KJiaCCHąecKOll JIHTepaTYJ)hI. MaTepHaJihI, rrpeACTaBJieHHble B MOHorpacpm1, M0ryT 6b1Tb HCII0Jib30BaHbl B PSIAe o6mHX H qaCTHbIX HCCJieAOBaHHll 513hIKa xy,n;o)KeCTBeHHOll JIHTepaTYJ)hI, a TaK)Ke B npaKTHKe C0CTaBJiemrn Il0'.:)THqecKHX CJIOBapen (cJIOBapSI o6pa3HbIX rrapa,n;lirM, CJIOBapSI MeTacpop, CJIOBapSI OKKa3li OHaJili3MOB). B 3aKJIIOąeHHe X0TeJI0Cb 6hl peKOMeH)];0BaTh KHHIY H.A.Ko)KeB HHKOBOH ".513bIKAHApe51 BeJioro" He TOJibK0 crreu;HaJIHCTaM-<pliJIOJIOraM, rrpe IIOAaBaTeJISIM pyccKoro 513hIKa H JIHTepaTYJ)hI, HO li BCeM, HHTepecy10mHMCSI TBopąecTBOM A.Benoro, pyccKoH JIHTepaTYJ)OH Haąana XX BeKa. OHa, 6e3yc JI0BH0, ,D;aCT HOBhlli HMrryJihC AJISI li3yqeHli51 CTliJISI A.Benoro li pyccKOli xyAO )KeCTBeHHOll peąH XX BeKa B u;eJI0M.
HATAJib5I A HMKOJIBHA
STANISŁAW BALBUS, MIĘDZY STYLAMI, Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych, 1993, 394 s.
Problemy podjęte przez Balbusa sytuują się w centrum zainteresowań współczes nych filologów, można nawet mówić, że należą do zagadnień modnych. Dla autora książki Między stylami nie jest to, jednak tematyka nowa. Jego dokonania w zakresie badań nad zjawiskami związanymi ze stylizacją i intertekstualnością są i ogromne, i oryginalne. Nawet na tle dorobku autora omawiana książka stanowi dokonanie imponujące. Zakres poruszanych zagadnień, bogactwo inspiracji: teoretycznej, sub telność analiz bardzo licznych utworów literackich z różnych epok czyni z opracowa nia S. Balbusa dzieło na tyle wielowątkowe, że trudno zmieścić całe to bogactwo w jednym, krótkim omówieniu. Wypadnie więc skupić się na kilku zagadnieniach, wybranych, z konieczności, w sposób subiektywny i gorąco polecić lekturę tej niezwykłej książki i „wyczytywanie" z niej opuszczonych tu treści.
Przedmiotem dzieła S. Balbusa są najogólniej relacje i interakcje zachodzące między stylami rozumianymi jako „koherentne zespoły środków mające kwalifi kacje semiotyczne, a więc przynależne do kogoś (s. 16). Relacje takie są przez filologów postrzegane od pewnego czasu jako odniesienia intertekstualne. Obli guje to autora do przedstawienia zarysu teorii, a więc przypomnienia i uporządko wania licznych koncepcji (por. rozdział I w części 1). S. Balbus wskazuje na początek na to, że część zjawisk stylistycznych opisywanych przez badaczy zachodnich jako przejawy intertekstualności to w literaturoznawstwie polskim
zjawiska oznaczane terminem stylizacja. Dostrzega więc potrzebę ustalenia zakre su użycia obu terminów. Prezentuje przy tym, co bardzo cenne i ważne, własny punkt widzenia, ujmując stylizację jako szczególny przypadek intertekstualności i rozpatrując wymienione zagadnienia na gruncie poetyki historycznej.
Problematykę intertekstualności wiąże badacz tradycyjnie z odniesieniami te kstu literackiego do kontekstów wyodrębniając archi tekstualność czyli odwołania do kodów kultury takich, jak styl czy gatunek i hipertekstualność, a więc związki między konkretnymi tekstami, ale sytuuje owe relacje w procesie historycznolite rackim. Najwięcej uwagi poświęca, w związku z tym, stylizacji traktowanej jako reinterpretacja tradycji,jako zabieg formotwórczy, a nie tylko transplantacja formy czy stylu. Szczególnie interesujący jest przy tym sposób postrzegania zjawisk reinterpretacji przeszłości literackiej. Polega ona, jak sugeruje autor, na częścio wym oswojeniu tradycji i zakłada ogląd własnej teraźniejszości przez pryzmat obcego ,językowego widzenia świata" (s. 84). Wyjątek ten wart jest uwypuklenia i szczególnej uwagi. Relacje między tekstem stylizowanym a wzorcem sprowa dzają się, w ujęciu S. Balbusa, do uobecnienia określonego wzorca stylistycznego i jego konfrontacji z językiem, w którego ramach przebiega aktualna komunikacja artystyczna. Stylizacja dotyczy zatem wyłącznie zjawisk literackich, w zakresie tego pojęcia nie mieszczą się takie zabiegi, które językoznawcy zwykli określać mianem stylizacji (por. dialektyzację czy archaizację). Te dwa punkty widzenia trudno będzie pogodzić. Istnieje jednak chyba pilna potrzeba przełamania duali zmu w sposobach analiz stylizacji i zjawisk pokrewnych. Skoro przedmiot badań jest ten sam (mam na myśli dzieło literackie oczywiście) czas wyzyskać osiągnię cia obu nurtów. Nurt językoznawczy zwłaszcza godzien jest wzbogacenia o niektóre problemy i aspekty analiz teoretycznoliterackich.
Przedstawiając odniesienia między utworami stylizowanymi a wzorcami autor wyodrębnia te, które mają charakter akceptatywny bądź polemiczny. Dostrzega też pośredni typ relacji, co pozwala mu wyróżniać trzeci rodzaj stylizacji: stylizację qasi - polemiczną.
W obrębie (zakresie) stylizacji mieszczą się niektóre relacje intertekstualne postrzegane jako formy aktywności konwersacyjnej (wraca więc pojęcie dialogu między stylami). Pozwala to autorowi na odwołania do ustaleń pragmalingwistyki, a zwłaszcza Grice'a i wypracowanych przez niego takich pojęć, jak: zasada kooperacji - jej realizacja za pomocą reguł szczegółowych (maksyma ilości, jakości, sposobu, stosunku), implikatury konwencjonalne i konwersacyjne.
W wypadku tekstów stylizowanych uaktywniają się, zdaniem S. Balbusa, im plikatury intertekstualne (implicytne informacje stanowiące funkcję zanurzenia
tekstu w przestrzeni intertekstualnej) związane z naruszeniem dwu maksym: -maksymy wspólnego języka (stylizator sięga po „język", styl obcy aktualnemu wirtualnemu odbiorcy),
- maksymy oryginalności (,,mów po swojemu", mów własnymi słowami). Ich działanie wiąże się z odniesieniem do kontekstu kulturowego, nie zaś do wspólnej wiedzy o świecie jak w wypadku implikatur konwersacyjnych.
Takie ujęcie zagadnienia jest oryginalnym i twórczym wkładem w teorię dialo gowości literatury i komunikacji literackiej. Stylizacja postrzegana jako dialog z przeszłością literacką, jako zjawisko związane z rekonstruowaniem określonego braku semiotycznego danej teraźniejszości, wpisana w teorie pragmatyczne staje się nośnym i precyzyjnym narzędziem interpretacji licznych utworów literackich. Interpretacje te, dodajmy, prowadzi autor z wyjątkową maestrią, zachęcając przez to do wielokrotnej lektury swojej książki. Są to interpretacje pogłębione i wielowątkowe, gdyż S. Balbus zmierza do przedstawienia wszelkich typów od niesień intertekstualnych (a więc nie tylko stylizacji) i do „wyznaczenia optymal nych przestrzeni intertekstualnych" dla określonych utworów. Mają to być, w jego ujęciu, przestrzenie, ,,w obrębie których, dzięki wzajemnym oddziaływaniom rodzą się (czy ujawniają) nowe jakości semiotyczne, nowe funkcje i znaczenia, które na poziomie samych struktur tekstowych pozostają nie oznaczone" (s. 173) - stąd przywołane już wcześniej pojęcie implikatur intertekstualnych.
W świetle analiz S. Balbusa niezwykłej ostrości i precyzji nabierają takie pojecia zadomowione w teorii literatury, jak: kontynuacja, epigonizm, reminiscencja sty listyczna , naśladownictwo czy stylizacja. Autor wyodrębnia bowiem osiem głów nych typów strategii intertekstualnych i kilkanaście podtypów, szczegółowo je charakteryzuje ilustrując teoretyczne rozważania subtelnymi analizami konkret nych utworów.
W ten sposób zjawiska znane lub te, które za znane uchodzą, uzyskują w przyjętej przez autora perspektywie nowy i niejednokrotnie zaskakujący wymiar, co sprawia, że nie da się już pisać o relacjach między utworem literackim a kontekstem bez lektury książki Między stylami, bez odniesień do różnorodnych teoretycznych i analitycznych propozycji i ustaleń jej autora.
Stylistyków reprezentujacych językoznawczy punkt widzenia książka S. Bal busa obliguje do przemyślenia na nowo kilku zagadnień, w szczególności zak]"esu i sposobu użycia terminu stylizacja i wzbogacenia kontekstów analiz stylu kon kretnych utworów literackich o zjawiska, które dotychczas umykały ich uwadze.
MARIA WOJTAK, DIALOG W KOMEDII POLSKIEJ NA PRZYKŁADZIE WY BRANYCH UTWORÓW Z XVII I XVIII WIEKU, Wydawnictwo UMCS, Lub lin 1993.
Omawiana monografia M. Wojtak poświęcona została, ogólnie rzecz ujmując, opisowi konstrukcji, właściwości językowo-stylistycznych i ewolucji dialogu w komedii polskiej XVII i XVIII w. Podstawowe założenia teoretyczne pracy sprowadzają się do następujących twierdzeń: Dramat komediowy traktowany jest jako dzieło literackie. Kształt dialogu jako formy podawczej dramatu ma determi nację gatunkową i zależy od realizowanego w komediach modelu komunikacji literackiej. Określając ów model, autorka wychodzi od znanego ujęcia A. Okopień Sławińskiej, zakładającego dwupoziomowość komunikacji w dziełach literackich. Osobliwością tekstu dramatu jest specyficzny, inny aniżeli w utworach narracyj nych i lirycznych, układ ról komunikacyjnych. Odmienności dotyczą przede wszystkim formy funkcjonowania poszczególnych instancji nadawczo-odbior czych i relacji między poziomami komunikacji.
Wewnątrztekstowy poziom komunikacji w komedii charakteryzuje się licznymi odwołaniami do komunikacji pozaliterackiej oraz niemal całkowitą autonomią postaci literackich w strukturze tekstu, czego konsekwencją jest wpisanie w dialog sygnałów (wykładników) ról i relacji komunikacyjnych między postaciami utwo ru. Te dwie podstawowe właściwości dialogu komedii skupiają uwagę autorki w kolejnych, głównych rozdziałach pracy. Pierwszy z nich poświęcony został mime tyczności wewnątrztekstowego planu komunikacji - stylizacji dialogów na poto czne rozmowy. Drugi językowym wykładnikom ról i relacji komunikacyjnych. Natomiast zewnątrztekstowy poziom komunikacji charakteryzuje się zredukowa niem roli podmiotu literackiego jako instancji nadawczej i jednocześnie specyfi cznymi dla dramatu formami kontaktu podmiotu z odbiorcą zewnętrznym. Proble matyka z tym związana jest przedmiotem analiz trzeciej części rozprawy. Kolejna grupa założeń teoretycznych dotyczy historycznego i diachronicznego aspektu pracy.
Z tą analizą stylistyczną dzieł wiąże się szereg problemów natury epistemologi cznej. Jednym z rozwiązań owych dylematów jest propozycja zakładająca inter pretację historycznych zjawisk językowo-stylistycznych poprzez pryzmat tzw. kontekstów interpretacyjnych. W przypadku omawianej pracy stanowią je: wybra ne elementy językowe charakterystyczne dla epoki, wybrane składniki dialogu potocznego odtworzone metodą retrospekcji, utwory tworzące ciąg gatunkowy
komedii polskiej do końca XVIII w. i wybrane dzieła reprezentujące polską tragedię neoklasyczną. Dla uchwycenia zmienności cech i reguł konstrukcyjnych dialogu zastosowane zostało pojęcie ciągu gatunkowego (określony tekst jest rozpatrywany porównawczo jako ogniwo ciągu). Ponadto uwydatnieniu specyfiki gatunkowej dialogu komediowego służy opis kontrastywny z dialogiem chara kterystycznym dla ówczesnej tragedii.
Bazę materiałową pracy stanowią wybrane teksty komedii polskiej, reprezen tujące zasadnicze ogniwa jej ciągu gatunkowego. Dla okresu staropolskiego są to utwory z kręgu literatury sowizdrzalskiej. Komedię XVIII-wieczną reprezentują utwory nurtu moralizatorsko-dydaktycznego, dzieła F. Bohomolca, A.K. Czarto ryskiego, I. Krasickiego oraz F. Zabłockiego. Formułowane wnioski poparte są także wynikami analiz zjawisk w utworach należących do innych nurtów ówczes nego komediopisarstwa.
Jak już wyżej wspomniano, pierwszy rozdział pracy poświęcony został tym cechom dialogu, które wynikają z literackiego naśladowania rozmowy potocznej. Wychodząc od współczesnych opisów morfologii dialogu potocznego, autorka metodą retrospekcji odtwarza model staropolskiego wzorca rozmowy potocznej. Model ów staje się podstawą odniesienia dla analiz dialogów tekstowych. Autorka poszukuje V! dialogach komedii wykładników stylizacyjnych, naśladujących naj ważniejsze cechy potocznej rozmowy, jak: sytuacyjne uwikłanie dialogu, bezpo średniość komunikacji, spontaniczność. Według jej ustaleń owymi wykładnikami stylizacyjnymi są: określone konstrukcje jednostek dialogowych, np. pararelne konstrukcje niedokładne, paralelne konstrukcje niedokładne z powtórzeniami itd. (w tym miejscu drobna uwaga - należało przywołać definicje stosowanych pojęć, co ułatwiłoby lekturę czytelnikom mniej zorientowanym w problematyce i nie zmuszałoby ich do sięgania po opracowanie źródłowe), sytuacyjne uwikłanie zaimków i tzw. wypowiedzeń nominatywnych, słowne sygnały segmentacji jed nostek dialogu, sygnały kontaktu, przerywanie replik, wybrane konstrukcje skła dniowe typowe dla składni kolokwialnej. Powyższe, hasłowe jedynie, wyliczenie omawianych w rozprawie kwestii świadczy o rozległości poruszanej problematyki i głębi prezentowanych w publikacji analiz. Następnym elementem opisu jest porównanie repertuarów wykładników w poszczególnych ogniwach ciągu gatun kowego, jak też omówienie odmienności dialogu komediowego na tle właściwości dialogu ówczesnej polskiej tragedii. Precyzyjna analiza jakościowa zjawisk popar ta danymi ilościowymi pozwala autorce na sformułowanie wniosków dotyczących tworzenia się konwencji stylizacyjnej i jej rozwoju. Wyniki badań wskazują na ukształtowanie się w
XVIII
w. dwóch modeli dialogu komediowego - model uwłaściwego tekstom pisanym prozą i nieco odmiennego modelu właściwego komedii pisanej wierszem.
Druga zasadnicza część pracy poświęcona została językowym wykładnikom ról i relacji między postaciami dialogów w wewnątrztekstowym planie komunikacji. Relacje zachodzące pomiędzy uczestnikami komunikacji uwidaczniają się na dwu płaszczyznach, ról komunikacyjnych i stosunków społeczno-towarzyskich. Inde ksami wpisanych w tekst ról nadawczo-odbiorczych są wykładniki kategorii osoby. Natomiast relacje społeczno-towarzyskie (honoryfikatywność) eksponują: transpozycyjne użycia wykładników kategorii osoby, określone formy czasowni kowe, frazy wokatywne, tytulatura. Podobnie jak w poprzednim rozdziale, w celu uchwycenia procesów akomodacyjnych, autorka porównuje tekstowy zakres użyć wykładników wspomnianych kategorii z analogicznymi formami w komunikacji pozaliterackiej. Płaszczyznę odniesienia stanowi zrekonstruowany, hipotetyczny model ról językowych i poziomów honoryfikatywności dla wieku XVII i XVIII.
Wypływa jace z analizy materiału wnioski ogólne pozwalają autorce stwierdzić, iż zasadą konstruowania dialogu komediowego, począwszy od pierwszych ogniw ciągu, jest mimetyzm (odmienną koriweneję_ notujemy w dialogu tragedii). Po drugie, zapoczątkowane w komedii staropolskiej sposoby wskazywania ról i relacji komunikacyjnych utrwala i w niewięlkim stopniu modyfikuje komedia oświece niowa. Różnice pomiędzy siedemnasto- i osiemnastowiecznym repertuarem środ ków są odzwierciedleniem przekształceń, jakie dokonały się w kodzie grzeczno ściowym w XVIII w. Brak też w ciągu gatunkowym istotnych przewartościowań dotyczących procesów akomodacyjnych i stylizacyjnych.
W trzeciej części rozprawy scharakteryzowane zostały wybrane formy komu nikacji na poziomie zewnątrztekstowym, mające tzw. orientację na trzeciego. Zaznaczyć należy, iż są to konstrukty tekstowe zróżnicowane pod względem statusu. Pierwsza grupa omówionych w tej części pracy zagadnień związana jest z organizacją podstawowej jednostki kompozycyjnej komedii - sceny. Autorka pokazuje,jak ze względu na potrzeby komunikacji zewnątrztekstowej wyznaczane są granice dialogów wypełniających scenę, omawia repertuar delimitatorów, cha rakteryzując ich status genetyczny (wywodzące się z naśladowania rozmów potocznych, związane z normami gatunkowymi, wprowadzane wyłącznie na potrzeby komunikacji zewnątrztekstowej). Zwraca uwagę na postępujące w ciągu rozwojowym gatunku modyfikacje (powiększanie się repertuaru delimitatorów, ich specjalizację i konwencjonalizację).
Kolejny podrozdział zawiera charakterystykę typów wypowiedzi, o które wzbogacany bywa dialog ze względu na odbiorcę zewnętrznego. Omówione tu
zostały zagadnienia związane z sygnalizowaniem w tekście i funkcjonowaniem zwrotów na stronie i monologów.
Dyskusyjne jest natomiast zamieszczenie pod hasłem „typy wypowiedzi" pro blematyki dotyczącej sposobów wyrażania ocen. Mają one bowiem inny status tekstowy aniżeli wymienione wyżej formy wypowiedzi. Transmisji ocen i wartości służą różne składniki tekstu, od leksyki oceniającej po konstrukty świata przedsta wionego (por. postać pozytywna, negatywna). Sposoby wyrażania ocen i wartości jako elementy podporządkowane perswazyjnemu oddziaływaniu_ na odbiorcę, należało omówić w następnym podrozdziale, który poświęcony został właśnie technikom oddziaływania na odbiorcę zewnętrznego. Pomijając ów dyskusyjny szczegół, należy stwierdzić, że autorka w sposób przekonujący wyjaśnia prawid łowości rządzące organizacją komunikacji na poziomie zewnątrztekstowym, tj. zasad maskowania charakteru komunikacji i zasad redundancji informacyjnej.
W omawianym, trzecim rozdziale pracy nie została utrzymana konsekwencja metodologiczna dwóch poprzednich rozdziałów. Nie kierowałbym z tego powodu pod adresem autorki zbyt dużych pretensji. Chcąc bowiem zaprezentować w miarę pełny opis właściwości dialogu polskiej komedii XVII-XVIII w. i scharakteryzo wać proces jego kształtowania, rezygnować musiała z dogłębnego omawiania poszczególnych kwestii, o czym zresztą uprzedza czytelnika. Zakres poruszonych w monografii zagadnień jest bardzo szeroki. W recenzji zasygnalizowano jedynie najważniejsze kwestie. Zarówno ze względu na zawartość merytoryczną, jak też ze względu na jakość opracowania, monografia zasługuje na wysoką oceną. Stanowi ona cenny wkład do badań nad rozwojem polskiego dr_amatu.
BOGUSłA W WYDERKA
STANISAW DUBISZ, JĘZYK I POLITYKA. SZKICE Z HISTORII STYLU RETO RYCZNEGO,
Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 1992, 197 s.
S. Dubisz jest autorem prac o stylizacji językowej dotyczących kultury oraz języka politycznego. Swą rozległą wiedzę na ten temat zużytkował w omawianej książce.
Jej początkowy rozdział Język -polityka - retoryka pełni charakter wstępu, część I poświęcił autor oratorom staropolskim, część II- dokumentom, które łączy
służba dla sprawy narodowej, zaś część III - zatytułowana Język narzędziem myślenia i działania - wyjaśnia ważkie kwestie z zakresu języka i stylu tekstów politycznych.
W rozdziale wstępnym S. Dubisz w rozwoju retoryki polskiej wyróżnia cztery fazy: średniowiecze, renesans, barok i oświecenie, zwracając uwagę na fakt, iż w zależności od fazy zmieniała się funkcja retoryki. Informuje także o losach retoryki polskiej w w. XIX i XX, kiedy dominuje tzw. retoryka propagandowa.
Wśród oratorów staropolskich, którym poświęcił kolejne szkice, znajdujemy tzw. polskiego Demostenesa - Stanisława Orzechowskiego, "proroka" i polityka - Piotra Skargę, kaznodzieję obozowego i barokowego konceptystę - Fabiana Birkowskiego, a także Jakuba Sobieskiego, Jana Chryzostoma Paska i Wojciecha Bystrzonowskiego. Przedmiotem refleksji autora stały się ich mowy. Twórcy ci reprezentowali rozmaite odmiany wypowiedzi politycznej np. Orzechowski -retorykę inwencyjną, Skarga - zespolenie inwencyjnej retoryki renesansowej i elokucyjnej retoryki baroku, Birkowski - retorykę elokucyjną i naukę o tzw. afektach. Dubisz zwraca uwagę na zróżnicowanie stylistyczne tych wypowiedzi specyfikę stylu retorycznego poszczególnych autorów wynikającą m.in. z etapu rozwoju retoryki w Polsce i zmieniającej się teorii estetycznej.
Kolejna część książki przynosi analizę retoryczną takich tekstów jak: Konstytu cja 3 Maja, hymn narodowy, Mickiewiczowski Skład zasad. Interesowała autora odpowiedź na pytanie, w jakiej mierze teksty te pełniły rolę propagandowo-agita cyjną, za pomocą jakich „słów-kluczy" i w jaki sposób wreszcie oddziaływały na odbiorców. Przydatne okazały się tu badania z zakresu językoznawstwa statysty cznego (frekwencja tekstowa słownictwa). Ciekawa jest np. analiza języka róż nych wersji tytułów. S. Dubisz wnika nie tylko w sprawy formalne analizowanych tekstów, ale także zajmują go tematy, idee, myśli, szeroki kontekst wydarzeń historyczno-politycznych, zagadnienia recepcji utworów oraz sądy krytyków.
I wreszcie obejmujący szeroki wachlarz zagadnień rozdział teoretyczny, w którym autor sformułował swoje badawcze credo. Interesują go takie aspekty jak: społeczna rola języka narodowego, różnica między językiem politycznym, styl propagandy, kultura języka politycznego i zagadnienie tzw. wystąpienia politycz nego. Pisząc o stylach funkcjonalnych, stwierdza autor, iż nie ma stylów czystych, ich podział jest więc częściowo umowny. W przedstawionej klasyfikacji stylów funkcjonalnych styl retoryczny (przemówień) należy do odmiany mówionej. God ne uwagi są wypowiedzi autora Języka i polityki na temat stylu w aspekcie komunikacji. Niejednokrotnie odwołuje się autor do socjolingwistyki, śledząc procesy językowe i omawiając warianty społeczne komunikacji językowej na
tematy polityczne. W uwagach nad normami stylu retorycznego S. Dubisz stwier dza, iż od oratorów należy domagać się zarówno kultury myśli, jak i języka. Wiąże się to niewątpliwie z retoryczną zasadą zgodności res i verbum stosowności, koherencji rzeczy i słów.
Rozdział teoretyczny przynosi także kluczowe dla omawianego zagadnienia ustalenia terminologiczne. I tak - w przekonaniu autora - język polityki zajmuje miejsce pośrednie między językiem ogólnopolskim w odmianie mówionej i pisanej a stylami funkcjonalnymi. Wskazuje na funkcje językowe łączące się z tekstem propagandowym. W opinii autora styl propagan.dy politycznej, styl informacji politycznej i styl agitacyjny tworzą układ stylowy języka polityki. Uznał je za 3 style funkcjonalne tej polifonicznej odmiany polszczyzny. Sformułował wykaz 21 cech - wyznaczników stylu propagandowego, mając świadomość, iż zestaw ten nie jest kompletny. S. Dubisz zamieścił także rejestr błędów, usterek i uchybień charakterystycznych dla prasowych tekstów o tematyce politycznej w zakresie składni, słownictwa, frazeologii i stylistyki. Następnie wyodrębnił okresy w roz woju językowych środków propagandowych i zanalizował dokumenty partii poli tycznych jako przykład języka politycznego.
Z istotną dla tekstu propagandowego skutecznością oddziaływania wiąże się kształtująca postawy funkcja nakłaniająca. Interesuje autora przemówienie jako podstawowa forma wypowiedzi retorycznej i jedna z jego odmian - przemówienie polityczne. Wyróżnia wystąpienia: programowe, gospodarcze, ideologiczne, róż nego typu wykłady, prelekcję, odczyt, pogadankę i głos w dyskusji. Zwraca tu uwagę pewna niejednorodność klasyfikacji. Z kolei przypomina autor podstawowe figury retoryczne i wiążące się z nimi funkcje, a także etapy opracowania tekstu retorycznego. Podkreśla również rolę i przydatność techniki wymowy w tekście retorycznym oraz wskazuje na statyczne i dynamiczne cechy mowy. Odpowiedź na pytanie, jakie czynniki decydują o skuteczności wystąpienia retorycznego stanowi w analizowanej pracy rodzaj podsumowania.
Bibliografia prac traktujących o języku polityki (propagandy) została doprowa dzona do 1988 r., tzn. do czasu złożenia zbioru szkiców w wydawnictwie. Można ją uzupełnić o międzywojenną publikację Władysława Balińskiego - Propaganda (Baliński 1930), a z nowszych prac - Mariana Płacheckiego Retorykę rewolucji (Płachecki 1971). Dwa lata wcześniej niż recenzowana praca S. Dubisza ukazała się książka Magia słowa, prezentująca słynne oracje - arcydzieła kunsztu polity cznego od Pawła Włodkowica po Adama Rapackiego, którym towarzyszyły ko mentarze o charakterze historyczno-politycznym (Magia słowa). Publikacja ta stanowi swoiste dopełnienie Języka i polityki).
Literatura
Baliński W., 1930, Propaganda. Jej metody i znaczenia, Warszawa. Magia słowa, 1990, oprac. Z. Zaryczny, Bydgoszcz.
Płachecki M., 1971, 1971, Retoryka rewolucji. Techniki literackiej perswazji w prozie o roku 1905. Literatura polska wobec rewolucji, red. M. Janion, Warszawa.
BARBARA BOGOŁĘBSKA
LEKSYKON SZKOLNY. GATUNKI PARALITERACKIE, PUBLICYS TYCZ NE I UŻYTKOWE, red. M. Pytasz, Gorzów Wielkopolski : Silva Rerum, 1993, 237 s.
Niedawno wydana przez pracowników Instytutu Nauk o Literaturze Polskiej Uniwersytetu Śląskiego książka prezentuje przegląd obecnych we współczesnej komunikacji form wypowiedzi, które na gruncie dociekań genologicznych okre ślane są jako gatunki paraliterackie i należą według autorów - do szeroko rozu mianego piśmiennictwa. Publikacja ta została przygotowana z myślą o konkretnym odbiorcy - uczniu i nauczycielu szkoły podstawowej i ponadpodstawowej. Omó wiono dwadzieścia gatunków, ułożonych w porządku alfabetycznym: artykuł wstępny, autobiografię, biografię, dialog, dziennik, esej,fait divers, felieton, glosę, kazanie, list, literaturę popularnonaukową, mowę, napis na murze, pisma polemi czne, recenzję, relacje z podróży, reportaż, wywiad i życiorys.
W zamierzeniu autorów (Romualda Cudaka, Adama Dziadka, Zdzisławy Mo kranowskiej, Józefa Olejniczaka, Jerzego Paszka, Marka Piechoty, Dariusza Rotta, Janusza Ryby, Tomasza Stępnia i Anny Węgrzyniakowej) ramę kompozycyjną treści hasła wyznaczać ma następujący porządek:
a) prezentacja realizacji tekstowej danego gatunku Uako egzemplifikacje posłu żyły głównie teksty literackie, a w dalszej kolejności publicystyczne);
b) definicja (najczęściej skorelowana z odpowiednimi hasłami zamieszczonym w Słowniku terminów literackich (1976 i 1988) lub w znanej dydaktykom pozycji
Z. Saloniego;
c) krótki rys ewolucji danego gatunku, ze wskazaniem na jego cechy typowe; d) analiza prezentowanych przykładów;
e) polecenia (propozycje ćwiczeń) dla uczniów; f) lista podstawowych lektur.
Należy zauważyć, że bibliografia prezentuje głównie prace wywodzące się z nurtu teorii literatury oraz metodyki nauki o języku polskim. Tom zamyka artykuł Bogdana Zelera Gatunki paraliterackie i publicystyczne w nauczaniu języka pol skiego w szkole średniej, którego autor, przywołując koncepcję Ireneusza Opac
kiego o dominacji jednego gatunku w danej konwencji estetyczno-literackiej, stwierdza, że taką funkcję (tj. dominującą) w literaturze nam współczesnej zdają się pełnić gatunki paraliterackie, usytuowane na marginesie tradycyjnie formuło wanych definicji genologicznych" (s. 223). Celem proponowanej prezentacji ma być „danie świadectwa nowym formom wypowiedzi, które atakują nasze zmysły (grafitti), czy przyzwyczajenia (fait divers)" (s. 12), a także pokazanie w nowym
świetle przyswojonych już w tradycji dydaktyki szkolnej tzw. form użytkowych: listu, życiorysu, biografii. Wiele uwagi poświęcają autorzy formom publicystycz nym. W książce znalazło się miejsce także na omówienie gatunków oratorskich: kazania i mowy.
Lektura treści kolejnych haseł pozwala (szkoda, że to zadanie pozostawiono wyłącznie czytelnikowi) na uporządkowanie repertuaru omawianych gatunków. Kierując się stopniem ich skodyfikowania można w jednej grupie pomieścić: list, kazanie, mowę życiorys i fait divers - jako te, które odznaczają się najwyższym stopniem kodyfikacji. Omawiając różne typy listów, prywatnych i oficjalnych, starano się zwrócić szczególną uwagę na te cechy, które są stałe w ciągu gatunko wym (Wojtak 1993), stanowią zatem,jako konstanta, składnik wzorca gatunkowe go (Van Dijk 1980; Sandig 1986) i na te, które - warunkowane pragmatycznie i idiolektalnie - występują w tekstach na zasadzie fakultatywności, budując wiele odmian (typów) gatunkowych, np.: list grzecznościowy, przyjacielski, miłosny, urzędowy, gończy, otwarty, pasterski itp. Determinację struktury tekstu listu wy znaczoną regułami pragmatyki uświadamiają czytelnikowi polecenia, np.: ,,Zacho wałeś się niegrzecznie. N apis z dwa listy, uzależniając je od adresata ( osoba dorosła lub rówieśnik) (s. 125)".
Drugą grupę stanowiłyby gatunki pograniczne (hybrydalne, sylwiczne, magmo wate - te określenia pojawiają się w książce), do których zaliczyć można m.in.: reportaż, biografię, dziennik, felieton. Status pograniczności rozumiany jest przez autorów jako „swoisty mariaż publicystyki i literatury" (s. 90). Gatunki te stwa rzają najwięcej trudności w ujęciach typologicznych ze względu na niemożność odwołania się do jednego kryterium (do kilku niejednorodnych odwołują się autorzy, np. fikcjonalność, sposób przekazu, temat).
Trzeci krąg stanowiłyby formy niegotowe, reprezentowane w omawianej pub likacji przez esej. Esej, którego ramy gatunkowe trudno uzanć za zamknięte, ze
względu na specyficzne ustrukturowanie tekstu odwołującego się do różnorodnych gatunków i ich odmian (prozy poetyckiej, naukowego dyskursu, dialogu, narracjii fikcjonalnej i faktograficznej, dygresji liryczno-refleksyjnych) jako swoje wyzna czniki gatunkowe zdaje się mieć: hybrydyczność, otwartość i niegotowość (s. 84).
Wpisując się w nurt współczesnych badań nad strukturą tekstu, autorzy wska zują na zespół kryteriów wyznaczających definicję gatunku:
a) sygnały delimitacyjne (formuły początku i końca w liście, rola tytułu w artykule wstępnym, pointa w felietonie); b) układ kompozycyjny tekstu (kazanie, mowa, dziennik, życiorys); ·c) temat (dziennik, reportaż); d) dobór środków języ kowo-stylistycznych.
Warto podkreślić, że autorzy poszukują wyzanaczników gatunkowych nie tylko w obrębie wewnętrznej przestrzeni tekstu, ale - co pozostaje w zgodzie z nurtem współczesnych badań tekstologicznych - uznają za równie istotne uwarunkowania pragmatyczne, jak: postawa nadawcy, funkcja i miejsce wypowiedzi, kategoria od biorcy itp. Na przykład w kazaniu, jako gatunku sztuki oratorskiej mającym stały schemat kompozycyjny, strukturą językową tekstu rządzi intencja mówcy i sytuacja aktu wypowiadania (podobnie w przypadku listu, mowy, wywiadu, życiorysu itp.).
Omawiana publikacja jest interesującą lekturą ze względu na nowe spojrzenie na zagadnienia od dawna zadomowione w praktyce szkolnej, ale także dlatego, że daje wyraz rosnącemu zainteresowniu problematyką gatunków mowy we współ czesnej humanistyce. w dużej mierze zainteresowanie to zainspirowała myśl Bachtina (1986), który „głosił konieczność rozszerzania pola obserwacji genolo gicznej na całe uniwersum mowy i objęcie nią wszelkich form komunikacji - bez względu na ich rozpiętość i funkcję komunikayjną" (Dobrzyńska 1992: 75).
Podkreślmy, że autorzy książki mają świadomość ograniczeń tradycyjnej geno logii. Redaktor tomu Marek Pytasz we wstępie pisze, że „genologia jako nauka nie bardzo może nadążyć za literaturą" (s. 11 ). Jednak autorzy haseł za mało wyraźnie, naszym zdaniem, próbują stosować nowe propozycje definicyjne gatunków, które stanowią podstawy typologii form komunikacyjnych spoza obszaru literatury (Wierzbicka 1983, Van Dijk 1980, Sandig 1986, Czaplejewicz 1990, Dobrzyńska 1992, Głowiński 1992). Przyjęcie za punkt wyjścia pojęcia gatunku wypracowa nego na gruncie retoryki i poetyki niesie z sobą potrzebę odwoływania się do terminów: gatunek, forma podawcza, odmiana gatunkowa, typ tekstu itp., których granice są nieostre i co się z tym wiąże, badacze rzadko próbują precyzować zasięg ich stosowania. Przykładem kłopotów terminologicznych i wynikających stąd konsekwencji interpretacyjnych jest zakres pojęcia dialog. W książce o gatunkach paraliterackich hasło dialog odsyła jedynie do odrębnego gatunku literackiego i
formy•podawczej. Wobec rozwoju współczesnej lingwistyki tekstu i pragmatyki lingwistycznej zdziwienie czytelnika może budzić wyraźne dystansowanie się autora hasła od gatunkowego rozumienia dialogu (rozmowy) jako podstawowej formy potocznych interakcji językowych. A przecież interesujące byłoby, zwłasz cza w tej książce, gdyby przedstawiono, w jaki sposób ten podstawowy gatunek mowy realizujący się w wielu odmianach: rozmowa, dyskusja, spór, kłótnia, sprzeczka itp.: (notabene dialog doczekał się już bogatej literatury, m.in. Warchala 1991 i bibliografia tam zgromadzona) zostaje zaanektowany przez literaturę współ czesną. Zabrakło wśród przykładu dialogu tekstów współczesnej literatury; choćby prozy Mirona Białoszewskiego czy Ryszarda Szuberta, w których literackiemu prze tworzeniu podlega dialog potoczny. W omawianej książce interesującą w tym zakresie analizę przedstawiła Anna Węgrzyniakowa, egzemplifikując spetryfikowaną formę gatunku użytkowego, jakim jest życiorys, wierszem Wisławy Szymborskiej, a także Tomasz Stępień, przytaczając przykłady literackiego przetwarzania gatunku publi cystycznego, jakim jest wywiad, przez Tuwima, Gałczyńskiego i Białoszewskiego.
Wypada zauważyć, że· ,,nowe" myślenie o gatunkach wypowiedzi pojawia się w wielu hasłach (wskazuje się choćby na istotę w ukształtowaniu danego gatunku czynników pragmatycznych, np. w przypadku wywiadu podkreślona jest strategia osoby przeprowadzającej wywiad wcielającej się w rolę wielbiciela, partnera przeciw nika), jednak dobrze byłoby, gdyby czytelnik - w tym przypadku dociekliwy uczeń, ambitny nauczyciel- miał możność dotarcia do tych pozycji bibliograficznych, które rozważają problematykę gatunków inaczej niż tradycyjna genologia. Tutaj uwaga o charakterze redakcyjnym: pożądane byłoby umieszczenie wybranych pozycji bibli ograficznych - szczególnie tych, kóre odnoszą się do wielu haseł - nie tylko po każdym z nich, ale dołączenie na końcu książki literatury odsyłającej do pozycji teoretycznych z zakresu genologii i współczesnej tekstologii. Wspólny wykaz litera tury pozwoliłby też uniknąć przywołania pozycji o charakterze ogólnym w poszcze gólnych hasłach.
Autorzy powinni, naszym zdaniem, wyraźniej odnieść się do kwestii: mieszania się gatunków, migracji gatunków do różnych stylów funkcjonalnych, relacji między wzorcem gatunkowym a jego konkretną realizacją, stosunkiem wyznaczników fakul tatywnych (szczególnie warunkowanych sytuacyjnie) do obligatoryjnych, relacją gatunku i jego odmian. Zabrakło eksplicytnie sformułowanej myśli o wielogatunko wości wypowiedzi, zarówno fikcjonalnych.jak i niefikcjonalnych (Okopień-Sławiń ska 1988), której przyjęcie umożliwić może, naszym zdaniem, bardziej konsekwentną analizę tekstu, rozpatrywanego jako realizacja reguł wzorca gatunkowego. Pomocne byłoby tu,jak sądzimy, wykorzystanie rozróżnienia gatunków pierwotnych i wtórnych
(Bachtin 1986), zwłaszcza w analizie tekstów literackich przetwarzających inne, nieliterackie formy komunikacyjne.
Anna Opacka, rekomendując książkę jako pomoc dla nauczycieli i uczniów, wskazuje na odrębność gatunkową tekstów nie ujętych w analizowanej antologii, a częstych w potocznej komunikacji (horoskop, slogan reklamowy, ogłoszenie) i uważa, że także opis ich struktury - tak jak omówionych w książce form - przyczyniłby się do lepszego kształtowania kompetencji komunikacyjnej ucznia jako uczestnika współczesnych interakcji językowych.
Jednakże autorzy przeświadczeni o hegemonii literatury w artykule wstępnym wyrażają wiarę, że „prędzej czy później zwycięstwo literatury nad gatunkami użytkowymi będzie pełne" (s. 12).
Sądzimy, że ta prowokująca w swym założeniu myśl, z którą trudno się zgodzić, zainicjuje dyskusję na temat kompetencji i statusu wielu, rozwijających się obok siebie dyscyplin: poetyki, stylistyki, lingwistyki tekstu i pragmalingwistyki.
Literatura
Bachtin M., 1986, Estetyka twórczości słownej, tłum. D. Ulicka, Warszawa. Czaplejewicz E., 1990, Pragmatyka, dialog, historia, Warszawa.
Dijk T.A.Van, 1980, Macrostructures, Hillsdale.
Dobrzyńska T., 1992 a, Badania struktury tekstu - nowe źródło inspiracji stylistyki, ,,Stylistyka" I.
Dobrzyńska T., 1992 b, Gatunki pierwotne i wtórne. (Czytając Bachtina.)- Typy tekstów,
red. T. Dobrzyńska, Warszawa. Głowiński M., Poetyka i okolice, Warszawa.
Okopień-Sławińska A., 1988, Teoria wypowiedzi jako podstawa komunikacyjnej teorii dzieła literackiego, ,,Pamiętnik Literacki".
Saloni Z., 1968, Tzw. pisma uiytkowe w wyiszych klasach szkoły podstawowej i w liceum, Warszawa.
Sandig B., 1986, Stilistik der Deutschen Sprache, Berlin-New York.
Słownik terminów literackich, 1976 (I wyd.) i 1988 (II wyd.), red. J. Sławiński. Warchala J., Dialog potoczny a tekst, Katowice.
Wojtak M., 1993, Przemiany stylowe w obrębie gatunku literackiego (na przykładzie komedii polskiej XVII i XXVlll wieku), ,,Stylistyka" II.
