800 ZA PISK I
łą cze n iem z P olsk im Z w iązk iem L u d o w có w w m aju 1924 r. W części d rugiej do kon an o ch a ra k tery sty k i m y ś li p o lity czn ej P S L -L ew icy , a k cen tu jąc szczeg ó ln ie po glą d y p artii n a w ła sn o ść środków produkcji, k szta łt i zadania w ła d zy p ań stw ow ej oraz id eologiczn e u zasad n ien ie lu d o w ła d ztw a w k o n tek ście k o n cep cji P o lsk i L u d ow ej jako d ocelow ego w zorca u strojow ego, kreślon ego w dok u m en tach progra m o w y ch i p u b licy sty ce. P racę u zu p ełn iają życiorysy, często m ało znane, 27 przy w ó d có w i działaczy P S L -L ew ica (m .in. Sz. B ern ad zik ow sk iego, T. D ąbala, F. K rem - py, J. P ru chnika, J. P u tk a, J. S an ojcy, J. S tap iń sk iego i W. D u n in -W ąsow icza), w y k a z w y k o rzy sta n y ch źródeł i litera tu r y oraz indeksy: osob ow y i geograficzn y.
Z u w a g i na p row en ien cję m ateriał źród łow y m ożna p od zielić na d w ie zasad n i cze grupy: w y tw o rzo n y przez P S L -L e w ic ę oraz poza stron n ictw em . A u to r sięgn ął w p ierw szej k o lejn o ści do organu p rasow ego teg o ugru p ow an ia — „P rzyjaciela L u d u ”, sten ogram ów w y stą p ień sejm o w y ch jego p osłów , p a m iętn ik ó w i lis tó w dzia ła c z y (kancelaria P S L -L ew icy n ie zach ow ała się). M ateriał ten u zu p ełn ił d oku m en ta cją a d m in istra cji p a ń stw o w ej (A A N , a rch iw a w o jew ó d zk ie w K rak ow ie i P rzem yślu ), innych p artii lu d o w y ch (A rch iw u m Zakładu H isto rii R uchu L u do w eg o w W arszaw ie i b y łe C en traln e A rch iw u m КС PZPR ), p am iętn ik am i i w sp om n ien iam i. Spośród w y k o rzy sta n y ch opracow ań n a leży w sk azać n a książki: A . G a r l i c k i e g o „P ow stan ie P o lsk ieg o S tron n ictw a L u d ow ego «Piast» 1913— — 1914” (W arszaw a 1966) i K. D u n i n - W ą s o w i c z a „Jan S ta p iń sk i — try b u n lu d u w ie js k ie g o ” (W arszaw a 1969).
D z ie je m n iejszy ch ugrupow ań ch łop sk ich pozostaw ały dotych czas w cien iu badań nad g łó w n y m i p artiam i ch łop sk im i: P S L „W yzw olen ie”, P SL „ P ia st”, S tron n ic tw e m L u d o w y m czy przyb u d ów k am i K P P na w si: N iezależn ą P artią C hłopską oraz Z jed n oczen iem L e w ic y C hłopskiej „Sam opom oc”. Ź ródłow ą m on ografią P S L - -L e w ic y J a ch y m ek p rzyczyn ił się n ie ty lk o do w y p ełn ien ia lu k i w historiografii; p oszerzył tak że w ciąż zb yt ubogą w ie d z ę n a tem at m y śli p olityczn ej ruchu lu d o w eg o . N a u w a g ę zasłu gu je w n ik liw e i w ła śc iw e u m iejsco w ien ie roli oraz w p ły w u
p rzy w ó d cy P S L -L e w ic y J. S ta p iń sk ieg o n a d ziałaln ość i lin ię p o lity czn ą p artii jej p rzed sta w ien ie n a tle in n y ch u gru p ow ań p olityczn ych tego okresu, krytyczność i b ezstron n ość ocen autora, w y p u n k to w a n ie orygin aln ych w artości m y ś li p o lity cz n ej P S L -L e w ic y oraz jej liczn y ch n iek o n sek w en cji, w reszcie p o d k reślen ie złożo n o ści tej sfe r y lu d zk iej d ziałalności, którą ok reślam y m ianem p olityk i. P e w n e za strzeżen ia m oże budzić n atom iast n ieco sztuczne rozd zielen ie sfery p rak tyk i po lity c z n e j od m y ś li p olityczn ej rep rezen tow an ej przez partię.
W ypada jed y n ie żałow ać, że p rzygotow an a p ierw o tn ie do druku p rzez R ed ak cję L itera tu ry H istorycznej L u d ow ej S p ó łd zieln i W vdaum iczei książka Jana Ja- ch ym k a u kazała się ostateczn ie n ak ład em W yd aw n ictw a U M C S w zn ik om ym n a k ła d zie 200 egzem p larzy, co ogranicza jej dostępność do n ieliczn y ch b ib lio tek a krąg od b iorców — do w ą sk ieg o grona badaczy ruchu lu d o w eg o i najnow sze;
h isto rii P o lsk i. 1 ^
A . K
B ohdan Ł u k a s z e w i c z , P o lsk ie S t r o n n ic t w o L u d o w e na W a r m i i i M azurach w la tach 1945— 1947. F o z w a w y i m ateriały Ośrodk; B ad ań N a u k o w y ch im . W ojciech a K ętrzyń sk iego, n r 125, O lszty n 1991 s. 250.
P rzez k ilk a d ziesią tk ó w p e e r e lo w sk ic h la t w yznaczano h isto rii n a jn o w szej rol< słu żeb n ą w o b ec in teresó w e lity w ład zy, szczególn ie w zak resie dow od zen ia racj p o lity czn y ch rządzącego obozu k om u n istyczn ego. T em u c e lo w i słu ży ło m .in. w y p aczan ie ro li i znaczenia, a czasam i w ręcz fa łszo w a n ie d ziejów P o lsk ieg o Stron
ZA PISK I 801
n ic tw a L u d o w eg o w latach 1945— 1947. Próbę zu p ełn ie n ow ego, ob iek ty w n eg o , nie sk ręp o w a n eg o żad n ym i w zg lęd a m i p o lity czn y m i czy p ętam i cen zu ra ln y m i sp o j rzenia na h isto rię PSL na teren ie w o je w ó d z tw a o lsztyń sk iego podjął B onaan Ł u - k a s z e w i c z , p racow n ik Ośrodka B adań N au k ow ych im. W ojciecha K ętrzy ń sk ieg o w O lsztyn ie. Jego k siążk a w y p e łn ia lu k ę w historiografii, gd yż w c z e śn iejsze prace (np, k siążka Józefa F a j k o w s k i e g o , „Ruch lu d o w y na M azurach i W a im ii 1945— 1949”, W arszaw a 1968) są zazw yczaj p a szk w ila m i n a P SL i w spo sób ew id e n tn y fałszu ją obraz d ziejó w p o lity czn y ch p ierw szy ch p o w o jen n y ch lat w ty m region ie.
D w a la ta d ziałaln ości P SL n a W arm ii i M azurach p rzedstaw iono w u kładzie ch ron ologiczn ym , pozw alającym na u c h w y cen ie d yn am ik i procesu w zrostu , a n a stęp n ie rozb ijan ia PSL. W rozdziale p ierw szy m autor om ów ił organ izow an ie życia p u b liczn ego regionu w 1945 г., złożoną, czasam i w ręcz tragiczną sy tu a cję a u to ch ton ów , p o w sta n ie i d ziałalność p rok om u n istyczn ego S tron n ictw a L ud ow ego. W roz d ziale d ru gim zaprezentow ano ok oliczn ości p ow stan ia P SL , strukturę i rozw ój o rgan izacyjn y stro n n ictw a oraz u p o w szech n ia n ie jego program u. R ozdział trzeci tra k tu je o u d zia le P SL w życiu p o lity czn y m region u od styczn ia do czerw ca 1946 r. ze szczeg ó ln y m u w zg lęd n ien iem w a lk i p o lity czn ej poprzedzającej referendum . W rozdziale czw artym autor o m ó w ił a n ty p eeselo w sk ą d ziałalność ad m in istracji i aparatu b ezp iecz eń stw a przed w yb oram i do S ejm u U sta w o d a w czeg o . R ozdział p ią ty d oty czy w y b o ró w w styczn iu 1947 г.; p rzed staw ion o w n im m eto d y w a lk i z P SL , fa łsz e r stw a i terror tow arzyszące głosow an iu . Po w yborach d ziałalność PSL na W arm ii i M azurach w ła śc iw ie zam arła, zakończyły ją aresztow an ia i procesy są d o w e p eeselo w có w . Ich przebieg oraz w ięzie n n e lo sy d ziałaczy P SL om ów iono w rozdziale szóstym . W a n ek sie autor zaw arł krótk ie n otk i b iograficzn e 600 czo ło w y c h p e e se lo w c ó w z teren u w o jew ó d ztw a o lsztyń sk iego, czy li b lisk o 10% stanu czło n k o w sk ieg o w ty m region ie w lip cu 1946 r. Z ostały one oparte g łó w n ie na za ch ow an ych k w estion ariu szach osob ow ych n a ja k ty w n iejszy ch człon k ów stron n i ctw a , k tórzy zn a leźli się w kręgu szczególn ego zain teresow an ia w ła d z b ezp ieczeń stw a. P u b lik a cję zam ykają w yk az źródeł i litera tu r y oraz indeks osobow y.
W alorem k sią żk i je s t jej oparcie w p ierw szy m rzędzie na źródłach a rch iw a l n ych , zw łaszcza m ateriałach W ojew ód zk iego U rzędu B ezp ieczeń stw a P u b liczn ego p rzech o w y w a n y ch w A rch iw u m W ojew ód zk iego U rzędu Spraw W ew n ętrzn ych w O lsztyn ie. W ielką w artość m ają często cy to w a n e przez autora druki ulotne, u lo tk i i in n e w y d a w n ictw a propagandow e. W ykorzystano ró w n ież zachow ane w szczątk ow ej postaci akta PSL, prasę i b iu lety n y w ew n ętrzn e stron n ictw a, ar
ch iw a lia i druki PPR , a także dru k ow an e i n ie p u b lik ow an e w sp o m n ien ia oraz re la cje. M ateriałow y charakter n iek tórych partii tek stu n ie p o w od u je zachw iań w e w n ętrzn ej k on stru k cji tej w a rto ścio w ej książk i, która w p rzek on yw ający spo sób obala głoszon ą do n ied aw n a przez partyjn ych h isto ry k ó w tezę, że P SL n ie było k la so w ą partią chłopską, a chłopi m ie li w n iej n ie w ie le do p ow ied zen ia.
A K .
Frank M o r a w , D ie Paro le der „Einheit" u n d die S o z i a ld e m o k r a t ie , V erlag J. H. W. D ietz, B onn 1990, s. 264.
P ierw sze w y d a n ie rozpraw y d ok torsk iej Franka M o r a w a , obronionej w 1971 r. na W ydziale F ilo zo ficzn o -H isto ry czn y m U n iw ersy tetu w H eid elbergu, ukazało się w 1973 r. P om im o u p ły w u p raw ie d w u d ziestu lat i n iezn aczn ych tylk o popraw ek jest to w d alszym ciągu najlep sza i n ajrzeteln iejsza praca p ośw ięcon a drodze do p rzym u sow ego, odgórnego zjed n oczen ia SPD z K PD oraz początkow em u ok resow i d zia ła ln o ści N iem ieck iej S o cja listy czn ej P artii Jedności.
