u p rodukcji. E o zo sta w a ł on feu d a ln y m , co w bardzo u jem n y sposób o d b ija ło się n a ro zw o ju tw o rzą cy ch się m a n u fa k tu r k a p ita listy c z nych. D opfero w d rugiej p o ło w ie lu b n a w e t w k oń cu X V III w . m a n u fa k tu ry k a p i ta listy c z n e n a ty le w z m o c n iły się i ro zszerzyły, że m o g ły ju ż p o w a żn ie od d ziaływ ać na feu d a ln o -p o d d a ń cze sto su n k i w k ra ju “ 63. P o d k reśla ją c p o stęp o w e zn aczen ie w p ierw szy m o k resie ic h istn ie n ia ró w n ie ż ty c h m a n u fa k tu r p a ń stw o w y c h czy m ag n a ck ich , k tóre w bardzo n ie z n a c z n y m sto p n iu lu b w c a le n ie sto so w a ły p racy n a jem n ej, P a n k ra to w a stw ierd za jed n ak , że p rzy ich p rzew ad ze n ie m ożn a m ó w ić 0 „ m a n u fa k tu ro w y m sta d iu m rozw oju k a p ita lizm u “, a za tem o u k ła d zie k a p ita li styczn ym . F o rm o w a n ie teg o u k ła d u sk ło n n a je s t p rzesu n ąć n a p rzełom X V III 1 X IX w .54. Z b yt m ało u w a g i zw ró ciła au tork a n a siln e o d d zia ły w a n ie na stru k tu rę p rzem y słu n ad b u d o w y p ra w n o p o lity czn ej, a zw ła szcza w ła d z feu d a ln eg o p ań stw a a b so lu ty sty czn eg o , op iek u ją ceg o się p rzem ysłem , ale u siłu ją ceg o u trzym ać go i roz w ija ć śc iśle w ram ach p a n u ją ceg o u stroju . i
T en zb y t d łu g i m oże w stęp , reje str u ją c y g łó w n e p o g lą d y u ja w n io n e w toczon ej w Z w iązk u R a d zieck im d y sk u sji, m ia ł za za d a n ie u w id o czn ić w a g ę prob lem atyk i, zw iązan ej ze stru k tu rą sp ołeczn ą m a n u fa k tu ry i rozw ojem ry n k u s iły roboczej, ró w n ież dla n a szy ch b ad ań h isto ry czn y ch . N. I. P a w le n k o po raz p ierw szy rozw in ął tę p ro b lem a ty k ę na k o n k retn y m m a teria le źró d ło w y m d oty czą cy m m eta lu rg ii i zb a
49 A. S i d o r o w , Z a d a c z i I n s t i t u t a I s to rii A k a d e m i i N a u k S S S R w s w i e t l i e
gen ialn ogo t r u d a W. S ta lin u „ E k o n o m i c z e s k i ie p r o b l e m u s o c i a li z m a w S S S R“ і ГРЧ7Р.ПІ X I X s j e z d a K P S S , „W oprosy I s to r ii“ 1952 nr 10, s. 15 i nast.
60 A . P a n k r a t o w a , O r o li to w a r n o g o p r o i z w o d s t w a p r i p ie r e c h o d ie ot
f e o d a l i z m a к k a p i t a l i z m u , „W oprosy Isto r ii“ 1953 n r 9, s. 59 i n ast. ul T am że, s. 69 i nast.
r’2 T am że, s. 71. 53 T am że, s. 75. 64 T am że, s. 76.
248 DY SK U SJE
d ał te n m a te r ia ł z w ła szcza pod k ą tem s iły roboczej sto su n k o w o w y czerp u ją co , przez co w ie le sp orn ych d otych czas sp ra w uk azało się w in n y m św ie tle .
W w y n ik u badań P a w le n k i u ja w n ił się w y ra źn ie feu d a ln y ch arak ter m a n u fak tu r p a ń stw o w y ch . P a ń stw o feu d a ln e, rozp orząd zające w dobrach sk a rb o w y ch m ilionem dusz ch łop sk ich , n ie b oryk ało s ię w sw y c h m an u fak tu rach z tru d n ościam i w ąsk iego ryn k u s iły roboczej, a le po krótk im o k resie prób z a sto so w a n ia n ajm u się g a ło coraz częściej do m a sy „ sk arb ow ych “ ch łop ów , „ p rzyp isu jąc“ ca łe w sie do p oszczególn ych m anufaktur. „P rzy p isa n i“ ch ło p i zm u szen i b y li odrabiać w ed łu g ok reślon ej ta k sy przy m an u fak tu rach zarów n o zw y k łą r en tę feu d a ln ą ja k p o d a tek na rzecz p a ń stw a
N a le ż y p o d k reślić, że o ż y w ie n i d u ch em m erk a n ty lizm u d ziałacze p a ń stw o w i tego okresu, ja k np. T a tiszczew , z d a w a li sob ie sp ra w ę z w y ższo ści w o ln o -n a jem n ej siły roboczej nad poddańczą (s. 217). J ed n a k w ó w czesn y ch w a ru n k a ch c ią g łeg o jeszcze n a ra sta n ia u cisk u feu d a ln e g o w zm o żen ia k o n tro li n ad ch ło p a m i i za o strzen ia p o d d ań stw a rozw ój p rzem y słu na w ie lk ą sk a lę b y ł n ie m o ż liw y bez u życia p racy p rzy m u sow ej. T oteż m im o w y siłk ó w T a tiszczew a i in n y ch zw o le n n ik ó w n ajm u m u sian o się u ciec do przypisyw ania· ch ło p ó w i sto so w a n ia in n y ch m etod przym u su w obec s iły roboczej. N a U ralu, szczeg ó ln ie rzadko za lu d n io n y m i d la teg o u b ogim w ręce robocze, doch od ziło do fo rm a ln y ch p o lo w a ń na B aszk irów , k tórych rozsyłan o po za kład ach m eta lu rg ic zn y ch (s. 225).
O bok p rzy p isy w a n y ch ch ło p ó w p ra co w a li w m an u fak tu rach p a ń stw o w y ch inni p rzy m u so w i p ra co w n icy : w id zim y tu rek ru tów , k tó r y c h za m ia st w c ie lić w szereg i w o jsk a , p o sy ła n o do p rzym u sow ej p r a c y *w m eta lu rg ii. P o d o b n ie p rzy w ią za n i do m a n u fak tu r b y li tzw . „w zięci za u k azem “ — lu d zie różnej k ategorii, sk iero w a n i przez, p a ń stw o d o p rzy m u so w ej pracy; w m a n u fa k tu ra ch p a ń stw o w y c h p ra co w a li tak że je ń c y w o jen n i. P o d k o n iec p ierw szej p o ło w y X V III w . u d zia ł ro b o tn ik ó w w o ln o - n a jem n y ch w m a n u fa k tu ra ch p a ń stw o w y c h w n a jw a żn iejszy m ok ręgu u ralsk im się g a ł le d w ie 1,7% a w n ie d a le k im od sto lic y ok ręg u o ło n ieck im — 8%. W zak ład ach n erczy ń sk ich na b ezlu d n y ch teren ach S y b erii b y ło jeszcze gorzej. A w ię c autor jest zu p ełn ie u p ra w n io n y do stw ierd zen ia c a łk o w ic ie feu d a ln eg o ch arak teru ty ch m an u faktur.
N ieco inaczej w y g lą d a ły sp ra w y w m a n u fa k tu ra ch p ry w a tn y ch . K ażd y przed sięb iorca, o ile n ie b y ł feu d a łem , ro zp orząd zającym p racą p ań szczyźn ian ą, zaczyn ał prod u k cję od z a sto so w a n ia n ajem n ej s iły roboczej. A le i tu n a p rzeszk od zie stan ął brak tej siły . W ła ściciele m an u fak tu r, ch cąc za b ezp ieczyć so b ie d ostateczn ą liczb ę p ra co w n ik ó w , sta ra li się z jed n ej stro n y o p rzy w ią za n ie do zak ład u p racujących w n im „ w o ln o n a jem n y ch “, z drugiej — o u zy sk a n ie od rząd u p rzy p isa n y ch ch łop ów z dóbr p a ń stw o w y c h . Z c h w ilą z e z w o le n ia (1721) n ie -sz la c h c ie na n a b y w a n ie w s i z ch łop am i c e le m u ży cia ich do p ra cy w m a n u fa k tu ra ch , p r z e m y sło w c y w y w o d zą cy się z k la s n ie u p r z y w ile jo w a n y c h , się g n ę li je sz c z e szerzej po p racę p ań szczyźn ian ą. N a w e t w n a jb a r d z ie j. ek o n o m iczn ie r o z w in ię ty m ce n tr a ln y m ok ręgu p rzem y sło w y m ju ż w r. 1726 n ie b yło ani jed n eg o p o sia d a cza m an u fa k tu ry , k tó ry n ie u ż y w a łb y pracy poddanych.
M im o to p rocen t w y m ie n ia n y c h w sp isa ch ro b o tn ik ó w n a jem n y ch je s t w ysok i, zw łaszcza w cen tra ln y m ok ręgu p rzem y sło w y m , gd zie w p ry w a tn y ch m an u fak tu rach zap isan i w rejestra ch rob otn icy „ n a jem n i“ w y n ie śli 76,1%55. D zięk i jed n ak w n ik li w ej a n a lizie sk ład u tej k a teg o rii P a w len k o m ógł stw ierd zić, że ty lk o n ie w ie lk ą część tej g ru p y m ożn a uzn ać za is to tn ie w o ln y c h rob otn ik ów , k tó r y c h w y z y sk z b li żał się do fo rm k a p ita listy czn y ch
Z b adanie p rzesu n ięć ty ch „najemnych"' ro b o tn ik ó w z jed n eg o zak ład u p racy do dru giego p o zw o liło stw ierd zić, że olb rzym ia w ięk szo ść ich (w cen tra ln y m okręgu 86,5°/o) p o zo sta w a ła przy ty c h sa m y ch m a n u fa k tu ra ch od c h w ili ich założen ia, p rze su n ięcia zaś pozostałej części b y ły p rzew a żn ie p rzesu n ięcia m i m ięd zy różn ym i m a n u fak tu ram i teg o sam ego w ła ściciela , reg u lo w a n y m i p rzez n ieg o sam ego. N ieliczn e w yp ad k i, n ie p o d p ad ające pod tę k ategorię, m ożna zło ży ć n a karb zb iegostw a. A w ię c — k o n k lu d u je autor — „p rzejście rob otn ik a z jed n ej m a n u fa k tu ry do dru giej m ogło s ię u rzeczy w istn ić i u rzeczy w istn ia ło s ię w ta k i sam sposób, w ja k i op u sz cza li sw y c h p a n ó w ch łop i — p rzy p om ocy zb ieg o stw a .“ (s. 367) ет.
A u tor p rzytacza szereg p rzyk ład ów , u k a zu ją cy ch ja k n a jem n icy p racu jący p o czątk ow o w m an u fak tu rach „za sw ą w o lą “, d rogą w y p ła ty zaliczek , d łu g ó w i zobo w iązań p rzy w ią zy w a n i b y li do zak ład u — aż ukaz carsk i z r. 1736 fo rm a ln ie zak azał w y k w a lifik o w a n y m rob otn ik om i ich p otom k om op u szczać sw e m iejsce pracy. W ten sposób p rzy b y w a ją cy do m an u fak tu r rob otn icy p rzez k rótk i ty lk o czas b y li w o l n y m i n ajem n ik am i. O czy w iście n ie w sz y stk ic h p rzyb yszów m ożna b yło w je d n a k o w o k rótk im czasie za m ien ić w p oddanych: n a jła tw ie j szło ze zb ieg ły m i ch łop am i, którzy, ścig a n i p rzez w ła sn eg o p ana, zd an i b y li na ła s k ę now e’go. A le b y ły k a teg o rie n a jem n ik ó w , którzy b y li w sta n ie oprzeć s ię zak u som w ła śc ic ie li m a n u fa k tu r i zach o w ać w sto su n k u do n ich w o ln o ść osob istą. Jed n ą z n ich b y li w o ln i m ieszk a ń cy p o sa d ó w — k tórzy, o ile za ch o w a li w ięzy , łą czą c e ich z rod zin n ym m iastem , g w a ra n to w a li sob ie tym sam ym sw o b o d ę ru ch ów . Ta k a teg o ria rob otn ik ów , c a łk o w icie cd erw a n a od środ k ów p rod u k cji i sp rzed ająca p rzed sięb iorcy sw ą s iłę roboczą na w a ru n k a ch w y z n a c z a n y c h w g łó w n e j m ierze p rzez przym u s ek o n o m iczn y , n a jb a r dziej je s t zb liżon a do p rzyszłego p roletariatu. D rugą w a rstw ą b y li „obroczni“ ch ło p i, zatru d n ien i w m an u fak tu rach . W arstw a ta była p rod u k tem rozszerzan ia się na w s i sto su n k ó w to w a ro w o -p ien iężn y ch : sp o ty k a się ją g łó w n ie w cen tra ln y m okręgu p rzem ysłow ym , n a teren ach , g d zie n iższe rod zaje ren ty feu d a ln ej zo sta ły zam ien ion e na czyn sz (obrok). „O broczni“ ch łop i, p racu jący w m an u fak tu rach , n ie w ie le już w sp ó ln eg o m ie li z ro ln ictw em ; w zam ian za op ła ca n y fe u d a ło w i czyn sz o trzy m y w a li p raw o w y jśc ia z e w si i n a jm o w a li się w m a n u fa k tu ra ch do pracy, którą tra k to w a li jak o g łó w n e źródło u trzym an ia. O ile w stosu n k u do feu d a la b y li p oddanym i, o tyle z w ła śc ic ie le m m a n u fa k tu ry łą czy ła ich w y łą c z n ie u m ow a o sp rzed aży s iły roboczej; sta ły k o n ta k t z rodzinną w sią i za leżn o ść od in n eg o w y z y sk iw a c z a b ron iła ich (cóż za paradoks!) przed p rzy w ią za n iem do m an u fa k tu ry przez jej posiadacza.
M im o w ię c p rzew a g i p racy p rzym u sow ej n iek tó re m an u fak tu ry, zw ła szcza w c e n traln ym okręgu p rzem y sło w y m n a leży w y o d ręb n ić i zw ró cić na n ie szczególn ą uw agę. O ne to sp ra w iły , że „p ryw atn ej m a n u fa k tu ry w p rzem y śle m etalu rgiczn ym , bez w zg lęd u na ob ecn ość p racy p rzy m u so w ej, n ie m ożna bez o m ó w ień za liczy ć do p rzed sięb iorstw , op artych na p racy p rzym u sow ej, ja k im i b y ły zak ład y p a ń stw o w e “ (s. 401). S tw ierd za ją c, że na rozm iary ele m e n tó w k a p ita listy czn y ch w p oszczegól n y ch m an u fak tu rach w p ły w a ło środ ow isk o ek on om iczn e, w k tórym się rozw ijały, autor dochodzi jed n a k do w n io sk u o d ecyd u jącej p rzew ad ze w m eta lu rg ii w p ie r w szej p o ło w ie X V III w . p rzym u su feu d a ln eg o nad p o ja w ia ją cy m i się e lem en ta m i k a p ita lizm u 57.
50 P rzypom inam , że dane te odnoszą s ię do cen tra ln eg o ok ręgu p rzem ysłow ego: na U ralu czy S y b erii u k ład s ił b y ł jeszcze bardziej n iek o rzy stn y dla robotników .
57 Z byt słabo w y o d ręb n ił P a w l e n k o za k ła d y m etalu rgiczn e, n a leżą ce do w ie lk ic h feu d a łó w , a zw ła szcza sp ecy ficzn ą stru k tu rę sp ołeczn ą ich m anufaktur, zb liżającą je za p ew n e do m an u fak tu r p a ń stw o w y ch .
250
F a k tem je s t jed n ak , że w m eta lu rg ii e le m e n ty feu d a ln e b y ły siln ie jsz e , niż w w ie lu in n y ch d zied zin a ch p rzem ysłu , k tóre jeszcze n a leży zbadać. B ez m on ograficzn ego ich op racow an ia n ie m ożna rozciągać n a n ie w n io sk ó w P a w le n k i, w y sn u ty c h z b a - dań nad h u tn ictw em . A n a lo g iczn e bad an ia n ad le k k im p rzem y słem w ty m sam ym ok resie p o d jęła E. Z aoziersk a S8, dość n ie sz c z ę śliw ie jed n a k ogran iczając s ię do M o sk w y , która, ja k to p o d k reślili recen zen ci tej m on ografii, n ie b y ła w o w y m czasie an i n a jw ięk szy m , an i n ajbardziej c h a ra k tery sty czn y m o środ k iem teg o p r z e m y s łu 59. O czy w iście o sła b ia to bardzo w a rto ść p racy Z aozierskiej dla w y c ią g n ię c ia bardziej sy n te ty c z n y c h w n io sk ó w . P raca Z aoziersk iej, ja k i jej p op rzed n ie m o n o g ra fie i a r ty k u ły, p rzecen ia zn a czen ie w o ln e g o n a jm u w ó w czesn y m p rzem y śle, n ie w n ik a w is to tn y sta n rzeczy, p o p rzestając n a fa łsz y w y c h często d an ych u rzęd o w y ch sp isów . M im o to je d n a k w y d a je się n ie u le g a ć w ą tp liw o ś c i w ię k sz a n iż w m e ta lu r g ii w a g a e le m e n tó w k a p ita listy c z n y c h w b ad an ych p rzez tą au tork ę d zied zin ach produkcji. W n ied łu g im c za sie n a leży o czek iw a ć p u b lik a cji w y n ik ó w b ad ań in n y ch uczonych rad zieckich , p ra cu ją cy ch n ad m on ografiam i p o szczeg ó ln y ch d zied zin życia g o sp o darczego R osji w p ierw szej p o ło w ie X V III w . N ie z w y k le p iln ą sp raw ą je s t ro z w in ię cie badań n ad bardzo słab o op racow an ą drugą p o ło w ą teg o stu lecia ,, ty m ciek aw szą, że w ła śn ie w niej rozgryw a się za cię ta w a lk a c z y n n ik ó w k a p ita listy czn y ch z fe u d a ln y m i w p rzem yśle.
M im o feu d a ln eg o ch a ra k teru m a n u fa k tu r m eta lu rg ic zn y ch X V III w . n ie n a leży zap om in ać o ich p o stęp o w y m w ó w c z e sn y c h w a ru n k a ch ch arak terze — czego n ie d o cen ia li np. R u b in stein i B orisow . P rzed e w sz y stk im — ja k stw ierd za P a w le n k o — o rg a n iza cja p ra cy p rzym u sow ej przy m a n u fa k tu ra ch b y ła in n a n iż n a p a ń szczy źn ia
n y m fo lw a rk u . N ie -s w o b o d n i p r a c o w n ic y m a n u fa k tu r b y li c z ę śc io w o (p rzyp isan i chłopi) lu b ca łk o w ic ie (in n e k a teg o rie p rzy m u so w y ch p racow n ik ów ) od erw an i od ro ln ictw a , o tr z y m y w a li na og ó ł p ła cę roboczą, k tó ra d la tej d rugiej g ru p y b y ła j e d y n y m źród łem u trzy m a n ia w w y n ik u c a łk o w ite g o w y w ła sz c z e n ia jej ze środ k ów p rodukcji. P rzez to o d erw a n ie w y tw ó r c ó w od środ k ów p rod u k cji rozpoczął s ię „dłu g i i p ełen m ęk i p roces fo rm o w a n ia k la sy robotniczej R o sji“ (s. 247).
Z p o w sta n ie m m a n u fa k tu r m eta lu rg iczn y ch , n a w e t op artych o p racę p rzym u so w ą, d o k o n y w a ł się w h u tn ic tw ie r o sy jsk im w ie lk i p rzełom tech n iczn y, w c h o d ziły w u ży cie najb ard ziej p o stęp o w e m eto d y w y to p u , od lew a n ia , p rzek u w a n ia itp. N ie w ą tp liw ie stru k tu ra sp ołeczn a m u sia ła o d d zia ły w a ć w ste c z n ie na p e w n e d zied zin y tech n ik i (w ięk sze za sto so w a n ie p racy ręczn ej, k tóra w y p a d a ła tan iej niż w p ro w a d zen ie ja k ich ś u le p sz e ń czy przyrządów ), a le p o d sta w o w e w y p o sa żen ie w a rszta tó w m u sia ło sta ć na w ła ś c iw y m p o z io m ie 60. Z tech n ik ą , k tóra w m eta lu rg ii zrobiła od śred n io w iecza w ię k sz y p ostęp n iż w każd ej in n ej d zied zin ie p rzem y słu , w ią ż e się bardzo r o z w in ię ty p o d zia ł p racy w e w n ą trz zakładu, sp ecja liza c ja s iły roboczej, p rzy czy n ia ją ca s ię ró w n ież do zw ię k sz e n ia szy b k o ści p rod u k cji i p o w ięk szen ia rzucanej na ry n ek m a sy to w a ro w ej. R ó w n ież rola ty c h m a n u fa k tu r w k sz ta łto w a n iu rynku o g ó ln o -ro sy jsk ieg o i zd o b y w a n iu dla p rzem y słu r o sy jsk ieg o szero k ich r y n k ó w za g ran icą św ia d c z y o ich p o tężn ej ro li w tw o rzen iu s ię p r z e s ł a n e k p rzy szłej p rod u k cji k a p ita listy czn ej.
P od czas gd y w zach od n iej E uropie m a n u fa k tu ry p o w sta w a ły w w a ru n k a ch roz k ła d u feu d a lizm u i n a ra sta n ia u k ła d u k a p ita listy czn eg o , w R o sji p o ja w iły się w cza -68 E. Z a o z i e r s k a j a, R a z w i t i e li e g k o j p r o m y s z l e n n o s t i w M o s k w i e
w p i e r w o j c z e t w i e r t i X V I I I w ., M osk w a 1953.
60 N. P a w l e n k o i I. U s t i u g o .w , „W oprosy Isto r ii“ 1953 nr 11, s. 126. 60 D zieje te c h n ik i m e ta lu r g ii ro sy jsk iej teg o okresu n ie są jeszcze dokładniej op racow an e.
sie, gd y ustrój feu d a ln y b y ł jeszcze bardzo siln y , a w d o d atk u u m a cn ia ł sw e p an o w a n ie przy pom ocy p o tężn ieją ceg o ap aratu p a ń stw o w eg o . N ic w ię c d ziw n ego, że m an u fak tu ra n ie zdołała" rozsadzić teg o u stroju — p rzeciw n ie, m u sia ła się doń do sto so w a ć, w w y n ik u czego p o w sta ła ta o ry g in a ln a stru k tu ra p rzem y słu , o której p is a ł L e n in 01. S łu szn ie, ja k m i s ię w y d a je, stw ierd za P a w len k o : „feu d aln e stosu n k i p rod u k cji w tym ok resie sw e g o rozw oju jeszcze n ie w ch o d ziły w k o n flik t z siła m i w y tw ó rczy m i, a n ad b u d ow a o d d zia ły w a ła n ie p rzeciw o b ie k ty w n y m p raw om ek o nom icznym , a le w zgod zie z n im i, w zgod zie z ro zw o jem bazy feu d a ln ej. R ezerw y, p o zo sta ją ce w sy s te m ie p od d ań czym , p o z w a la ły jeszcze z p o w o d z e n ie m b u d ow ać i ek sp lo a to w a ć m a n u fa k tu ry “ (s. 88). W ty m o k resie w ła śn ie „p od d ań stw o — jak p isze L en in — b yło p o d sta w ą szczy to w eg o rozk w itu U ralu i jeg o p a n o w a n ia nie ty lk o w R osji, le c z ró w n ież częścio w o w E u rop ie“ °2. D op iero p óźn iej w w y n ik u siln ie jsz e g o rozw oju e le m e n tó w k a p ita listy c z n y c h n a stęp u je k o n flik t m ięd zy siła m i w y tw ó rczy m i a p a n u ją cy m u stro jem — k o n flik t ten n a stą p i jed n a k dopiero w ted y , gdy m an u fak tu ra, oparta o p racę w o ln o n a jem n ą , zw y c ię ż y w w a lc e ze sw ą fe u d a l ną k o n k u ren tk ą i sta n ie w ob ec h a m u ją cy ch jej d alszy rozw ój in s ty tu c ji feu d aln ych . N a jd o b itn iejszy m św ia d e c tw e m sto su n k o w ej p o stęp o w o ści m a n u fa k tu r teg o o k re su je s t ich sto su n ek do ryn k u , k tó ry m o b szern ie za jm u je s ię P a w len k o . O b alił on p o k u tu ją c e w n a u c e tw ie r d z e n ie , że ro la m a n u fa k tu r p a ń stw o w y c h p o le g a ła n a z a sp a k a ja n iu potrzeb p a ń stw a . S y tu a cja b y ła w r z e c z y w isto śc i p rzeciw n a: p otrzeby te za sp a k a ja n e b y ły przez p rzy m u so w e d o sta w y k ilk u p ry w a tn y ch w ła śc ic ie li m a n u fak tu r (D em id ow ów , M elleró w i N aryszk in ów ) a olb rzym ią w ię k sz o ść żela za z m a n u fak tu r p a ń stw o w y c h (zw łaszcza u ra lsk ieg o , bardzo w y so k o cen io n eg o w E uropie) sp rzed a w a n o za gran icę. O czy w iście sto su n k i te u le g a ły zm ia n ie w czasie w ojn y· w ó w c z a s n ie ty lk o m a n u fa k tu ry p a ń stw o w e ale i w s z y s tk ie p r y w a tn e m o b ilizo w a n o do p racy dla arm ii.
E k sp ort żela za p a ń stw o w e g o za g ra n icę rozpoczął się jeszcze w cza sie trw an ia w o jn y p ó łn o cn ej. Z ap ozn an ie s ię o d b io rcó w z a c h o d n io -eu ro p ejsk ich z e św ie tn y m ż ela zem u ra lsk im w y w o ła ło w ie lk i p o p y t n a nie, z w ię k sz o n y jeszcze p r z e z p o w a żn e o b n iżen ie jeg o cen w p o ró w n a n iu z p a n u ją cy m w ó w cza s n a ryn k ach E uropy żela zem s z w e d z k im 03. Im p ort żela za ro sy jsk ieg o do sam ej A n g lii od r. 1730 do 1734 w zrósł p rzeszło sied em n a sto k ro tn ie. S zero k ie zap otrzeb ow an ie na żelazo u ra lsk ie b yło i na ry n k u w ew n ętrzn y m , a le w ła d ze k ieru ją ce zb y tem w o la ły ła tw ie jsz ą sp rzedaż h u r to w ą k u p com zagran icznym . N a ry n ek m ie jsc o w y p rzezn aczan o żelazo ołon ieck ie, k tórego z p ow od u złej ja k o ści n ie c h c ie li k u p o w a ć obcy n a b y w c y — a le z teg o sa m eg o p ow o d u i w k ra ju żelazo to n ie m ia ło p o w o d zen ia , ty m b ard ziej że w ła d z e
( B e rg k o n to r) żąd ały za n ie tej sam ej cen y , co za u ra lsk ie. D opiero w r. 1731 ukaz
sen a tu p o zw o lił sp rzed a w a ć na ry n k u w e w n ę tr z n y m 25% w yp ro d u k o w a n eg o w p ań stw o w y c h m a n u fa k tu ra ch żela za (s. 281).
Już z p o w y ższeg o w id ać, ja k duże za p o trzeb o w a n ie istn ia ło w R osji n a żelazo. Z a sp ak ajał je w g łó w n ej m ierze p r zem y sł p ry w a tn y . Z p ry w a tn y ch p rzed sięb iorców je d y n ie n a jw ię k s i (D em id o w o w ie i M ellerow ie) b ra li u d zia ł w ek sp o rcie żelaza za gran icę. W id zieliśm y już, że d o sta w y p a ń stw o w e o b o w ią z y w a ły ty lk o trzech n a j w ię k sz y c h p rzed sięb iorców : b y ły o n e o ty le w y g o d n e m im o n iższej cen y, że p o zw a
S1 W. L e n i n , D z ie ł a t. 3, s. 477 i n ast., 493 i nast. 82 T am że, s. 493.
03 To ogrom ne zap otrzeb ow an ie na żelazo r o sy jsk ie n a ry n k a ch zagran icznych, rosn ące o w ie le szyb ciej, n iż m o żliw o ści ro sy jsk ieg o ryn k u s iły roboczej, było n ie w ą tp liw ie , ja k stw ierd za P a w len k o , jed n ą z p o w a żn iejszy ch p rzyczyn p rzejścia m a n u fa k tu r do za sto so w a n ia p racy p rzym u sow ej.
