Problem "separatyzmu mazowieckiego" w historiografii polskiej

Palczewski, Marek

Problem "separatyzmu mazowieckiego"

w historiografii polskiej

Przegląd Historyczny 7 6 /1 , 113-130 1985

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

M AREK PALCZEW SKI

Problem „separatyzmu mazowieckiego”

w historiografii polskiej

Postawienie niniejszego problem u wym aga określenia teoretycznego modelu „separatyzmu m azowieckiego” i ram czasowych omawianego zjawiska. Interesować nas będą odpow iedzi na pytania: 1. czy autor zauważa istnienie separatyzmu; 2. czy sw ój pogląd form ułuje expressis verbis; 3. jaki charakter miał, zdaniem autora, ów separatyzm, jakie b y ły jego przyczyny, przebieg i skutki; 4. czy autor ma do prezentowanego zagadnienia stosunek obiektyw ny czy też wartościujący. Istotne będzie również rozstrzygnięcie kwestii statusu prawnego Mazowsza w w ie­ kach średnich: czy było ono samodzielnym państwem, czy częścią państwa pol­ skiego. Ponadto zajm iem y się stosunkiem poglądów danego historyka do tradycji historycznej i współczesnych mu prądów^

Na zbudowany przez nas model „separatyzmu m azow ieckiego” składają się następujące elementy: odrębność terytorialno-adm inistracyjna ziem mazowieckich od ziem polskich; samodzielna polityka zewnętrzna książąt m azow ieckich; spory książąt z królam i polskim i w wiekach X IV —X V I; aspiracje książąt mazowieckich do K orony Polskiej; odm ienność prawa m azow ieckiego; istnienie niezależnej w ła­ dzy wewnętrznej, władzy najwyższej i suwerennego sejmu na Mazowszu; opór społeczeństwa mazowieckiego przed wcieleniem do K orony; przywiązanie do w łas­ nej dynastii; odrębność interesów handlowych i gospodarczych, wreszcie poczucie

„św iadom ości narodow ej” Mazowszan. ' Mazowsze w całości, bądź częściow o pozostawało odrębnym od reszty ziem polskich terytorium w latach 1041— 1047 i od 1248 do 1526 r. W pierwszym okre­ sie — ja k ustalił Janusz B i e n i a k — w zasadzie nie można m ów ić o separatyzmie Mazowsza, gdyż państwo Miecława posiadało aspiracje ogólnopolskie l. Druga część samoistnego bytu rozpoczyna się wraz z wyodręhnieniem Mazowsza jako osobnej dzielnicy w 1248 r., a kończy z chwilą inkorporacji ostatnich ziem mazowieckich do K orony (1526).

Ze względu na to, że problem „separatyzm u m azow ieckiego” staje przed w spół­ czesnym i dopiero po 1320 roku, w artykule zajm iem y się drugim z w yżej w ym ie­ nionych okresów.

W niniejszej pracy przyjm ujem y podział historiografii polskiej na następu­ ją ce okresy: od N a r u s z e w i c z a do 1918 r. (okres I), 1918— 1945 (okres II) oraz od 1945 r. do czasów najnow szych (okres III).

*

I. Naruszewicz — zwolennik silnego rządu — o polityce m azow ieckiej ma sąd jednoznaczny: Piastowie m azow ieccy działali na szkodę państwa i narodu p ol­ skiego (m.in. układ w Brodnicy — 1326 r., hołd W acława płockiego — 1329 r.}. Ź ródło niechęci książąt w obec Łokietka — i w konsekw encji przyczynę separatyz­

1 J. B i e n i a k , Państwo Miecława, W arszawa 1963, s. 202—205.

114 M A R E K P A L C Z E W S K I

mu książęcego (aczkolwiek nie nazywa go po imieniu) — w idzi w koronacji W ładysława, księcia krakowskiego 2.

Protoplastą innej niż „naruszewiczowska” tradycji historycznej był Joachim L e l e w e l , zwolennik idei republikańskiej, który broni tezy, że wszystkie ziemie polskie rozw ijają się zgodnie i harm onijnie tylko wtedy, gdy jest zachowana je d ­ ność społeczeństwa polskiego. Przykłady historyczne mają — zdaniem autora — potwierdzać tę tezę s.

W latach czterdziestych X I X w., w środowisku historyków warszawskich najbardziej znaną postacią był W acław Aleksander M a c i e j e w s k i , autor dzieła „Polska aż do pierwszej połow y XIVII w ieku” . Jego zdaniem Mazowsze było jedną z ziem polskich, a odmienności nosiły głów nie charakter kulturowy 4.

W latach 1846— 1848 ukazały się trzy tom y „D ziejów Polski za panowania Ja­ giellonów ” , pióra Łukasza G o ł ę b i o w s k i e g o . Realistycznie i z dużą znajom o­ ścią rzeczy opisyw ał układy panujące między książętami m azowieckim i a królam i polskimi. Separatystyczne dążenia Mazowszan dostrzegał, ale potraktow ał je jako epizod lat 1425— 1426 (w yeksponow ał tzw. sprawę P aw łow skiego)s, który nie w p ły ­ nął istotnie na dalsze losy państwa polskiego.

i Kilka lat później zapanował w Polsce kult wszystkiego, co swojskie, połączony z niechęcią w obec tego co obce. Dobrą egzem plifikacją powyższego sądu jest m o­ nografia Mazowsza Felicjana K o z ł o w s k i e g o . Kozłow ski z aprobatą wyraża się o książętach mazowieckich. Ubolewa nad tym, że po śmierci Kazimierza W iel­ kiego właśnie Siemowit III nie został w ybrany królem polskim, gdyż w jego mniemaniu piastowska dynastia, a nie Ludw ik węgierski, czy Jagiellonowie była predysponowana do sprawowania silnej władzy monarszej e. Ponadto dzięki p ow o­ łaniu na tron Piasta mazowieckiego Polska odzyskałaby znaczną prow incję, utra­ coną przez Koronę w roku 1370.

Autor zauważa w yjątkow ość stosunku lennego książąt mazowieckich, polega­ jąca na obowiązku nie zawierania z nikim przymierza bez wiedzy i zezwolenia k rólów polskich, nie czynienia nikom u darowizn ziem m azow ieckich bez zgody Korony, wreszcie obowiązku pomagania panu lennemu przeciw każdemu nieprzy­ ja c ie lo w i7. Hołd Wacława i jego związek z Krzyżakami uznaje za szkodliwe dla Polski, natomiast niepodległościow e działania Siemowita III usprawiedliwia w arun­ kam i um ow y lennej z Kazimierzem W ielkim i nieudolnością Ludw ika w ęgier­ skiego.

Książka Kozłowskiego zawiera w iele błędów m erytorycznych i jako ,^nie­ naukow a” spotkała się z surową krytyką. Julian B a r t o s z e w i c z na łamach „B iblioteki W arszawskiej” orzekł, że nic nie jest warta». Była ona co prawda pierwszą próbą syntezy dziejów Mazowsza, ale niestety próbą zupełnie nieudaną.

Do nurtu naukowych prac historycznych zaliczym y czterotom ową syntezę „D ziejów Polski” Józefa S z u j s k i e g o i „D zieje Narodu P olskiego” Henryka S c h m i t t a. Pierwszy z nich surowo oceniał książąt m azow ieck ich 9. W acława

* A. N a r u s z e w i c z , Historia narodu polskiego od początków chrześcijaństwa

t V, Warszawa 1803, s. 314, 328—300; t. VI, s. 55, 121.

* J. L e l e w e l , Historia Polski do końca panowania Stefana Batorego, [w:] J. Lelewel, Dzieła t. VI, Warszawa 1962, g. 197—222, 268.

4 W. A. M a c i e j o w s k i , Polska aż do pierw szej połow y X V II w ieku pod w zględem obyczajow ym i zw yczajow ym w czterech częściach opisana U II, P e ­

tersburg, W arszawa 1843,· s. 57—58.

* Ł. G o ł ę b i o w s k i , D zieje Polski za panowania Jagiellonów t. I, W arsza­ wa 1846, s. 325.

1 F. K o z ł o w s k i , D zieje Mazowsza za panowania książąt, Warszawa 1858, s. 143.

7 Tamże, s. 38.

8 J. B a r t o s z e w i c z , „B iblioteka W arszawska” t. I, 1860, s. 694*. • J . S z u j s k i , Dzieje Polski t. I, L w ów 1862, s. 152.

płockiego nazyw ał w yrodnym księciem, potępiając go wraz z Siemowitem II i T ro j- denem I za traktat z 1326 r. Eksponował rolę w ielkich jednostek w kształtowaniu historii.

Z „personalistycznym ” modelem widzenia dziejów polem izował Schmitt, uzna­ ją c za podm iot historii cały n a r ó d 10. Sprawom m azowieckim pośw ięcił niewiele m iejsca, separatyzm dostrzegał i sugerował czytelnikowi pejoratyw ną ocenę tego

zjawiska 11.

Okres pozytywizm u inauguruje w historiografii polskiej tzw. szkoła krakow ­ ska. Przedstawiciel jej Michał B o b r z y ń s k i, autor „D ziejów Polski w zary­ sie” , separatyzmu mazowieckiego nie zauważył, co w ięcej podkreślał patriotyczną postaw ę ludności Mazowsza, które jako jedyna dzielnica polska obroniło swą nie­

zawisłość w czasie najazdów W acław a czeskiego и .

A utorem pierwszej pracy dotyczącej w yłącznie stosunków polsko-m azow ie- ckich w wiekach X IV —X V I był Stanisław L u k a s , który na łam ach „P rzew od ­ nika Naukowego i Literackiego” zajął się sprawą przyłączenia Mazowsza do K o­ rony Polskiej. Układ lenny był dla niego „kluczem do zrozumienia stosunku w ja ­ kim Mazowsze — przynajm niej w drugiej połow ie swego odrębnego istnienia — zostawało do polskiej m onarchii” u . Czas tej odrębności oblicza autor na trzy w ieki, o d panowania Konrada I do 1526 r. Jego zdaniem shołdowanie Mazowsza nie było równoznaczne z kresem politycznej samodzielności tej d zieln icy 14. P o­ czątkiem końca ow ej samoistności była śmierć Siemowita VI i W ładysława II w 1462 r., która stała się równocześnie przyczyną długotrwałego sporu sukcesyj­ nego m iędzy Jagiellonami a Piastami mazowieckim i. Z opisów h ołdów i um ów lennych można wnosić, iż przyczyn utrzymywania się w niezależności dzielnicy m azow ieckiej upatrywał autor w specyficznych stosunkach prawnych, istniejących pom iędzy Mazowszem a Koroną ^

Późnym dziejom średniowiecznego Mazowsza poświęcił artykuł A dolf P a w i ń - s к i w. W centrum jego zainteresowania znalazły się ostatnie miesiące udzielnych rządów księżnej Anny, córki Konrada III i Anny Radziwiłłówny. W edług um ów lennych — pisze Pawiński — księżniczka Anna nie posiadała żadnych praw do Mazowsza, mimo to jeszcze pół roku po śmierci Janusza III sprawowała władzę dzięki poparciu szlachty m azow ieckiej. Dopiero 13 września 1526 r. król Zygmunt Stary w cielił księstwo do Korony.

Działania na rzecz odrębności Mazowsza Pawiński określa jako „tłum ienie odgłosu nieugiętego prawa, któremu stać się musiało zadość” 17. Przyczyny tych aktów znajdow ał w przywiązaniu do starego porządku politycznego i sądowego, w przywiązaniu do własnej dynastii oraz w umiłowaniu wolności.

K oniec X I X w ieku obfitow ał w syntezy historii Polski. N ajpierw ukazały się „D zieje Polski ilustrowane” Augusta S o k o ł o w s k i e g o (1895— 1904, IV tomy), następnie „D zieje narodu polskiego w zarysie” W ładysława S m o l e ń s k i e g o (1897, opublikow ane pod pseudonimem Władysława Grabieńskiego), wreszcie A na­ tola L e w i c k i e g o , „D zieje P olski” (1899).

10 H. S c h m i t t , D zieje Narodu P olskiego t. I, L w ów 1863, s. 1— 2. 11 Tamże, s. 203.

12 M. B o b r z y ń s k i , D zieje Polski w zarysie, K raków 1879— 1900, t. I, s. 324; t. II, s. 60.

u Э. L u k a s , Przyłączenie Mazowsza do K oron y P olskiej, „Przewodnik Nau­ k ow y i Literacki” , 1875, s. 767.

14 Tamże, s. 851.

15 Рог. K. D u n i n , Dawne m azow ieckie prawo, W arszawa 1880.

w A. P a w i ń s k i , Ostatnia Księżna M azowiecka, „A teneum ” t. III (L X III) — IV (LX IV), 1891, s. 421— 452, 7— 40.

116 M A R E K F A L C Z E W S K I

August Sokołowski twierdzi, że Mazowsze na drogą odrębnego rozw oju weszło ju ż w czasach Bolesława Krzywoustego, systematycznie tracąc organiczny związek z państwem polskim. Przyczyny tego by ły dwojakie: znaczne oddalenie Mazowsza od ognisk życia politycznego w Polsce oraz w yjątkow e położenie tej dzielnicy, za­ grożonej najazdami pogan z Prus i L itw y le. Zerwanie jednolitości państwowej nastąpiło w 1210 r., dopiero złożenie hołdu przez Siemowita III z całego Mazowsza spow odow ało, że państwo polskie stało się z powrotem organiczną całością, z je d ­ ną monetą, jednym prawem i jednym królem. „Zasada jednolitości nie była m oże

zupełnie przeprowadzona — pisze Sokołow ski — ale niedokładność tę rów now ażyło poczucie wspólności narodow ej” 19. Poczucie to zwycięża raz jeszcze w latach pięć­ dziesiątych i sześćdziesiątych X V w ieku: „Książęta nie dają się porw kć na drogę bezwzględnej przeciw królow i o p o z y c ji --- i podczas pruskiej w ojn y tak panu­ ją cy jak i dygnitarze m azow ieccy okazują dla sprawy narodowej i króla nieza­ chwianą wierność i przychylność” 20. Autor jest świadom tego, że stosunki polsko- -m azow ieckie dalekie były od idylli, że Mazowszanie wiele razy w yłam yw ali się spod zw ierzchnictwa królewskiego (Siem owit III, „bezpraw ne” rządy ks. Anny R adziw iłłów ny) i w ysuw ali pretensje do korony polskiej (Siem owit IV, Janusz II), ale pom im o to wysuwa twierdzenie o istnieniu wśród Mazowszan poczucia przy­ należności do narodu polskiego.

Zapewne Sokołow ski przeceniał siłę i zakres ówczesnej świadom ości narodo­ w ej, niemniej trzeba przyznać, że b y ł prekursorem badań nad św iadom ością ludzi średniowiecza w kontekście interesującego nas zagadnienia separatyzmu m azow ie­ ckiego.

W ładysław Smoleński zarówno w „D ziejach narodu polskiego” ja k d w „S zki­ cach z dziejów szlachty m azow ieckiej” dostrzega jedynie społeczny aspekt separa­ tyzmu m azowieckiego, w ynikający z zapóźnienia cyw ilizacyjnego i „ciem noty” szlachty Mazowsza, pom ijając jednocześnie jego apsekty p olityczn o-p ra w n e21.

Natomiast Anatol Lew icki akcentow ał w swej pracy w agę stosunków politycz­ nych, twierdząc, że separatyzm m azow ieckich książąt objaw iał się w aktach ich polityki zewnętrznej 22.

Z kolei Antoni P r o c h a s k a zw rócił uwagę na duże znaczenie hołdów m azo­ w ieckich w dziejach Polski średniowiecznej. W yróżnił trzy okresy: w pierwszym książęta byli lennikami króla Ludwika, w drugim stają się lennikami W ładysła­ w a Jagiełły, w trzecim (od 1426) synowie Siemowita IV i Janusza I podejm ują w alkę z Jagiełłą, wkraczają na drogę felonii 2\ Sympatia autora stoi po stronie króla i biskupa Pawłowskiego, który w ytoczył m łodym książętom proces sądowy o spiskowanie z wrogam i Polski. Prochaska ahistorycznie rozważa „c o b y było, gdyby” biskup płocki nie powstrzymał separatystycznych działań Mazowszan. U dra- m atyzow any problem „zdrady książęcej” staje nam przed oczam i jako groźba nieodwracalnego odłączenia Mazowsza od P o ls k i24. Zasługuje na podkreślenie fakt, że Prochaska był pierwszym historykiem, który w odniesieniu do polityki książąt m azow ieckich użył określenia „separatystyczna” .

---к

18 A. S o k o ł o w s k i , D zieje Polski Ilustrowane t. I, W iedeń 1896, s„ 140. 19 Tamże, s. 152.

20 Tamże, t. II, W iedeń 1904, s. 63—64.

. 21 W. S m o l e ń s k i , Dzieje narodu polskiego w zarysie t. I, K raków 1897; t e n ż e , Szkice z dziejów szlachty m azow ieckiej, K raków 1908.

22 A. L e w i c k i , D zieje Polski, L w ów 1899.

25 A . P r o c h a s k a , Hołdy m azow ieckie 1386— 1430, R AU w hf, seria II t. X X III, 1905, s. 55.

24 A. P r o c h a s k a , W sprawie zajęcia Rusi przez Kazimierza W ielkiego, KH t. V I, s. 13, sugeruje, że kwestie mazowieckie, które w X V w. by ły w ew nątrzpol- skimi, podsycane przez Zachód z zachodnimi się wiązały; t e n ż e , K ról W łady­

Z dokonanego przeglądu wynika, że literatura historyczna okresu 1803— 1918 nie potrafiła jeszcze w sposób w łaściw y postawić problemu separatyzmu m azo­ wieckiego, co najw yżej „przeczuwała” jego istnienie (jak S. Lukas) czy też dawała mu odpowiednią nazwą (A. Prochaska) nie dostrzegając jednak jego w ielostron­ n ych (prawnych, politycznych, gospodarczych, kulturalnych etc.) uwarunkowań. Niemniej zw rócono uwagę na to zjaw isko i w ytyczono kierunek dalszych badań.

II. W latach pierwszej w ojn y św iatowej i w pierwszych latach po w ojn ie w polskiej m yśli historycznej dom inow ały prądy dążące do rehabilitacji przeszło­ ści. W starych kronikach i dokumentach poszukiwano źródeł polskiej tożsamości narodowej, społecznej i kulturowej 85.

Oswald B a l z e r w dziele „K rólestw o Polskie 1295— 1370” dokonał rozbioru struktury praw no-organizacyjnej ziem wchodzących w skład Królestwa. Szczegóło­ w e w nioski autora prowadzą do konkluzji o istnieniu w latach 1295— 1370 uniwer­ salnego Królestwa Polskiego, oddziałującego na wszystkie ziemie Polski. Czynni­ kiem spajającym odrębne ziemie w jedną organiczną całość ustrojow ą była dyna­ stia piastowska *·. Mazowsze autor zalicza do ziem polskich, stosunek książąt m a­ zow ieckich do W ładysława Łokietka nazyw a „bezum ow nym ” , dopiero w połow ie X IV w. pojaw ia się lenno, jak o now a form a zależności książąt od króla, M azow­ sze staje się faktyczinie częścią Polski, aż do 1370 r., kiedy to wraz ze śmiercią Kazimierza W ielkiego przekształca się w samodzielny organizm p a ń stw ow y27. S e­ paratyzm mazowiecki po roku 1370 spowodow any był zatem rozpadem w ięzi len­ nych między Mazowszem a Koroną.

„Czasy zgodnego współżycia i potęgi” przyw ołał Oskar H a l e c k i w w yda­ nych w lataeh 1919— 1920 „D ziejach Unii Jagiellońskiej w wiekach średnich” . Uw a­ żając, że „te w y d a r z e n ia --- są dodatnie — które okazały się trwałą wartością dla dobra ogółu, dla dobra narodów -’ 28, Halecki uznał unię polsko-litew ską za n a j­ w ażniejszy fakt w naszej historii. Stąd też wynika tendencja autora, aby książąt m azow ieckich traktować jako jednych z wielu realizatorów idei unijnej, którzy nie powinni byli przeciwstawiać się polityce królew skiej (dlatego, m in . pozytywnie ocenia hołdy mazowieckie).

W późniejszym w ydaw nictw ie „P olska, je j dzieje i kultura” Halecki w ięcej miejsca pośw ięcił antagonizmom polsko-m azowieckim , expressis verbis sform ułował tezę o politycznym , prawnym i kulturalnym separatyzmie M azowsza*9. Analiza ta zainspirowała wielu historyków do badań nad stosunkami Polski z Rusią. W śród publikacji na ten temat odnotujem y prace Stanisława Z a k r z e w s k i e g o i Hen­ ryka P a s z k i e w i c z a .

Sądy ich są w yjątkow o zbieżne, obaj uważają że: 1. to właśnie Łokietek osa­ dził Bolesława Trojdenowicza na tronie ruskim; 2. do 1325 r. stosunki między książętami mazowieckim i a królem W ładysławem były przyjazne i pogorszyły się dopiero po najazdach litewskich na M azowsze; 3. Mazowsze było zbyt słabe p oli­ tycznie, aby m ogło prowadzić samodzielną politykę ru sk ą80. Mimo to Paszkiewicz uważa, iż w latach 1320— 1325 prowadzili książęta własną politykę zewnętrzną i dy­

25 M. H. S e r e j s к i, Naród a państwo w polskiej m yśli historycznej, W ar­ szawa 1976, s. 253—262.

“ O. B a l z e r , K rólestw o Polskie 1295— 1370 t. I, L w ów 1919, s. 70. *7 Tamże, t. III, K raków 1920, s. 170—300.

28 O. H a l e c k i , D zieje Unii Jagiellońskiej t. I, K raków 1919, s. XI.

29 O. H a l e c k i , Dzieje Polski pod panowaniem Jagiellonów, [w:] Polska je j

d zieje i kultura ks. I, rozdz. X III—X X IV , Warszawa 1927, s. 292, 319—320.

30 S. Z a k r z e w s k i , W p ływ y spraw y ruskiej na państwo polskie w X IV

w ieku, Zam ość 1922, s. 16— 22, 32; H. P a s z k i e w i c z , Ze studiów nad polityką polską, litew ską i krzyżacką Bolesława Jerzego, ostatniego księcia Rusi halicko- -w łodzim ierskiej, „A teneum W ileńskie” t. II, 1924, s. 31— 67; t e n ż e , Polityka ruska Kazimierza W ielkiego, W arszawa 1925.

'118 M A R E K P A L C Z E W S K I

nastyczną, lecz ich zaangażowanie się w sprawy ruskie było początkiem procesu uzależnienia się od Korony 3I.

W latach dwudziestych X X w ieku nasiliły się publikacje syntez historycznych. A utorem jednej z nich był W acław S o b i e s k i , który przekazał czytelnikom obraz dziejów Polski w „duchu nacjonalistycznym ” re. .

Problem separatyzmu Sobieski pom inął milczeniem, inaczej niż w drugim w y ­ daniu (pośmiertnym, uzupełnionym przez Kazimierza T y m i e n i e c k i e g o ) , w którym pisał o wyodrębnieniu się Mazowsza z K orony po śm ierci Kazimierza W ielkiego 33 aczkolw iek i tym razem nie wspom niał ani o hołdzie 1426 r „ ani o p o ­ stawie książąt mazowieckich w w ojn ie trzynastoletniej.

W 1926 r. ukazały się „D zieje Polski średniowieczmej” opracow ane przez R o ­ mana G r o d e c k i e g o , Stanisława Z a c h o r o w s k i e g o i Jana D ą b r o w ­ s k i e g o 34. Część dotyczącą wieku X III i panowania W ładysława Łokietka napi­ sał Zachorow ski. Autor pokusił się w niej o oryginalne wyjaśnienie genezy m azo­ w ieckiego separatyzmu^

Na odmienną sytuację gospodarczą, społeczną i polityczną M azowsza w sto­ sunku do innych dzielnic polskich złożyły się: położenie geopolityczne, słabość kulturalna, znikoma rola Kościoła, nieobecność kolonizacji niem ieckiej oraz w ew ­ nętrzny partykularyzm dzielnicowy, podsycany bratobójczym i walkam i książąt m a­ zow ieckich **.

Zachorow ski przyjm uje, iż czynnikiem integrującym ziemie polskie było w y ­ mieranie gałęzi piastowskich w poszczególnych dzielnicachM, jednocześnie pozo­ stawanie przy życiu wielu linii Piastów było czynnikiem konserwatywnym , zatem jak o „przyczynę pierwszą” partykularyzmu m azow ieckiego (bo tak nazywa autor odręhny byt Mazowsza poza monarchią dwóch ostatnich Piastów) należałoby uznać żywotność Piastów m azowieckich, zaś za „przyczynę wtórną” — subiektywną n ie ­ chęć książąt do Łokietka.

Obszerną dysertację doktorską na temat lenna mazowieckiego napisała Ewa M a l e c z y ń s k a („Książęce lenno m azow ieckie 1351— 1526” ). Autorka podkreśla, że każdy hołd miał sw oją odrębną genezę i odrębne uzasadnienie, często książąt zmuszano do niego siłą (np. Siemowita IV w 1384 r., i Kazimierza II w 1430 г.). Początkowo książęta m ogli odzyskać niezależność przez wym arcie rodziny pana lennego (Kazimierza W ielkiego — dlatego też stosunek książąt do tego króla M a­ leczyńska nazywa prywatno-praw nym ). Dopiero Ludwik węgierski stanął na sta­ nowisku „publicznego” , a nie „pryw atnego” charakteru państwa — lenno w ym a­ gało odnawiania wraz ze śmiercią pana lennego.

Mazowsze było — zdaniem autorki — pod wielom a względami u przyw ilejo­ w ane w porównaniu z innymi lennami polskimi, czy to w kwestii dziedziczności w Liniach bocznych, czy też co do rozporządzania ziemią. Zupełną odrębność p o­ siadało M azowsze pod względem organizacji w ojsk ow ej. Książęta bili własną m o­ 31 W. P a s z k i e w i c z , W sprawie shołdowania Mazowsza przez Kazimierza

W ielkiego, PH t. X X IV , 1924, s. 2. .

32 W. S o b i e s k i , Dzieje Polski, w yd. I, W arszawa 1923.

33 Tamże, wyd. II, s. 10.

34 R. G r ó d e c k i , S. Z a c h o r o w s k i , J. D ą b r o w s k i , D zieje Polski ir ed -

n iow iecznej, K raków 1926. W tym m iejscu om ów im y tylko poglądy S. Z achorow ­

skiego, poglądy J. Dąbrowskiego zreferujem y w dalszej części.

35 S. Z a c h o r o w s k i , [w :] D zieje Polski... t. I, s. 292. Rozdziały D ziejów napisane przez Zachorowskiego były opublikow ane już wcześniej, patrz S. Z a ­ c h o r o w s k i , W iek X III i panowanie W ładysława Łokietka, Historia Polityczna

Polski cz. I: W ieki średnie, [w :] Encyklopedia Polska t. V, cz. I, K raków 1920,

s. 134—309.

netę, pobierali cła, wyznaczali sw oich n a stęp ców 57. M azowsze „nie rozbiło pań­ stw ow ości polskiej, ani nawet na tę drogę nie weszło. Ale też nie odegrało także ow ej dodatniej państwow otw órczej roli, co terytoria zachodnie — —. Odrębność instytucji m azow ieckich od koronnych polegała raczej na pewnego rodzaju zaco­ faniu Mazowsza, którego stosunki odpow iadają pospolicie stosunkom spotykanym gdzie indziej w Polsce o wiek albo i w ięcej w cześniej” 38.

R ozpraw a M aleczyńskiej, nie wolna od błędów m erytorycznych (co wykazał A. S w i e ż a w s k i ) stanowiła drugą, po „H ołdach m azow ieckich” Prochaski próbę całościow ego ujęcia stosunków polsko-m azow ieckich w X IV —X V I w.

Stosunki polsko-krzyżacko-m azow ieckie w latach dwudziestych X IV w. stały się przedmiotem analizy Stanisława Z a j ą c z k o w s k i e g o . W edług niego sepa­ ratystyczna polityka książąt m azowieckich, spowodowana wzrastającą po 1320 r. niechęcią do Łokietka i zawarciem układu polsko-litewskiego była jaw nie anty­

polska i prokrzyżacka; je j skutkiem — straty polskie na rzecz Zakonu.

W latach trzydziestych X I X wi. historiografię polską zdom inow ały idee pan- jagiellońskie, z którym i wystąpił m.in. Ludw ik K o l a n k o w s k i " . W jego ocenie naczelną dyrektywą, rządzącą polityką Jagiellonów była zasada dziedziczności w ło ­ nie dynastii, zarówno na Litwie, jak w Polsce. Późniejsze konflikty m iędzy Ja­ giellonami a panami polskimi i książętami mazowieckim i rodziły się przede wszystkim z przeciwstawienia zasadzie dziedziczności zasady elekcyjności (np. spór

z lat 1425— 1426).

K olankow ski najważniejsze fakty historyczne wiąże z działalnością Jagiello­ nów, książęta znajdują się pod ich przemożnym w pływem , a M azowsze jest przed­ miotem gry politycznej między Polską a Litwą. Separatyzm ma charakter przej­ ściow y, jest od niej pochodny i zależny.

Syntetyczny obraz Polski w latach 1492— 1506 znajdujem y u Fryderyka P a ­ p e e g o. Z m onografii o Janie Olbrachcie i Aleksandrze Jagiellończyku wynika, że dążenia separatystyczne książąt m azowieckich w końcu X V i na początku XjVI w. były niezwykle siln e 11. Zupełnie niemal brakuje pozytyw nych przykładów w spółpracy polsko-m azow ieckiej (jeden z niewielu, to wysłanie w ojsk m azow ie­ ckich, zresztą spóźnione, na w ypraw ę mołdawską 1496 r.).

Papée zwraca uwagę, że nie był to separatyzm w yłącznie książęcy lecz, że szerokie warstw y społeczeństwa m azowieckiego manifestowały swą niechęć wobec inkorporacji (np. mieszczanie warązawscy odm ów ili otw arcia bram miasta posłom królew skim po śmierci Konrada III). Można przypisać Papéemu, sympatyzującemu z procesem jednoczenia ziem polskich przez Jagiellonów pogląd, że w latach naj­ większej przewagi K orony nad Mazowszem m ieliśmy jednocześnie do czynienia

z największym oporem Mazowszan.

Przegląd publikacji okresu 1918— 1945 kończym y pracą Zdzisława K a c z ­ m a r c z y k a pt.: „M onarchia Kazimierza W ielkiego” . „Polska ówczesna — pisał au'tor — nie m ogła być zlepkiem osobnych państw zjednoczonych unią personal­ ną, ale była już tworem jednorodnym i cała jako jedno państwo w ystępow ała” 42.

57 E. M a l e c z y ń s k a , K siążęce lenno m azow ieckie 1352— 1526, L w ów 1929, s. 51.

88 Tamże, s. 158.

88 S. Z a j ą c z k o w s k i , Polska a Zakon K rzyżacki w ostatnich latach W la.

dyslawa Łokietka, L w ów 1929, s. 60 nn.

‘“ L. K o l a n k o w s k i , D zieje W ielkiego Księstw a L itew skiego za Jagiello­

nów t. I: 1377— 1499, Warszawa 1930; t e n ż e , Polska Jagiellonów. D zieje politycz­ ne, L w ów 1936.

41 F. P a p é e , Jan Olbracht, K raków 1936, s. 33; t e n ż e , A leksander Jagielloń­

czyk , K raków 1949, s. 42—43, 51 (praca ta została napisana przed wojną, dlatego

zaliczamy ją do okresu 1918— 1945).

42 Z. K a c z m a r c z y k , Monarchia Kazimierza W ielkiego t. I: Organizacja

120 M A R E K P A L C Z E W S K I

E wolucja następowała w poglądach na charakter w ładzy królew skiej. Regmum

Poloniae staje się podmiotem praw w stosunku do księstw dzielnicowych1. L ogicz­ ną konsekw encją tej tezy by łob y stwierdzenie, że Mazowsze, pozostając w związku lennym z Koroną, stanowiło nierozerwalną część Królestwa Polskiego.

Historiografia polska lat 1918— 1945 dostrzegała istnienie separatyzmu mazo­ w ieckiego i usiłowała go opisać, przede wszystkim, w kategoriach praw no-ustro­ jow y ch (O. Balzer, E. Maleczyńska) oraz polityczno-m ilitarnych (O. Halecki, S. Z a­ jączkowski). Nieliczni tylko autorzy zaprzeczali takiemu zjaw isku (S. Zakrzewski, częściow o W . Sobieski), niektórzy próbow ali je minimalizować (jak L. K olan kow - ski), inni natomiast podkreślali jego niebezpieczeństwo dla bytu narodowego i pań­ stw owego Polski (F. Papée, S. Zajączkowski).

III. W roku 1945 opublikowana została w K rakow ie książka Zygmunta W o j ­ c i e c h o w s k i e g o pt. „Państwo polskie w wiekach średnich. Dzieje ustroju” . Autor pisze w niej o realnym separatyzmie Mazowsza w wiekach średnich, w y ­ wołanym nieobecnością w polskim prawie, do połow y X IV w., form uły uzależnia­ ją cej politycznie w ładców poszczególnych ziem polskich od króla polskiego. D o­ piero zastosowanie prawa lennego pozw oliło w 1351 r. połączyć Mazowsze z P ol­ ską, aczkolw iek odrębność adm inistracyjno-praw na Mazowsza nadal istniała, dzię­ k i poszanowaniu przez Koronę dziedziczności w linii bocznej Piastów m azow ie­ ckich 43.

Na inne przesłanki separatyzmu m azow ieckiego wskazuje Edmund D ł u g o ­ p o l s k i , autor m onografii o Łokietku. Jego zdaniem opór Mazowszan przed zjed­ noczeniem w ypływ ał z poczucia rów ności książąt w obec księcia krakowskiego; autor zauważał samodzielną politykę Piastów m azowieckich, opartą na przyjaźni z Krzyżakami, ale stwierdził, że była ona „złem przem ijającym , bez większej szko­ dy dla zjednoczonej Polski” 44. Oba te nurty rozważań złączył w jeden Jan B a s z ­ k i e w i c z w pracy o powstaniu państwa polskiego po okresie rozbicia dzielnico­ wego.

Badacz ten polem izuje z tezą Balzera, ja k ob y królow ie polscy m ieli od 1320 roku władzę, czy też prawa zwierzchnie nad całym terytorium p olsk im 45. H istorio­ grafia, która sugerowała się teorią Balzera twierdziła, że w pierw szej połow ie X IV w. brak było w Polsce odpow iedniej form y uzależnienia książąt dzielnico­ w y ch od króla. Baszkiewicz zauważa, że takie uzależnienie było m ożliw e na m ocy prawa zw yczajow ego, lecz na przeszkodzie stanęła słabość m onarchii Łokietka i w rogość książąt w obec króla. Politykę książąt mazowieckich, w iążących się z Krzyżakami, autor nazywa „ciasnym partykularyzmem i reakcyjną postawą” 4*. Jego zdaniem antagonizm polsko-m azow iecki był jedną z przyczyn niepowodzeń króla w w alce z Zakonem. Separatyzm książąt,, stojących na czele feudalnej op ozy cji przeciw budowaniu jedności Polski, wsparty polityką biskupa płockiego Floriana był — stwierdza autor — „niezgodny z żywotnym i interesami ogółu lud­ ności polskiej” 47.

Problem -zjednoczenia podjęty przez Baszkiewicza kontynuował Jan D ą b r o w ­ s k i . Dla tego historyka proces zjednoczenia był konsekw encją i politycznym roz­

43 Z. W o j c i e c h o w s k i , Państwo polskie w w iekach średnich. D zieje u stroju,

w yd. II, Poznań 1958, s. 0Д8— 120, 152— 153,

44 E. D ł u g o p o l s k i , Władysław Ł ok ietek na tle swoich czasów, K raków 1951, s. 328.

45 О. В a 1 z e r, op. cit., t. III, s. 166 nn.

M J. B a s z k i e w i c z , Powstanie zjednoczonego państwa polskiego, Warszawa

1954, s. 280. ~

wiązaniem procesów ekonom icznych **. Można stąd wnosić, że separatyzm m azo­ wiecki w ynikał z niedorozw oju sil w ytw órczych na Mazowszu i miał charakter ekonomiczny.

W późniejszej o 8 lat m onografii Kazimierza W ielkiego Dąbrowski przyczyny niezależności Mazowsza od Polski upatruje w tym, że wschodnie i północne gra­ nice Mazowsza były bezpieczne aż do p ołow y X IV w. j(dlatego też nie potrzebo­ wało ono polskiej pom ocy) oraz w przewadze czesko-krzyżackiej nad Kazimierzem W ielkim ω .

Ewolucja poglądów Dąbrowskiego odbijała przemiany, jakie zachodziły w p ol­ skiej nauce historycznej od I K onferencji M etodologicznej H istoryków Polskich w Otwocku w 1951/1952 roku do połow y lat sześćdziesiątych.

W zorcow ą pracą, opartą na m etodologii marksistowskiej, miała być synteza „H istorii Polski” Instytutu Historii Polskiej Akadem ii Nauk, opublikowana w 1957 r. Jednakże autorom tego dzieła nie udało, się ukazać w harm onijnym po­ wiązaniu spraw gospodarczych, społecznych, kulturalnych, ideologicznych i p oli­ tycznych. Przeciwnie: praca razi brakiem spoistości. Nas szczególnie interesuje jak w ow ym schemacie zostały przedstawione sprawy mazowieckie. Juliusz B a r ­ d a c h i Gerard L a b u d a piszą o antagonizmach polsko-m azowieckich z lat dwu­ dziestych X IV vA z charakterystycznym przekonaniem, że o separatystycznej p o­ lityce księstwa decydow ali nie sami książęta, lecz całe społeczeństw o50.

Kategorię „w alki klas” stosuje Zdzisław Kaczm arczyk. Stwierdza on, że walka klasowa przebiegała między panami feudalnym i a masami ludow ym i oraz między zwolennikam i w ładzy centralnej a czynnikami odśrodkow ym i — Piastowie m azo­ w ieccy znajdowali się po stronie sił od środ k ow y ch 51. Separatyzm m azow iecki n o ­ sił oblicze klasowe i sytuował się w prawidłowościach historycznego rozw oju spo­ łeczeństw; nie oznacza to, iż Kaczm arczyk aprobował „anarchizującą” politykę książąt — potępiał on ją jednoznacznie. Dodatkowym i argumentami na korzyść książąt było zabiedzenie gospodarcze Mazowsza, niedostatek zbóż i inwentarza oraz zacofanie ustrojow e 52.

A utorzy „H istorii Polski” PAN pierw si w historiografii polskiej usiłowali przedstawić klasow e uwarunkowania separatyzmu m azowieckiego. Ich analizy nie w ych odziły jednak poza dychotomie: postęp—reakcja, lud—książęta i dotyczyły

głównie dziejów wewnętrznych.

W zajem ne uwarunkowania czynników zewnętrznych i w ew nętrznych w histo­ rii Polski średniowiecznej opisał Kazimierz Tymieniecki, pogłębiając tym samym rozumienie materializmu historycznego M.

W latach 1958— 1965 opublikow ano kilka prac o średniowiecznym Mazowszu, m.in. na temat podziałów terytorialnych i administracyjnych, polityki targowej książąt, form władania ziemią, skarbowości it d .и . Najpełniejszą analizę dziejów regionu przeprowadził w tym okresie Stanisław R u s s o c k i .

ω J. D ą b r o w s k i , Korona K rólestw a Polskiego w X IV wieku. Studium

z dziejów rozw oju polskiej m onarchii stanowej,, W rocław 1956, s. 38; t e n ż e , [w:] D zieje Polski średniow iecznej t. II, K raków 1926, s. 127, sugeruje, iż Mazowsze

zostało podporządkowane Polsce dzięki zastosowaniu teorii Corona R egni P olo-

niae.

« J. D ą b r o w s k i , Kazim ierz W ielki. Twórca K oron y K rólestw a Polskiego, W rocław 1954, s. 25, 32» 33.

50 J. B a r d a c h , G. L a b u d a , [w :] Historia Polski PAN t. I, cz. I, Warsza­ wa 1957, s. 437.

51 Z. K a c z m a r c z y k : [w:] Historia Polski, &. 554—555. и Tamże, s. 498, 617—619.

63 K. T y m i e n i e c k i , Polska w średniowieczu, W arszawa 1961.

64 B. S o b o l , Zarys podstaw ow ych zmian terytorialnych i administracyjnych

w dziejach Mazowsza, „Ziem ia M azowiecka” t. I, 1958, s. 8, 17; A. W o l f f, Studia nad urzędnikami m azow ieckim i 1370— 1526, W rocław 1962; J. S e n k o w s k i , Skar-bow ość Mazowsza od końca X I w ieku do 1526 r., W arszawa 1965.

122 M A R E K P A L C Z E W S K I

Zdaniem jego M azowsze w iodło przez ponad 200 lat (1320— 1526) niezależny byt p o lity czn y 55. Odrębności gospodarczych, politycznych Mazowsza należałoby doszukiwać się już w w ieku ΧΙΙΓ i w początkach X IV , kiedy to region m azow ie­ cki definitywnie oderwał się od reszty ziem polskich. Nastąpił wów czas spadek politycznego znaczenia Mazowsza, co też wpłynęło na zahamowanie w skali lokal­ nej procesów feudalizacyjnyoh (na Mazowszu mamy do czynienia np. z dekoncen­ tracją zamiast koncentracji własności feudalnej). Mniej więcej około lat 1317— 1320 rozpoczął się now y okres w stosunkach polsko-m azowieckich, w którym dominuje obawa w ładców mazowieckich przed inkorporacją.

Przyczyny utrzymywania się separatyzmu autor widzi w całokształcie stosun­ k ów ekonom icznych i politycznych, które w ytw orzyły się pom iędzy Mazowszem a państwem zakonnym w X IV w.: Mazowsze weszło w orbitę ekonomiczną pru­ skich miast, pożyczki krzyżackie podsycały separatyzm, prokurując często anty­ polskie wystąpienia (np. Siemowita IV) 4 Stopniowe odw rócenie sytuacji przy­ niosły dopiero: klęska zakonu pod Grunwaldem, nowe perspektywy ekonomiczne, związane z unią polsko-litewską, polityczno-gospodarcze skutki pokoju toruńskie­ go 1466 r. Te czynniki przygotow yw ały grunt pod integrację z Koroną. Likw ida­ cja niezależności Mazowsza możliwa była również dzięki temu, że na Mazowszu i w K oronie w ystępow ały analogiczne instytucje i procesy rozw ojow e (podobne hierarchie urzędnicze, dworskie i ziemskie, podobieństwo między stanami M azow ­ sza a wielkopolskim i, analogiczna organizacja sądów)

Mimo tych zbieżności między Mazowszem a Koroną istniały nadal odrębności gospodarcze i społeczne, a nade wszystko — prawne, których nie usunęła nawet inkorporacja M azow sza58.

Separatyzm mazowiecki w w ersji Russockiego ma oblicze polityczn o-ekono­ miczne. Autor nie wystawia cenzurek w ładcom średniowiecznego M azowsza, za­ ch ow u je postawę neutralnego badacza, pisze o obiektyw nych faktach i pow strzy­ m uje się przed ich wartościowaniem.

Analizując w ojn ę polsko-krzyżacką z lat 1409— 1411, Stefan Maria K u c z y ń ­ s k i odnotow ał nielojalność Siemowita IV, dążącego do prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej w obec Jagiełły i jednoznacznie go potępił. W ojna z Zakonem była, jego zdaniem, sprawiedliwa, a wszelkie wyłam ywanie się z szeregów p ol­ skich szkodliwe dla sprawy narodow ej 59.

O następnej wielkiej w ojn ie z państwem zakonnym (1454— 1466) pisze Marian B i s k u p . Uważa on, że ta w ojna, jak i poprzednia, osłabiła Mazowsze, które „usiłow ało zachować sw oje partykularne interesy gospodarcze i polityczne pakto­ wanie z Zakonem, nie zyskując w konsekw encji żadnych korzyści politycznych czy terytorialnych” M. Książęta okazywali życzliwą Zakonow i neutralność, postę­ pow ali dw ulicow o. Dopiero po 1462 r. polityka mazowiecka zaczęła ulegać zmianie, kiedy to Korona przejęła ziemię rawską, gostynińską i bełzką. W 1464 r. K on­ rad III zorganizował form alną ekspedycję pospolitego ruszenia na zamek dział­ dowski.

65 S. R tfs s о с к i, Form y władania ziemią w prawie ziem skim Mazowsza (k o­

niec X IV — połowa X V wieku), W arszawa 1961, s. 5.

“ S. R u s s o c k i , Region m azow iecki w Polsce średniow iecznej, PH t. LIV, 1963, z. 3, s. 411—414.

. 67 Tamże, s. 407— 409.

58 Tamże, s. 412— 414, wym ienia m in . specyficzne cechy społeczno-gospodarcze Mazowsza: zwolnienie urzędników od opłat poradlnego, ^vojskow e powinności drob­ nej szlachty i chłopów, istnienie gniazd rodow ych na północno-w schodnim M a­

zowszu, zachowanie przez mieszczan praw do posiadania ziemi.

5 9 S. M. K u c z y ń s k i , W ielka w ojna z Zakonem K rzyżackim w latach 1409—

— 1411, Warszawa 1960 (wyd. IV, Warszawa 1966, s1. 526).

80 M. B i s k u p , Trzynastoletnia wojna z zakonem K rzyżackim 1454— 1466, W ar­ szawa 1964, s. 189. . ·

Zdaniem Biskupa separatystyczne działania książąt mazowieckich spow odo­ w ane b y ły czynnikami politycznymi, gospodarczym i (handel z Prusami) i trady­ cjonalizm em (em ocjonalne przywiązanie do Zakonu).

Oryginalną wykładnię stosunków polsko-m azow iecko-polskich dał Jerzy D o ­ w i a t. W ynika z niej, iż na początku X IV w ieku M azowsze weszło w skład K ró­ lestwa Polskiego. Mazowszanie — według autora — byli niew ątpliw ie zwolenni­ kami zjednoczenia. „N ie było wów czas starcia dwóch koncepcji zjednoczeniowych Polski, [lecz — M. P.] trwała walka m iędzy zwolennikami zjednoczenia, którzy poparli króla czeskiego a żywiołami' broniącym i anarchii, które skupiły się m. in. przy Ł okietku” łl. Dowiat uważa, że w polskiej opinii społecznej bynajm niej nie identyfikow ano wów czas sprawy Łokietka z narodową racją stanu. W późniejszym okresie (do połow y X IV wieku) książęta m azow ieccy dążyli do utrzymania nie­ zależności w obec dw óch wielkich rywali: króla „krakow skiego” (W ładysława Ł o ­ kietka) i króla czeskiego (Jana Luksemburskiego).

W 1968 r. ukazała się pierwsza m onografia sejm u m azowieckiego. Sejm m a­ zow iecki — pisał Bogdan S o b o l — ukształtował się w innych warunkach i w in­ ny sposób niż sejm koronny, z uwagi na szereg ustrojow ych, prawnych, gospo­ darczych i administracyjnych odrębności m azow ieckich*2.

W literaturze historycznej wywiązała się, po opublikowaniu pracy Sobola, dyskusja nad genezą i kom petencjam i sejm u mazowieckiego (S. Russocki, 1969; A. Swieżawski, 1970). Doprowadziła ona do wyjaśnienia chronologii tworzenia się sejm u na Mazowszu i uściślenia takich term inów jak sejm, w iec urzędniczy, rada książęca etc. Była to jedna z najbardziej płodnych, multilaterálnych polem ik w Historiografii polskiej po roku 1945 M.

Interesującą analizę separatyzmu m azow ieckiego przeprowadził Janusz B ie- iniak, redukując go do jednego z wielu partykularyzmów dzielnicow ych ·4.

A utor zastanawia się dlaczego M azowsze najdłużej z dzielnic polskich zacho­ wało odrębność. Odpowiedź łączy z przewodnią tezą pracy: głów ną siłą napędową procesu zjednoczeniow ego byli możni, Mazowsze natomiast było dzielnicą n a j­ mniej „m ożnow ładczą” , a najbardziej „drobnorycerską” . M iejscow i książęta zdo­ byw ali sobie popularność w śród mas rycerskich; zatem dopiero w tedy, kiedy potężniejsze ekonomicznie i politycznie Królestw o Polskie było ju ż w stanie sku­ tecznie zabezpieczyć iah (rycerstwa mazowieckiego) potrzeby, nastąpiło dobrowolne zhołdowanie księstw m azowieckich e5„

Próbę w ytyczenia kierunku dalszych poszukiwań, których celem byłoby przy­ bliżenie momentu opracowania nowoczesnego zarysu dziejów najdawniejszego M a­ zowsza podjął Stanisław Russocki pracą z roku 1973 na temat państwow ości ksią­ żęcego M azow szaee.

łl J. D o w i a t , Polska państwem średniow iecznej Europy, Warszawa 1968, s. 295.

** B. S o b o l , S ejm i sejm iki ziem skie na M azowszu książęcym , Warszawa 1968, s. 6.

83 S. R u s s o c k i , Parlamentaryzm udzielnego Mazowsza, PH t. IX, 1969, z. 2, s. 390— 402; A. S w i e ż a w s k i , W iec, rada książęca i sejm na Mazowszu, PH t. L X I, 1970, z. 3, s. 490— 497; por. K. D u n i n , op. cit., s. 48; J. S e n k o w s k i , op. cit., s. 161; Z. K a c z m a r c z y k i[w:J Historia państwa i prawa polskiego t. II, W arszawa 1968, s. 164 i nn.

64 J. B i e n i a k, W ielkopolska, K ujaw y, ziem ie łęczycka i sieradzka w obec

problem u zjednoczenia państw ow ego w latach 1300— 1306, „R ocznik Towarzystwa

Naukowego w Toruniu” , rocznik 74, za' rok 1969, z. 2, s. 283. 65 Tamże, s. 19, 282.

69 S. R u s s o c k i , Państwow ość książęcego Mazowsza X II—X IV wieku, [w:]

Polska okresu rozdrobnienia feudalnego pod red. H. Ł o w m i a ń s k i e g o , W ro­

cław 1973, s. 71— 97.

124 M A R E K P A L C Z E W S K I

Zalążków samodzielności państwowej m oglibyśm y szukać — zdaniem auto­ ra — już w m om encie podziału Polski na dzielnice w 1138 n, ale za punkt w y j­ ścia przyjm ujem y rok, w którym M azowsze oddzieliło się od K u jaw i ziemi łęczyckiej (1247). W X III wieku odrębności Mazowsza nie wykraczały poza m ię­ dzyregionalne różnice rozw ojow e, lecz peryferyjne położenie oraz większe zagro­ żenie najazdami pogłębiało proces dyferencjacji. Na przełom ie X II i X IV stu­ lecia: „Na Mazowszu — — nie znajdow ały silniejszego odzewu w alki polityczne, dzielące społeczeństwo ziem polskich ina zwolenników zjednoczenia w oparciu o Łokietka czy Czechy. Zgodzilibyśm y się z sugestią Janusza Bieniaka, że stano­ wisko zajęte przez Mazowszan tamtej doby uznać można za przejaw partykula­ ryzmu,, a nie separatyzmu, pod warunkiem jednak, że ograniczym y się tu jedynie do początków X IV stulecia. Następnie bowiem , nie bez w pływ u Zakonu, czy Luksem burczyków, zabiegających o to, by przeciwstawić Ł okietkow i i Kazimier rzow i W ielkiemu książąt mazowieckich, polityka prowadzona przez tych ostatnich zdaje się coraz wyraźniej nabierać cech separatystycznych” 4

P rzejaw y ow ego separatyzmu autor w idzi w dwóch płaszczyznach: zewnętrz­ nej i w ew nętrznej. W sferze zewnętrznej zawiązywali alianse z kim chcieli, handlowali, kierując się kalkulacją gospodarczą (w ięc z Krzyżakami), stąd wnosić należy, że akty infeudacyjne Mazowsza nie stanowiły realnego ograniczenia m a­ zow ieckiej suw erenności6S.

W rozw oju wewnętrznym Mazowsze w X IV i XJV w. weszło na drogę tw o­ rzenia form y ustrojow ej znanej dobrze na gruncie Cesarstwa pod nazwą „w ładztw terytorialnych” . Dokonała się przebudowa aparatu urzędniczego, wzrosła liczba w łaścicieli ziemskich, wolniej niż w K oronie rozw ijały się miasta i mieszczań­ stwo wskutek ogólnego ubóstwa i zacofania regionu, później podjęto próby przy­ twierdzenia chłopa do ziemi (połowa XiV w.) e tc .69. W ydaje nam się jednak, że podstawową przyczynę utrzymywania się samodzielnego państwa m azow ieckiego Russocki upatruje w tym, że: „reorganizacja aparatu władzy, a co za tym idzie życia politycznego dokonała się w ramach książęcych dzielnic, pow ołując do życia siły antyzjednoczeniowe, których przezwyciężenie m ogło nastąpić jedynie od gór­ nie pod w pływ em siły stosowanej przez jednoczyciela” 70.

Podsum ujm y teraz poglądy Russockiego z dwóch okresów : 1960— 1963 i 1969— 1973, głównie na przykładzie „R egionu” i „Państw ow ości” . Już same tytuły suge­ rują zmianę stanowiska autora: w późniejszym okresie Russocki m ów i expressis

verbis o państwie mazowieckim. Z w róćm y uwagę na trzy sprawy: 1. niezależny

byt Mazowsza zamyka raz w latach 1320— 1526 (wczesne prace) a następnie w la­ tach 1247— 1526 („Państw ow ość”); 2. pisze, iż Mazowsze nie weszło w skład od ro­ dzonego K rólestw a z obaw y przed Łokietkiem („R egion”), zaś w „Państw ow ości” stwierdza, iż nie było w tej dzielnicy odzew u na w alki polityczne m iędzy zjedno- czycielam i; 3. w drugim okresie pojaw ia się nowa koncepcja, tzra. powiązanie tendencji antyzjednoczeniowych z przemianami w zakresie sprawowania i struk­ tury w ładzy na Mazowszu, łączącym i się z now ym i podziałami adm inistracyj­ nym i i terytorialnymi. Kiedy Russocki pisze o potrzebie zachowania odrębności praw no-sądow ych, odczuwanej przez szlachtę mazowiecką tłumaczy ją w „R eg io­ nie” tradycjonalizm em szlachty, zaś 10 lat później m ów i już tylko o interesow­ ności urzędników mazowieckich, chcących zatrzymać sw oje posady.

■ Russocki jako pierwszy z historyków nazwał Mazowsze państwem, uzasadnił to i fenom en ten spójniej^pisał integrując elem enty gospodarcze, polityczne, praw ­ ne, ustrojowe, społeczne.

•7 Tamże, s. 86—87.

68 Tamże, s. 87— 89; zob. E. M a l e c z y ń s k a , K siążęce lenno, s. 156. >e S. R u s s o c k i , Państwow ość, s. 74.

Dla badań nad średniowiecznym Mazowszem w ielce zasłużył się Henryk S a m s o n o w i c z , który stwierdził w roku 1975, że duże obszary rzeczywistości m azowieckiej były tylko częściow o poznane, bądź — jak odrębności kulturalne — niemal w cale nie badane n .

Samsonowięz pragnął przedstawić trzy grupy problem ów, które określały — jego zdaniem — w zajem ny stosunek między państwem polskim a księstwem ma­ zow ieckim : koniunkturalne cykle gospodarcze, (które bądź włączały Mazowsze do stref obrotu handlowego i rozw oju ekonom icznego pozostałych ziem polskich, bądź pozostaw iały je na uboczu), związki polityczne i cele przyświecające dzia­ łalności książąt m azowieckich oraz czynniki ideologiczne, które określały świa­ domość społeczną ludzi późnego średniowiecza i ich m iejsce w szerszej wspólnocie terytorialnej..

Autor w yróżnia osiem okresów w dziejach gospodarczych Mazowsza. W okresie III (1290— >1340) M azowsze włączone było w krąg gospodarki Hanzy i miast prus­ kich; pogłębiały się związki gospodarcze z Zakonem, z Prus napływ ali ludzie i kapitały. W polityce po 1313 r. nastąpiły zmiany: synowie Bolesława II rozpoczęli prowadzenie własnej polityki zagranicznej, bronili się przed podporządkowaniem politycznym , hołdowali tylko pod przymusem (1329).

Następny okres (od około 1340 r.) — to neutralność Mazowsza w obec trzech otaczających je państw —■ Polski, L itw y ,i Krzyżaków ; tak zwana Pax Mazoviana. W latach czterdziestych pozycja Mazowsza ulega degradacji. Mazowsze staje się państewkiem buforow ym — przedmiotem wielkiej p o lity k i72. Po 1370 r. (okres do 1410) kiedy Korona traciła w pływ y na Mazowszu, zyskiwali Krzyżacy. W 1382 r. Mazowsze weszło w okres gorących konflitków międzynarodowych, m. in. otw arty konflikt z Ludw ikiem (Siem owit III odm ów ił złożenia hołdu). W latach 1410— 1450 (okres VI) wzrost gospodarczy Polski zmieniał kierunek zainteresowań i roz­ szerzał zakres handlu mazowieckiego. W dziedzinie polityki Mazowsze po pokoju melneńskim w róciło do roli języczka u w agi; sprzymierzeńcem książąt był Z y g ­ munt Luksemburski. Doszło do sporu książąt z Jagiełłą, w którym niebagatelną rolę odegrał Stanisław Pawłowski, zakończonego hołdem Siem owita V, W ładysła­ w a II i Trojdena II w 1426 r., a Kazimierza II w 1430 r. Na szereg lat M azowsza- nie zostali wyłączeni z polityki polskiej, dopiero w 1438 r. odzyskują sw obodę manewru; w krótce Mazowsze staje się ośrodkiem wiążącym wszystkich przeciw ­ ników K orony (od Michała Zygm untowicza po cesarza) 7S.

W 1462 roku rozpoczął się proces inkorporacji Mazowsza. W śród społeczeń­ stwa tej dzielnicy można było zauważyć wzrost dążeń zjednoczeniowych. Rawa, Gostynin, szlachta ziemi bełzkiej popierały 'króla, ale opór Płocka i Sochaczewa był duży. M iędzy 1450 a 1480 rokiem, Płock, Rawa, Sochaczew w coraz większym stopniu uczestniczyły w korzystnej koniunkturze ogólnopolskiej, związanej z zapo­ trzebowaniem k rajów zachodnich na produkty rolne i hodowlane. Dlaczego w ięc szlachta mazowiecka stawiała opór królow i, skoro je j interesy by ły raczej zbieżne z koronnym i?

Samsonowicz tłumaczy to knowaniami Habsburgów (zauważając, że opór M a­ zowsza przed inkorporacją był częścią tła ryw alizacji jagiellońsko-habsburskiej w Europie środkowo-zachodniej) oraz przywiązaniem M azowszan do rodzim ej dy­ nastii. A utor negatywnie ocenia rozłąkę Mazowsza z Polską wskazując, że ostat­ nie stulecia w ieków średnich stworzyły z Mazowsza polską Burgundię, kultural­ nie stojącą niżej od innych ziem polsikich. Odrębności m azow ieckie zauważyli 71 H. S a m s o n o w i c z , Piastow skie Mazowsze a K rólestw o P olskie w XI I I — —X V I w., [w :] Piastow ie w dziejach Polski, pod red. R. H e с к a, Warszawa 1975, s. 115— 135.

72 Tamże, s. 119— 123. 73 Tamże, s. 128—129.

126 M A R E K P A L C Z E W S K I

oczyw iście współcześni (choć Długosz twierdził, że M azowsze jest corpore regni

Poloniae), dla ludzi spoza kręgów stałych m ieszkańców Królestwa w ydaw ały się

większe: „K ronika oliwska” traktowała M azowsze jako oddzielny od Królestwa człon.

K allim ach zestawił Mazowsze z Litwą, widział jego odmienności (w stosunku do K orony) prawne i państwowo-adm inistracyjne. Z kolei na Mazowszu pow szech­ na była św iadom ość dawnych związków z Polską; biskup płocki Jakub traktował Polskę jako sw oją ojczyznę, a Bolesław IV kazał przetłum aczyć dla potrzeb m a­ zow ieckich statuty Kazimierza W ielkiego. Ponadto nie zapominajmy, że Kościół m azow iecki podlegał metropolii polskiej 74.

Postawm y pytanie: czy autor w opisanych w yżej odrębnościach m azow ieckich widział separatyzm? „Sądzić można — pisze Sam sonowicz — że rację ma J. B ie­ niak, kiedy kwestionuje w ogóle jego szersze istnienie w X III—X I V w., zwracając jedynie uwagę na różne tendencje polityczne w skali całej P olski” 7S. Zatem w nioskujem y, iż — zdaniem Samsonowicza — zasadniczo o separatyzmie m azow iec­ kim można m ów ić dopiero w odniesieniu do X V i X V I wieku.

W 1976 r. ukazała się synteza dziejów Polski pod redakcją Jerzego T o p o l ­ s k i e g o . W części napisanej przez Antoniego G ą s i o r o w s k i e g o (wieki śred­ nie) publikacja nie w nosi now ych rozstrzygnięć do interesujących nas zagadnień. Odnotujem y tylko ujemną ocenę polityki Kazimierza W ielkiego, „którem u nie udało się {ostatecznie — M. PJ połączyć Mazowsza z K oroną” 7S.

Ostatnie lata samodzielnego życia Mazowsza i perypetie inkorporacyjne (1526— 1529) opisuje Irena G i e y s z t o r o w a.

Po śm ierci ostatnich książąt Mazowszanie opow iedzieli się za Anną, a prze­ ciw królow i. W trakcie pertraktacji z Zygmuntem I zakwestionowali sam fakt zależności lennej księstwa od Korony. Gieysztorowa stawia pytanie o źródła p o ­ stawy szlachty mazowieckiej (w konsekw encji —■ źródła separatyzmu) i odpowiada, że przywiązana była do dynastii Piastów, broniła sw ojej niepodległości, współczuła Armie; być może taka postawa w ypływ ała z wyrachowania, że przyniesie w efek ­ cie większe ustępstwa ze strony królew skiej 77.

W 1979 r. ukazała się ostatnia z dotychczasowych syntez dziejów Polski. Sta­ nisław T r a w k o w s k i , autor rozdziału o późnym średniowieczu, przytacza sze­ reg przykładów harmonijnej w spółpracy książąt m azowieckich z królam i polskim i (hołdow ali Jagielle zaraz po koronacji, w 1392 r. pośredniczyli przy zawarciu ugody m iędzy Jagiełłą a Witoldem, w czasie w ojn y trzynastoletniej posłali kró­ low i p o siłk i)7S. Trawkowski nie wspom ina antagonistycznych okresów w stosun­ kach Polski z Mazowszem, nic nie pisze o sporze z lat 1425—1426, warunkowej elek cji 1446 r., oporach Mazowszan przed inkorporacją etc. Stwarza tym samym wrażenie, ja k ob y to wszystko nie miało miejsca, albo znaczenia, w sumie zubaża obraz historii tamtych lat i osłabia w iarygodność przedstawionego materiału.

W n ow y sposób kwestię separatyzmu mazowieckiego traktuje Aleksander S w i e ż a w s k i , autor pracy o „R aw skim księstwie Piastów m azow ieckich” 79, w której stwierdza w e wstępie, że określenie „polityka m azow iecka” jest jed n o­

74 Tamże, s. 13 i nn. 75 Tamże, s. 121.

• 76 A. G ą s i o r o w s k i , [w :] D zieje Polski, pod red. J. T o p o l s k i e g o , W ar­ szawa 1975, s. 189. ·

77 I. G i e y s z t o r oNf' a, Inkorporacja Mazowsza do K orony, „Notatki P ło­ ckie” nr 2/80, 1977, s. 32.

78 S. T r a w k o w s k i , S chyłek w iek ów średnich, [w:] Zarys historii Polski, pod red. J. T a z b i r a , Warszawa 1979, s. 105, 1491

79 A. S w i e ż a w s k i , Raw skie księstw o Piastów m azow ieckich 1313— 1462.

D zieje polityczn e, Łódź 1975 (jest to V rozdział rozprawy habilitacyjnej pt. Raw­ skie księstw o Piastów m azow ieckich 1313— 1462).

znaczne tylko dla okresów 1234— 1247, 1248— 1274/79, 1294—1313, 1355— 1381, 1495— 1526 .W tych latach obszary mazowieckie (w latach 1495— 1526 nie wszystkie) znaj­ dowały się pod rządami jednego księcia.

Spróbujm y wskazać za autorem kilka przełom ow ych m om entów w stosunkach książąt m azow ieckich z królam i Polski. Stosunki między Łokietkiem a książętami by ły zrazu dobre, aczkolw iek koronacja W ładysława musiała m ieć w pływ na ich ew olucję. Zasadniczą jednak zmianę stanowisk Trojdena I i Siemowita II przy­ niósł rok 1325 — najazd Litw inów na ziemie mazowieckie, wynikiem którego było zawarcie przymierza zaczepno-odpornego książąt z K rzyżakam i80. P róby Kazim ie­ rza W ielkiego (w latach 1333— 1335) pozyskania książąt zakończyły się fiaskiem. Dopiero w 1350 r. książęta stali się lennikami. Nastąpiła konsolidacja polityki m azow ieckiej w oparciu o związki z Polską. Cały ten okres (1345—1355) charak­ teryzuje się — według autora — wybitnym wzrostem znaczenia Mazowsza; zje­ dnoczone w 1365 r. w rękach Siemowita III Mazowsze „stało się realną siłą sprzymierzoną i uzależnioną od Polski, z czym poważnie musieli się liczyć północni sąsiedzi, Litw a i Zakon krzyżacki” 81. Siem ow it III służył radą królow i, pomagał zbrojnie, słowem sumiennie wypełniał obow iązki lennika. Śmierć Kazimierza W iel­ kiego zmieniła zupełnie faktyczną i prawną sytuację Mazowsza. Siem owit III o d ­ zyskał wszystkie ziemie i stał się suwerennym władcą. Co zdobył ojciec, stracił syn; Siem ow it IV spadł w ciągu kilkudziesięciu lat ze stanowiska niezależnego w ład cy sporego państwa do roli satelity królew skiego. Pokój toruński (1411), w zm acniający Koronę, przyniósł na dalszą metę katastrofalne skutki dla samo­ dzielnej p olityk i księcia. Lata 1413— 1425 cechują frontalne ataki króla na Siem o­ w ita IV, Jagiełło otacza go szpiegami i prowokatoram i. Swieżawski uważa, że fatalne w skutkach wystąpienie Stanisława Pawłowskiego na synodzie w Ł ęczycy praw dopodobnie było inspirowane przez króla i jego ra d ę 83. Hołd książąt defini­ tyw nie podw ażył ich znaczenie. .

W połow ie X V wieku w śród książąt m azow ieckich ujaw nił się w ielki w róg Jagiellonów — W ładysław I, który przyjaźnił się z Krzyżakami, sprzymierzał z M ichałem Zygmuntowiczem . „W ładysław przedkłada sw oje własne, dynastyczne interesy ponad sprawę jedności państwa polskiego i unii polsko-litew skiej — —. Tym sposobem W ładysław został pow oli w yobcow an y z zagadnień polskiej polity­ ki wew nętrznej, przestał w niej odgryw ać rolę o większym znaczeniu” 83. Książę ten — jak przypuszcza autor — w yznaw ał zasadę, że państwo jest osobistą własnością panującego, pogląd w połow ie X V w. będący już anachronizmem. Dy­ nastyczne stanowisko księcia, uważającego się za Mazowszanina, dla którego Ja­ giellonow ie byli intruzami na tronie, było zupełnie nie do przyjęcia dla św iado­

mego swej narodow ości społeczeństwa p o lsk ieg o84.

Swieżawski przełamał stereotyp, ukształtowany przez historyków polskich X I X wieku, jakoby w średniowieczu w śród ludności etnicznie polskiej było roz­ winięte poczucie jedności narodow ej. W rzeczywistości, jeszcze w pierwszej p oło­ w ie X V wieku przekonanie o przynależności do polskiej w spólnoty narodowej

80 Tamże, s. 20.

81 Tamże, s. 47; odmienne zdanie ma H. S a m s o n o w i c z , op. cit., s. 119. 82 A. S w i e ż a w s k i , Raw skie księstw o, s. 104; T. Ż e b r o w s k i , Zarys dzie­

jów diecezji płockiej, Płock 1976, s. 52, przypuszcza, że wystąpienie Pawłowskiego

było uzgodnione z Siem owitem IV.

83 A. S w i e ż a w s k i , Raw skie księstw o, s. 145.

84 Tamże, s. 151; A. S w i e ż a w s k i , M azowsze w obec w o jn y trzynastoletniej, „Z eszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego”, seria I, 1969, z. 60, s. 65; t e n ż e ,

Spór o sukcesję m azow iecką 1462— 1468, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódz­

kiego” seria I, 1970, z. 72, s. 34, uważa, że klęską dla separatyzmu był prawie równoczesny zgon Bolesława IV i W ładysława I.

128 M A R E K P A L C Z E W S K I

było tylko udziałem w arstw y stojącej na najwyższym szczeblu hierarchii spo­ łecznej ω .

W kilku pracach i artykułach Swieżawski przedstawia proces inkorporacji ziem m azowieckich do K orony (1462: Rawa, Gostynin, Bełz, 1478 Sochaczew). Stw ier­ dza, że w sporze o sukcesję płocką (1426— 68) rację miał Konrad I I I 8*. Przełom ow y w stosunkach książąt z Koroną był rok 1468. Konrad III zrzekł się następstwa po linii płockiej, a w yroki piotrkow skie odsądziły go od posiadania ziemi socha- czewskiej i przysądziły ją Królestwu Polskiemu.

Zdaniem Swieżawskiego o samodzielności Mazowsza można m ów ić m ając na uwadze wcześniejsze okresy historyczne (np. okres po śmierci Kazimierza W iel­ kiego), jednakże pojęcie separatyzmu rezerw uje autor dla działań, zm ierzających do „w yrw ania” się spod obow iązków lennika w czasie, kiedy stosunek lenny obow iązyw ał suwerena i lennika: Pozostając przy takiej definicji separatyzmu można by przyjąć, że prekursorem separatyzmu mazowieckiego b y ł już Siem o­ w it ГУ, aczkolw iek jego zdrada nie była tak oczywista jak W ładysława I (tak, czy inaczej był to głównie separatyzm książąt).

Swieżawski w nasilającym się w XIV wieku separatyzmie w idział zagrożenie dla polskiej racji stan u 87. K rytykow ał W ładysława I za dynastyczne stanowisko i awanturniczą politykę zagraniczną (w czasie w ojn y trzynastoletniej), której nie waha się nazwać zdradą interesów narodow ych. Przyczyny separatyzmu, którego chronologiczny zakres ogranicza do X V i X V I wieku w idzi w uwarunkowaniach gospodarczych, to jest w silnych związkach handlowych Mazowsza z miastami pomorskimi, oraz w czynnikach subiektywnych, takich jak poczucie przynależ­ ności książąt m azow ieckich do królew skiego rodu, czy przeświadczenie, że Jagiel­ lonow ie są intruzami na tronie polskim, które prowadziły do działań stricte p oli­ tycznych w rogów Polsce.

Historia w w ersji Swieżawskiego, daleka o d gospodarczego determinizmu, jaw i się jako stosunki między władcami. Autor nie redukuje historii do „suchych” fak tów i beznamiętnego opisu zdarzeń, ale usiłuje ow ą materialną, zewnętrzną „strukturę” ożyw ić m otyw acjam i działających podm iotów ludzkich. Jest to próba wniknięcia w sferę em ocjonalną i intencjonalną jednostek w ykraczającą poza empiryczne dane. '

lOmówione prace powojenne przybliżają m om ent publikacji syntezy dziejów średniowiecznego Mazowsza. Szczególnie zasłużyli się na tym polu S. Russocki i A. Swieżawski. Ich analizy ujaw niły wiele now ych zadań jakie rozwiązać musi historyk Mazowsza (Russocki postaw ił na porządku dziennym kwestię państwo­ w ości m azow ieckiej, Swieżawski zaś wyeksponow ał i w yeksplikow ał kwestię se­ paratyzmu).

Ponadto prace innych autorów, jak A, W o l f f a o urzędnikach m azow iec­ kich, S. P a z y r y o genezie i rozw oju miast mazowieckich, J. S e n k o w s k i e g o o skarbowości na Mazowszu, czy ostatnie J. P i ę t k i o m azowieckiej elicie feu ­ dalnej, E. S u c h o d o l s k i e j o kancelariach na Mazowszu i S. K. K u c z y ń ­ s k i e g o o pieczęciach książąt m azowieckich (na szerszym tle zjaw isk kultural­ nych i artystycznych) złożyły się Wydatnie na aktualny stan badań nad średnio­ wiecznym Mazowszem.

85 A. S w i e ż a w s k i , M azowsze w ob ec w ojn y, s. 63—64; por. t e n ż e , Nada­

nie ziem i bełskiej Siem oliitow i IV, PH t. L X X X II, 1981, z. 2, s. 277; t e n ż e , Spór o su kcesję, s. 34.

86 A. S w i e ż a w s k i , Spór o su kcesję, s. 32. Autor uznaje w ojn ę o Rawę za najbardziej ewidentny ob ja w separatyzmu m azowieckiego w X V w. (tamże, s. 22).

87 A. S w i e ż a w s k i , Vf cielenie ziem i sochaczew skiej do K oron y (1476 r.), PH t. L X V II, 1976, z. 3, s. 366.