I s to r i a I n d i i w ś r e d n ie w i e k a , G ła w n a ja red a k cja w o sto czn o j lit ie r a - tury, M o sk w a 1968, s. 726.
Coraz b u jn iej r o z w ija ją c a się ra d ziec k a in d ia n is ty k a w y d a ła ow oc w p o sta ci „ H isto rii In d ii”, cztero to m o w eg o p r z e d się w z ię c ia p r a c o w n ik ó w In sty tu tu N a ro d ó w A zji A N ZSRR. Z za m ierzo n ej na cztery to m y ca ło ści u k a za ły się już to m y p o św ię c o n e d ziejo m n o w o ż y tn y m i n a jn o w szy m . Okreis śr e d n io w ie c z a /(w iek V — X V II) z o sta ł o p ra co w a n y pod k ie r o w n ic tw e m L. B . A ł a j e w a, K. A. A n i o n o w e j i K. Z. A s z r a f i a n . W y m ien ia się te ż j'ako a u to ró w i w s p ó ła u to r ó w E. M. M e d w i e d e w a , J. J. C y g a n к o w a , A. M. P i a t i g o r s k i e g o oraz J. M. K u t a s o w ą , O. F. W o ł к o w ą, E. W. P a j e w s k ą , A. A . K o r о с к ą i S. I. P o t a b i e n к o.
C ałość sk ła d a się z czterech części. P ie r w sz a , „W czesne śr e d n io w ie c z e ”, p o św ię c o n a z o sta ła tw o rzen iu i u m acn ian iu się sto su n k ó w feu d a ln y ch . O bejm uje d zie je In d ii p ó łn o cn y ch do c za só w m u zu łm a ń sk ich (k on iec X II w .) i p o łu d n io w y c h do. u tw o rzen ia się h in d u isty czn eg o im p eriu m W id żajan agar (w ie k X IV ). C zęść druga, „F eu d alizm r o z w in ię ty ” , d op row ad za n arrację do p o czą tk ó w w ie k u X V I. B y ła to epoka p o w sta n ia i u p adku S u łta n a tu D e lijsk ie g o (X III— X IV w iek ), w o je n s u łta n ó w b ahm anidzK ich z W id żajan agarem , rozp ad u In d ii p ó łn o cn y ch na szereg, m n ie jsz y c h i w ię k sz y c h p a ń stw m u zu łm a ń sk ich . C zęść trzecia o m a w ia p óźn e śr e d n io w ie c z e ; je s t to w ła ś c iw ie h isto ria p o w sta n ia i u p adku Im p eriu m M ogołów . K a ż da część za w iera a n a lizę źród eł i obok a n a lizy w y d a r z e ń p o lity c z n y c h d łu ższe p a r tie p o św ię c o n e g o sp o d a rce i sto su n k o m sp o łeczn y m .
Jak w id z ą au to rzy ro zw ó j In d ii w ty m ok resie? I s tn ie n ie sto su n k ó w fe u d a l n y ch jeszcze w ep oce sta ro ży tn ej u za sa d n ia się p o d a tk a m i n a k ła d a n y m i n a c z ło n k ó w w sp ó ln o t w ie js k ic h . Do isto tn y c h zm ian doszło w w ie k u V I i V II. W h ie r a r c h ii sp o łeczn ej a w a n so w a ła v a r n a siu d ró w (stan p o w o ła n y do słu ż e n ia innym ). R ó w n o cześn ie r o ln ic y z a licza n i w sta ro ży tn o ści do stan u trzecieg o (w a jśjo w ie ) z o sta li zd eg ra d o w a n i na sk u te k r o zw o ju p ry w a tn ej w ła sn o ś c i ziem i i ro sn ą cej e k s p lo a ta c ji czło n k ó w w sp ó ln o t. Z aczęto ich u w a ża ć za siu d rów . N a te j drodze r o z w in ę ły się m ięd zy V III а X II w ie k ie m sto su n k i feu d a ln e. P r z e ja w ia ły się one w r o z p o w sz e c h n ie n iu w ła sn o ś c i p ry w a tn ej i im m u n itetu , z w ię k sz e n iu e k sp lo a ta c ji ro ln ik ó w i p o stęp u ją cy m zró żn ico w a n iu w e w sp ó ln o ta ch .
P roces fe u d a liz a c ji objął, zd a n iem a u torów , p rzed e w sz y stk im b y ły ch n ie w o l n ik ó w , r o b o tn ik ó w n a jem n y ch , lu d zi p o zb a w io n y ch ziem i. C zło n k o w ie w sp ó ln o t z a c h o w a li sw o b o d ę o so b istą i zn aczn e p ra w a do ziem i, n a w e t g d y b y li p r z y m u sz e n i do p ła c e n ia ren ty . Już w te d y b y ły to w sp ó ln o ty są sie d z k ie op arte o in d y w i d u a ln e g o sp o d a rstw o ch ło p sk ie i d zied ziczn e u ży tk o w a n ie d ziałk i. D op iero od X I — X II w ie k u m ożn a o b se r w o w a ć p o ja w ie n ie się o k reso w eg o p o d zia łu ziem i. W p ie r w szy m eta p ie ro zw o ju w s p ó łis tn ia ły n a te r e n ie In d ii ja k b y d w a ty p y czy m o d ele feu d a lizm u . J ed en k la s y c z n y , op a rty o fe u d a ln ą w ła sn o ś ć gruntu, drugi, d alek o c z ę stsz y , c h a r a k te r y z o w a ł się o b cią żen iem czło n k ó w w sp ó ln o ty ren tą -p o d a tk ie m . N ie o b e jm o w a ła ona w te d y ca ło ści p rod u k tu d o d a tk o w eg o .
W iek X I i X II o d zn aczał się ro zro stem zn a czen ia k u p có w i w ogóle m ie sz c z a ń stw a . R ó w n o cześn ie na w s i r o z w in ę ło s ię r z em io sło i w y m ia n a u słu g z ro ln ik a m i. M iała ona p rzez d łu gi czas za ch o w a ć tr a d y c y jn y i n a tu r a ln y ch a ra k ter. C oraz p o w szech n iej w sp ó ln o ta u tr z y m y w a ła sw y c h r z e m ie śln ik ó w p o w ie r z a ją c P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , TO M L X , 1969, z esz . 3
im w y k o n y w a n ie p ra c u b oczn ie zw ią za n y ch z u p raw ą roli. U m a cn ia ło to rozw ój s ił w y tw ó rczy ch , a le w p r zy szło ści m ia ło się sta ć za sa d n iczy m h a m u lcem p ostęp u . W zra sta ł u cisk p o d a tk o w y p a ń stw a , a za ty m p o stę p o w a ł rozw ój ap aratu a d m in i s tra cy jn eg o , p o w s ta w a ły w ię k sz e p a ń stw a . U m a c n ia ją c y się ap arat w ła d z y s ta r a ł s ię z k o lei pod d ać w sp ó ln o tę coraz siln ie jsz e j kon troli. O gran iczając p ra w a do z ie m i sp y ch a ł czło n k ó w w sp ó ln o ty do n iższy ch w a r stw ch ło p stw a .
P roces fe u d a liz a c ji n ie b y ł zak oń czon y, gd y w X III w . n a je c h a li In d ie m u zu łm an ie. A u to rzy d ow od zą jed n a k , że je sz c z e p rzed tem w w ie lu o k o lica ch n a stą p iło p rzejście od w ła sn o ś c i a lod ialn ej do p o w ie r z a n ia ziem i w za m ia n za ob o w ią z e k słu żb y w o jsk o w e j. P odbój n ie w p r o w a d z ił is to tn y c h zm ian , ale p rzy n o szą c w y ż sz e fo r m y o rg a n iza cji fe u d a ln e j p r z y sp ie sz y ł tem po p rzem ia n sp o łeczn y ch . A u to rzy k ład ą n a c isk n a r o z p o w szech n ien ie się sto su n k ó w le n n y c h i w p r o w a d z e n ie w y ższej o rg a n iza cji w o jsk o w e j. C ała z ie m ia b yła n a p ó łn o c y u zn a w a n a za w ła sn o ść m on arszą, fe u d a ło w ie m u zu łm a ń scy b y li zo b o w ią za n i do słu żb y, za co o tr z y m y w a li p raw o do u d ziału w zb iorze p od atk u z o k reślo n eg o tery to riu m (d ż a - gir). Z naczna część d a w n y ch p o sia d a czy z iem sk ich z a ch o w a ła jed n a k sw e alod ia i p ła c iła w ła d z y d a n in ę (zam in d arow ie). D oszło w ię c ja k b y do n a ło żen ia się d w u sy stem ó w , a w ciągu stu le c i do zn aczn ego ich zb liżen ia. M im o osm ozy za ch o d zą cej m ię d z y o b iem a gru p am i fe u d a łó w s y s te m y za c h o w a ły sw ą odrębność do k ońca
o m a w ia n eg o ok resu l . ~
Podbój d o p ro w a d ził do o k reso w eg o (X III— X IV w iek ) sc e n tr a liz o w a n ia p a ń stw a , a n a w e t p od p o rzą d k o w a n ia w ię k sz e j części p ó łw y sp u . P o tem aż do p o c z ą t k ów X V I w . In d ie p o z o sta w a ły w fa z ie fe u d a ln e g o rozd rob n ien ia. N a w ia se m m ó w ią c trudno się zgod zić z tak ą g en e r a liz a c ją ; b y ła b y ona u zasad n ion a, g d y b y p r z y jąć, że z jed n o czen ie p ó łw y sp u je s t sta n e m n a tu ra ln y m , na co trudno p rzy sta ć. W ty m o k resie u m o cn iła się ek sp lo a ta c ja ch ło p ó w , a w ła d z a c e n tr a ln a p od p orząd k o w a ła so b ie ta k że i m ia sta . W In d iach p ó łn o cn y ch d oszło do lik w id a c ji sa m o rządu m iejsk ieg o . N a p ołu d n iu sy s te m m ilita r n o -b iu r o k r a ty c z n y r o z w ija ł s ię w X III i X IV w . n ieco w o ln ie j. W W id ża ja n a g a r u trzy m a ł s ię np. d a w n y zak res p a ń stw o w e j w ła sn o śc i ziem i. O bok w ła d c y i jego le n n ik ó w b y li lic z n i w ła ś c ic ie le ziem scy , n ie b yło z r ó żn ic o w a n ia w a r s tw y fe u d a ln e j. T ak że p ra w o do ziem i b yło na p ołu d n iu m o cn iejsze, a z a m ia st rozb u d ow an ej o rg a n iza cji p a ń stw o w e j a p a ra t p o d a tk o w y stw o r z y li fe u d a ło w ie . Tą drogą p o stęp o w a ło p o d p o rzą d k o w a n ie w s p ó l n ot w ła d z y i in tereso m fe u d a łó w .
A u torzy z d e c y d o w a n ie d ek la ru ją się jak o zw o le n n ic y p o g lą d u o jed n o ści p r o cesu rozw oju sp o łe c z e ń stw na p ołu d n iu i p ó łn o cy Indii. O kres do w ie k u X V I • odznaczał się ich zd an iem ro zk w item sto su n k ó w fe u d a ln y c h i na tej p o d sta
w ie odrzucają te z ę o „in d y jsk im O d rod zen iu ”. W w ie k u X V I fe u d a liz m o sią g n ą ł p e łn ię d ojrzałości, a pod rzą d a m i A k b ara (1556— 1605) sy s te m le n n y u z y sk a ł sw ój k sz ta łt o sta teczn y . P o d a tek g ru n to w y p o ch ła n ia ć m ia ł p ra w ie c a ły p rod u k t do d a tk o w y (1/3 plonu), a w stu le c iu X V II m ia ł jeszcze w zro sn ą ć. Z dzierano z r o l n ik a n a w e t p o ło w ę p rod u k tu brutto. C zło n k o w ie w sp ó ln o ty u tra cili ty m cza sem p raw o w ła sn o śc i, choć p o zo sta ł im często ty tu ł o zn a cza ją cy w ła ś c ic ie la ziem i ( m a tík, m ir a s d a r ). N ie b y ło p o d d a ń stw a , a le ch ło p i n ie m ogli op u szczać g o sp o d a rstw , k tórych b y li za leż n y m i i d zied ziczn y m i d zierżaw cam i. W ten sp osób doszło do p r z e k sz ta łc e n ia w sp ó ln o t w o rgan y e k sp lo a ta c ji fin a n so w e j. D z ia łk i b y ły o b ecn ie p rzy d ziela n e chłopom p ro p o rcjo n a ln ie do ich m o ż liw o śc i u p raw y. S k o r z y sta ły z t e go n iek tó re jed n o stk i sp o m ięd zy sta r sz y z n y w io sk o w e j p rzech o d zą c w sz e r e g i
i P r o c e s t e n p r z e d s t a w i ł a m . in . K . A . A n t o n o w a , O czerki o b szczestw ie n n yc h o tn o-
szen ii i politiczesko g o stro ja m o g o lsko j In d ii w rie m ien A kb a r a, M o s k w a 1952. Isto ria In d ii
r o z w i j a s z e r e g j e j p o g l ą d ó w n a s p r a w ę g e n e z y i r o z w o j u f e u d a l i z m u . P o r . К w o p ro su o ra z-
w itii feo d a lizm a w In d ii (po d a n n y m ep ig ra fiki), „ K r a t k i e S o o b s z c z e n i j a I n s t i t u t a W o s t o k o - w i e d i e n i j a ” t. I I I , 1952.
drobnych fe u d a łó w . D a lszem u ro z w a r stw ie n iu w s i sp r z y ja ły p o stę p y u to w a r o w ie - nia g o sp od ark i ch ło p sk iej w zw iązk u z w p ro w a d zen iem r e n ty p ien iężn ej (na po łu d n iu od X V , n a p ó łn o cy w X V I w .2).
P o d su m o w u ją c to czą cą się od paru la t d y sk u sję o ch a ra k terze sp o łe c z e ń stw a in d y jsk ie g o w dobie p rzed k o lo n ia ln ej a u torzy z d ecy d o w a li się na kom prom is. P rzy zn a ją w ię c , że w X V II i X V III w. w w ie lu g a łęzia ch p rod u k cji i różn ych częścia ch kraju w y s tą p iły cech y ch a r a k te r y sty c z n e dla p rostej k o o p era cji k a p ita listy c z n e j i m a n u fa k tu ry . O drzucono jed n a k h ip o tezy C z i c z e r o w a o w s tę p o w a n iu In d ii na drogę k a p it a liz m u 3. A u to rzy sta n ę li na sta n o w isk u , że w y m ie n ia n e p rzez n iego (i in n ych ) z ja w is k a m ia ły ch arak ter sp orad yczn y, do czego w n ie m a ły m sto p n iu p r z y c z y n iły się p rzeszk o d y sta w ia n e im p rzez w y z y sk feu d a ln y i p r z ew a ża ją cy n a tu ra ln y ch arak ter gosp od ark i. W sk azu ją na słab e z a a w a n so w a n ie p od ziału p racy, sła b o ść m ia st i n ieo b ecn o ść p a ń stw n arod ow ych . Im p eriu m M ogołów n ie sp e łn ia ło cech ta k ieg o p a ń stw a i rozp ad ło się je szcze przed p od b o jem A n g lik ó w . Z k o le i upadek im p eriu m u ła tw ił podbój i e k sp lo a ta c ję , k tóre to zd arzen ia zd a n iem a u torów p rzerw a ły p roces sa m o d zieln eg o ro zw o ju Indii.
W zw ią zk u z ty m d ziw i n ieco p r z y jęcie cezu ry k ońca w ie k u X V II. N a jsłu sz n iej b y ło b y zrezy g n o w a ć z u ży w a n ia term in u śred n io w iecze, a je ż e li u to żsa m ia się je z p a n o w a n ie m sto su n k ó w fe u d a ln y c h , to trzeba by ro zszerzy ć w y k ła d co n a jm n iej do p o ło w y X V III w ., a n a w e t d alej. T ak ie s ta n o w isk o r e p rezen to w a ła w sw o im c za sie A s z r a f i a n , ch a ra k tery zu ją c drugą p o ło w ę w ie k u X V II i p ierw szą X V III ja k o okres r o z w in ię te g o feu d a lizm u . Jeśli za ś p rzy jm u jem y , że choćby część In d ii w e s z ła przed p od b ojem w okres p r z e jśc io w y od fe u d a liz m u do k a p ita lizm u , to b y ło b y za p ew n e słu szn iej zatrzy m a ć się na p o ło w ie w ie k u X V II 4.
O w y b o rze ram ch ro n o lo g iczn y ch zd ecy d o w a ła nie ty lk o chęć kom p rom isu , ale w aga, jak ą a u torzy p rzy w ią zu ją do h isto rii p o lity czn ej, przede w s z y stk im do u p ad ku o g ó ln o in d y jsk ieg o im p eriu m M ogołów po śm ierci A u ran gzeb a (1658— 1707). C h ciałob y się zw rócić uw agę, że je ż e li ten fa k t u ła tw ił podbój In d ii E u ro p ejczy k om , to b y ło b y słu sz n ie dociągn ąć tom aż do teg o zw rotn ego m o m en tu lub p r z e r w a ć w y k ła d w m o m en cie, g d y z a r y so w a ły się p r z e sła n k i upad k u . W yd aje się jak b y a u torzy n ie b y li zd ecy d o w a n i, bo od rzu cili n ie ty lk o h ip o tezę C ziczerow a, з іе i te z y H a b i b a o a grarn ym k r y z y sie im p eriu m w drugiej p o ło w ie w ie k u X V II. P o w o d em b y ło m. in. stw ie r d z e n ie , że w In d iach n ie u leg ł zm n iejszen iu a r e a ł ziem i u p ra w n ej, a po drugie, że in fo rm a cje o ro sn ą cej e k sp lo a ta c ji ch ło p stw a p ochodzą z p rzek a zó w stro n n iczy ch i p rzesa d zo n y ch r e la c ji e u r o p e js k ic h 5.
C zy w ię c a u to rzy chcą w tym o k resie w id z ie ć k ryzys fo rm a cji feu d a ln ej na k sz ta łt eu ro p ejsk ieg o k ry zy su w ie k u X IV ? Za ta k im r o zw ią za n ie m p r zem a w ia łb y
2 Z a j m o w a l i s ię t y m w y c z e r p u j ą c o L . B . A t a j e w , J u żn a ja India. S o cia ln o -eko n o m i- c ze ska ja istoria X IV —X V III w ie k ó w, M o s k w a 1964, i K . Z. A s z r a f i a n , A g ra rn y j strój sie w ie rn o j In d ii (X lll-s e r e d in a X V III w .), M o s k w a 1965; t e j ż e , D e lijsk ij S u łta n a t. K isto- гіг eko n o m icze sko g o stro ja i o b szczestw ie n n yc h o tn o szen ii (X III—X IV w w .), M o s k w a 1960.
3 E ko n o m ic ze sk o je ra zw itie In d ii p iered a n g lijsk im za w o je w a n ie m (riem iesło i torgow la
w X V I—X V III w w .), M o s k w a 1965.
4 E . N . K o m a r o w u w a ż a , ż e w p o ł o w i e X V I I I w . I n d i e z n a j d o w a ł y s i ę n a s z c z e b l u r o z w i n i ę t e g o f e u d a l i z m u , a n a w e t w i d z i o z n a k i p r z e c h o d z e n i a d o p ó ź n e g o f e u d a l i z m u . K o n s t a t u j e l i c z n e p r z e ż y t k i p r z e d f e u d a l n e , a l e j e g o z d a n i e m n i e m o ż n a m ó w ić o s t a g n a c j i . T r w a n i e s t o s u n k ó w f e u d a l n y c h r o z c i ą g a n a c a ł ą p o ło w ę w i e k u X I X . C olonial E xp lo a ta tio n and E conom ic D evelo p m en t. So m e P roblem s o f th e E conom ic H isto ry o f India u n d e r Colonial R u le, [w :3 l i e C onference In tern a tio n a le d'H istoire É conom ique t. I I , P a r i s 1965, s. 732, 733, 736. N ow aja istoria In d ii ( M o s k w a 1961) z a c z y n a ł a s i ę o d p o ło w y w i e k u X V I I.
5 P o r . r e c e n z j e A ł a j e w a z k s i ą ż k i H a b i b a w : ,,N a r o d y A z ji i A f r y k i ” , n r 33, 1965. R e c e n z e n t k ł a d z i e n a t o w i ę k s z y n a c i s k n iż A n t o n o w a , Istoria In d ii, s. 503, 504. P o w s t a j e p y t a n i e , c z y f a k t n a w e t z n a c z n e j p r z e s a d y w r e l a c j a c h o b c o k r a j o w c ó w p r z e c z y w y c i ą g a n y m n a i c h p o d s t a w i e w n i o s k o m o k r y t y c z n e j s y t u a c j i g o s p o d a r k i . A n a lo g ic z n e p r o b l e m y m a m y p r z e c i e ż z o p i n i a m i o P o l s c e w i e k u X V I I i X W I I .
sp a d ek d och od ów w ła d c y i trudności fin a n so w e m a n s a b d a r ó w 6. A ry sto k ra cja m o - g o ls k a drugiej p o ło w y X V II w . p r z e ż y w a w y r a ź n ie trudności, m oże szu k a re k o m p e n sa ty w w o jn a ch , k tóre sto p n io w o oga rn ia ją ca ły kraj? A u to rzy p rzy ta cza ją d o w o d y na p r z e k sz ta łc e n ie się d ża g iró w w e w ła sn o ś ć d zied ziczn ą (w a ta n ) , n a upo d a b n ia n ie się d żagird arów do zam in d arów . W w ie k u X V III a ry sto k ra cja b ędzie d ążyć do p r z e k sz ta łc e n ia dom en w n ie za leżn e p a ń stew k a . R ozb ijając org a n iza cję p a ń stw o w ą fe u d a ło w ie u siłu ją r ó w n ie ż w y c isn ą ć w ię c e j z r o ln ik ó w i tu „ Isto ria ” w y d a je się zgad zać z H ab ib em 7.
A n t o n o w a p od su m o w u ją c sw o ją część pisze: „D ruga p o ło w a w ie k u X V II ch a r a k te r y z o w a ła się w In d iach o sła b ie n ie m kraju, ro sn ą cy m op orem ch ło p stw a p r z e c iw k o ro sn ą cej e k sp lo a ta c ji fe u d a ln e j, p o ja w ie n ie m się id ei n ie z a le ż n o śc i n a rod ow ej p o szczeg ó ln y ch n arod ów . Im p eriu m M ogołów n ie było tr a k to w a n e jako organ izm jed n o czą cy , a le ja k k ró lestw o n ie s p r a w ie d liw o śc i, k tóre n a le ż y zn isz c z y ć ” 8. „ Isto ria ” n ie d aje w ię c o sta teczn ej od p o w ied zi co do ch a ra k teru o sta tn ic h stu la t przed p od b ojem an i co do m o ty w ó w w y b o ru k oń cow ej cezury. R ed a k cja n ie stara się u k ry w a ć ró żn icy p o g lą d ó w w k o le k ty w ie na tę sp r a w ę i na szereg in n y ch . J e st to, w y d a je m i się, zja w isk o n o w e i sy m p a ty czn e. W p rzy jęty ch r a m a ch ch ro n o lo g iczn y ch a u to ró w łą c z y p rzek o n a n ie o fe u d a ln y m ch a ra k terze sto su n k ó w sp o łeczn y ch w In d iach , choć u ży cie teg o term in u n ie z a w sze je s t d o sta te c z n ie jasn e.
W arto m oże p o d k reślić, że „ Isto r ia ” z r eh a b ilito w a ła z w a lcza n y od la t tr z y d ziesty ch p ogląd o sp ecy ficzn ej fo r m a c ji zw a n ej „ a zja ty ck im sp o so b em p rod u k c j i”. W obec ro zb ież n o ści zdań w tej k w e s tii a u to rzy zg o d zili się jed n a k p ozostać p r z y tr a d y c y jn y m u j ę c i u 9. J e st to r z e c z y w iśc ie fe u d a liz m in d y jsk i od różn iający się np. ro lą i fo rm a m i p a ń stw o w ej w ła sn o śc i ziem i. A u to rzy m ocno p o d k reśla ją , ż e w In d iach w p ły w p a ń stw a n a s y tu a c ję r o ln ik ó w b y ł dużo sła b sz y n iż g d z ie k o l w ie k w A zji. W różn ych p a rtia ch „ Is to r ii” w ra ca ró w n ież p rob lem ro zw o ju w s p ó l not w ie js k ic h . J e st to tem a t ogrom nej w a g i i od d a w n a za p rzą ta ją cy u w a g ę r a d zieck ich in d ia n istó w . A u to rzy są zd an ia, że trw a n ie w sp ó ln o t b yło w y n ik ie m p r z e k sz ta łc e n ia ich w fo rm ę ek sp lo a ta c ji feu d a ln ej. P rzem ia n y w sp ó ln o t p ok azan o b ez u ciek a n ia się do sch e m a tó w n ie k ry ją c tru d n ości, ja k ie p ocią g a za sobą in te r p r e ta c ja ich lo só w . Do sp e c y fik i in d y jsk ie g o fe u d a liz m u a u torzy za licza ją ró w n ież ta k ie z ja w is k a ja k trw a ło ść g o sp o d a rk i n a tu ra ln ej i brak p a ń szczy zn y .
K ilk a słó w w zw ią zk u z ro zd zia łem X IV o m a w ia ją c y m p o ja w ie n ie się w In d iach E u rop ejczyk ów . Jak d otąd w ZSRR p o św ię c a się tej sp r a w ie m niej u w a g i n iż np. sto su n k o m w ie js k im . Z d rugiej stro n y do w ie k u X V III d zia ła ln o ść E u ro p ejczy k ó w b y ła dla h isto r ii Indii z ja w is k ie m n a p ra w d ę m ało w a żn y m i p ro p o r c je d an e tem u r o zd zia ło w i w „ Isto rii” n ie budzą za strzeżeń . Id zie jed n a k o to, ż e odrzu cając te z ę o w ie c z y ste j sta g n a c ji g o sp od ark i in d y jsk iej au torzy są sk ło n n i p r z y p is y w a ć e k sp a n s ji eu ro p ejsk iej zb yt w ie lk i w p ły w na jej u w ste c z n ie n ie . P rzy o m a w ia n iu sp r a w zw ią za n y ch z e k sp a n sją n a p o ty k a m y w „ Isto r ii” na w ie le n ie
6 M a n s a b d a r o w i e — g r u p a r z ą d z ą c a w I m p e r i u m M o g o łó w , u r z ę d n i c y i d o w ó d c y w o j s k o w i . Ś w i e t n e s t u d i u m p o ś w i ę c i ł t e j s p r a w i e M . A t h a r A l i , T h e M ughal N o b ility under
A u ra n g zeb , L o n d o n 1966. P r a c o m n a d h i s t o r i ą I n d i i b a r d z o w t y m m i e j s c u b r a k u j e k o n t a k t u z d o r o b k i e m b a d a ń n a d a k t y w n o ś c i ą g o s p o d a r c z ą s z l a c h t y e u r o p e j s k i e j w w i e k u X I V —X V I.
7 W a r t o p o d k r e ś l i ć , ż e A ł a j e w w c y t o w a n e j r e c e n z j i z a k w e s t i o n o w a ł t w i e r d z e n i e j a k o b y z a A k b a r a ś c i ą g a n o z c h ł o p ó w o b c i ą ż e n i a n iż s z e n iż w d r u g i e j p o ł o w i e w i e k u X V II. A n t o n o w a z a j m o w a ł a w t e j k w e s t i i o d m i e n n e s t a n o w i s k o (p o r . N ow aja istoria Indii,
s. 26).
8 Istoria In d ii, s. 544.
9 O b o k l i c z n y c h d y s k u s j i w c z a s o p i s m a c h p o r . t a k ż e O bszczeje i o so biennoje w istori- ■czeshim ra z w itii stra n W o sto k a. M a tie ria ły d is k u s ji ob o b szczestw ie n n yc h fo rm a c ja ch na W o sto k ie (a zia tskij sposob p roizw odstw a), M o s k w a 1966.
k o n se k w e n c ji w y n ik a ją c y c h z jed n orod n ego tr a k to w a n ia całej e k sp a n sji p o c z y n a jąc od X V I w . „ Isto r ia ” w y r a ż a w r ę c z p ogląd , że n a p rzeło m ie X V i X V I w . z a c z ę ły się w P o rtu g a lii r o zw ija ć sto su n k i k a p ita listy c z n e . J e st n a to ch yb a ty le ż d ow od ów , a ra czej m n iej, co n a u d o w o d n ien ie a n a lo g iczn eg o p o g lą d u o In d ia ch w ie k u X V II. E k sp a n sja ib e r y jsk a jeszcze u tr w a liła fe u d a ln y ch arak ter sp o łe c z e ń s t w a 10. S tą d w y n ik a p otrzeb a rozróżn ien ia p ierw szej fa z y e k sp a n sji od o k resu , k ie d y w In diach u sa d o w iły się K o m p a n ie H a n d lo w e (od la t d w u d ziesty ch X V II w .). R zu cające się w oczy p od o b ień stw o fo rm d zia ła n ia w obu fa z a c h e k sp a n s ji w y nik a, jak się w y d a je , z id en ty czn o ści r z e c z y w isto śc i in d y jsk ie j, ze sta łej do w ie k u X V III p o trzeb y ad a p ta cji do w a ru n k ó w lo k a ln y ch .
Rozidział X IV p o zb a w io n y je s t aparatu k r y ty czn eg o (w p r z e c iw ie ń stw ie d o p o zostałych ). Z b ib lio g ra fii w y n ik a , że p o m in ięto w ie le isto tn y c h n o w szy ch p o zy cji d otyczących ek sp a n sji (np. S an som , B o x er, G lam m an). S ą tu też drobne u sterk i m ery to ry czn e. D y sk u sję m ó g łb y ró w n ież w zb u d zić p ogląd o p r z e k sz ta łc e n iu się M alabaru w r eg io n za co fa n y już w w ie k u X V II.
D y sk u sje, ja k ie budzi „ Isto ria ” , a n ie trudno by w sk a z a ć n a in n e, b ardziej szc z e g ó ło w e k w e stie , są jej n a jp ierw szą za letą . B ęd ąc e fe k te m w ie lo le tn ic h b a dań, p o d su m o w a n ie m b o gatego dorobku m o n o g ra ficzn eg o a u to ró w i ich k o le g ó w , „ Isto ria ” n ie m a n ic ze sch em a tu su ch eg o p o d ręczn ik a . A u to rzy p o d eszli w sposób in d y w id u a ln y do różn ych r e g io n ó w in d y jsk ic h i sj^utecznie p r z e c iw sta w ili s ię p o d zia ło w i n a In d ie m u zu łm a ń sk ie i h in d u isty czn e. T ym bardziej w ię c od czu w a się d o tk liw e sk ró ty w części p o św ięco n ej k u ltu rze (m im o osob n ych ro z d z ia łó w p o św ięco n y ch sto su n k o m relig ijn y m ).
P o d su m o w u ją c sta n b ad ań o p r zed m io cie „ Isto r ia ” sk ła n ia do d a lszy ch p o szu k iw a ń , w sk a z u je k ieru n k i n iezb ęd n y ch w e r y fik a c ji. W zorow o sp orząd zon a b i b lio g r a fia je s t tu n ie o cen io n ą p om ocą. D z ie je In d ii fe u d a ln y c h i g en eza pod b oju k o lo n ia ln e g o to są p ro b lem y k a p ita ln e dla całej h isto r ii p o w szech n ej. P o su w a n ie n aszej w ie d z y o ty ch sp ra w a ch n ie je s t b ez zn aczen ia ró w n ież d la zro zu m ien ia sk o m p lik o w a n ej c h w ili o b ecn ej. „Istoria In d ii” jest w a ż n y m k ro k iem na drodze do w y ja ś n ie n ia w sp o m n ia n y c h k w e stii. K o n ty n u a cja b ad ań i sp orów p o w in n a nam p rzy n ieść n ie b a w e m n o w e tw ó rcze p ro p o zy cje w sp ra w ie g e n e z y in d y jsk ie g o za co fa n ia .
Jan K i e n i e w i c z
H a n s-J ü r g e n S c h m i t z , F a k to r e n d e r P r e i s b i l d u n g fü r G e t r e i d e u n d W e i n in d e r Z e i t v o n 800. bis 1350., G. F isch er V erla g , S tu ttg a rt 1968, s. 134.
B a d an ia nad h isto rią cen w śred n io w ieczn ej E u rop ie sk u p ia ły s ię dotąd g łó w n ie n a ep oce w ie lk ie g o k r y z y su X IV w ., ob ejm u jąc ta k że okres b ezp ośred n io p o p rzed zający. Ilość i ja k o ść p rzek a zó w p o ch o d zą cy ch z X III w . w y sta r c z a już n ie k ied y do p rzep ro w a d zen ia m n iej w ię c e j sk u teczn ej a n a liz y m a teria łu źród łow ego. N ie jest to p rzyp ad ek zw a ż y w sz y , że w ła ś n ie w XiHI stu le c iu w y stą p iło zn aczn ie s iln ie jsz e n iż p op rzed n io u to w a r o w ie n ie i u p ie n ię ż e n ie gosp od ark i, w zw ią zk u z czym za c h o w a ły się sto su n k o w o liczn e d an e d o ty czą ce cen. S c h m i t z p od jął am b itn ą próbę zb ad an ia c zy n n ik ó w k sz ta łtu ją c y c h c en y w o k resie w c z e śn ie jsz y m , a m ia n o w ic ie od p o c z ą tk ó w IX do p o ło w y X IV w . K ry teria ch ro n o lo g iczn e n ie są tu p rzy p a d k o w e. N a og ó ł p rzy jm u je się o b ecn ie, że w ep oce K a ro la W ielk ieg o
io Istoria In d ii, s. 546. W t e j k w e s t i i i s t n i a ł a , j a k s ą d z ę , m o ż liw o ś ć w y k o r z y s t a n i a p u b l i k a c j i M . M a ł o w i s t a .
