ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZWIĄZANA Z
UŻYCIEM SIŁ
PRZYRODY
zaostrzona odpowiedzialność:
1) prowadzących przedsiębiorstwa i zakłady wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody oraz wytwarzających środki wybuchowe albo
posługujących się takimi środkami
2) posiadaczy mechanicznych środków komunikacji poruszanych za pomocą sił przyrody
odpowiedzialność na zasadzie ryzyka
uzasadnienie:
1) wzmorzone niebezpieczeństwo
2) zasada cuius damnum eius periculum 3) wzmocnienie sytuacji dowodowej
poszkodowanego
Prowadzący przedsiębiorstwo lub zakład – art. 435 k.c.
każdy podmiot prawa cywilnego
brak wymogu posiadania tytułu prawnego
przedsiębiorstwo – zespół składników materialnych i niematerialnych
przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej (art. 55¹ k.c.);
przykładowe wyliczenie jego elementów w art. 55¹ k.c.
zakład – nie musi służyć do realizacji celów gospodarczych
Rozumienie pojęcia „przedsiębiorstwa
wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody”:
składniki przedsiębiorstwa wyliczone przykładowo w art. 55¹ k.c. powinny zostać wzbogacone o
zespół ludzi zatrudnionych przez prowadzącego przedsiębiorstwo (A. Śmieja)
cel jakim jest wykorzystanie składników do
prowadzenia działalności gospodarczej odróżnia przedsiębiorstwo od zakładu (tak: W. Dubis, G.
Bieniek; inaczej: A. Śmieja)
wymóg wprawiania w ruch za pomocą sił przyrody; niewystarczające jest jedynie
wykorzystywanie sił przyrody dla funkcjonowania przedsiębiorstwa / zakładu
konieczność ustalenia, czy cel funkcjonowania zależy od zastosowania sił przyrody i czy ich wykorzystanie jest niezbędnym elementem działania przedsiębiorstwa / zakładu
Różnica poglądów dotyczy gospodarstw rolnych, wykorzystujących maszyny na
szeroką skalę:
1) tradycyjnie są one wyłączane z pojęcia
przedsiębiorstwa / zakładu wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody
(Z. Radwański, A. Olejniczak)
2) kryterium stanowi skala wykorzystania urządzeń poruszanych za pomocą sił przyrody oraz to, czy
stopień wykorzystania tych sił decyduje o
prowadzeniu określonej produkcji w gospodarstwie, a nie jedynie o ułatwieniu jego działania
(W. Dubis, A. Śmieja)
SN: kryteria rozstrzygnięcia to: skala zagrożenia wynikającego z urządzeń wykorzystywanych w przedsiębiorstwie, stopień skomplikowania w
procesie przetwarzania energii elementarnej na pracę i ogólny poziom techniki (uchwała SN z dnia 12 lipca 1977 r., IV CR 216/77, OSNC 1978, nr 4, poz. 73)
Posiadacz mechanicznego środka komunikacji – art. 436 § 1 k.c.
posiadacz samoistny lub zależny – art. 336 k.c.
brak wymogu posiadania tytułu prawnego
brak wymogu prowadzenia pojazdu
zagadnienie krótkotrwałego zaboru środka mechanicznego:
dominuje pogląd, że okazjonalny, krótkotrwały zabór pojazdu przez osobę trzecią nie
prowadzi do wyłączenia odpowiedzialności podmiotu, który został czasowo pozbawiony nad nim władztwa
brak odpowiedzialności z art. 436 k.c.
dzierżyciela
brak odpowiedzialności z art. 436 k.c.
prekarysty
Pojęcie mechanicznego środka
komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody:
4 cechy (A. Śmieja):
1) mechaniczny, czyli sztucznie stworzony przez człowieka
2) służący do komunikacji
3) napędzany za pomocą sił przyrody
4) zdolny do samodzielnego ruchu, czyli do przemieszczania się w przestrzeni
nie ma znaczenia, czy osoba kierująca znajduje się w pojeździe
konieczność posiadania własnego środka napędu w postaci silnika
Relacja między art. 436 i 435 k.c.:
1) Z. Radwański, A. Olejniczak, G. Bieniek:
jeżeli mechaniczne środki komunikacji
poruszane za pomocą sił przyrody wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu, to
odpowiedzialność na podstawie art. 435 k.c., jeżeli działalność przedsiębiorstwa
wykorzystuje siły przyrody;
jeżeli posługiwanie się przez przedsiębiorcę w/w środkami komunikacji ma jedynie
charakter komplementarny wobec głównego przedmiotu jego działalności – art. 436 k.c.
2) A. Śmieja: na rzecz takiej
interpretacji nie przemawia brzmienie art. 435 k.c.;
jest to istotne przy art. 436 § 2 k.c. – należy stosować art. 436 § 2 k.c., a nie 435 k.c., bo zagrożenie stwarza
konkretny pojazd uczestniczący w kolizji, a nie przedsiębiorstwo, w
którego skład on wchodzi; podobnie W.
Czachórski
Przesłanki odpowiedzialności
prowadzącego przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za
pomocą sił przyrody:
odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub
zakładu
Związek przyczynowy między ruchem przedsiębiorstwa a szkodą:
3 koncepcje:
1) musi zachodzić adekwatny związek przyczynowy
(Z. Radwański, A. Olejniczak); pogląd dominujący
2) wystarcza istnienie związku kauzalnego w ujęciu teorii conditio sine qua non (T.
Dybowski, M. Safjan)
3) w art. 435 k.c. wprowadzono
domniemanie adekwatności szkody (jako
skutku) w stosunku do ruchu przedsiębiorstwa;
może ono zostać obalone tylko przez wykazanie jednej z trzech okoliczności egzoneracyjnych z art. 435 k.c. (B.
Lewaszkiewicz-Petrykowska, A. Śmieja)
Przesłanki odpowiedzialności posiadacza mechanicznego środka komunikacji
poruszanego za pomocą sił przyrody:
odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez ruch w/w środków komunikacji
Pojęcie ruchu w rozumieniu art. 436 k.c.:
1) tylko wtedy, gdy pracuje silnik lub
mechaniczny środek komunikacji porusza się własnym napędem lub siłą bezwładności
2) od chwili uruchomienia silnika do
momentu dotarcia do miejsca przeznaczenia albo zakończenia jazdy wskutek planowanej przerwy w podróży
pojazd jest w ruchu, jeśli uczestniczy w ruchu drogowym
3) pojazd zakończył ruch, gdy stoi
prawidłowo zaparkowany w przeznaczonym do tego miejscu, o ile znajduje się ono poza
obrębem jezdni
4) A. Śmieja: ruch dobiega końca, gdy mechaniczny środek komunikacji zostaje unieruchomiony w miejscu, które zgodnie z przepisami o ruchu drogowym jest
przeznaczone do postoju, jego silnik został
wyłączony, a podróżujące nim osoby opuściły pojazd; nie jest ważne z jakich powodów
nastąpiło unieruchomienie
nawet gdy pojazd będzie unieruchomiony zgodnie z przepisami o ruchu drogowym, a jego silnik wyłączony, stosuje się art. 436 k.c., gdy szkoda zostanie wyrządzona w
efekcie otwierania lub zamykania ruchomych elementów środka komunikacji
pojęciem szkód wyrządzonych przez ruch pojazdu trzeba też objąć
uszczerbki doznane w trakcie
wsiadania do pojazdu oraz wysiadania z niego, przy czym kwestia, w jaki
miejscu znajduje się wówczas
mechaniczny środek komunikacji i czy jego silnik jeszcze pracuje, nie ma tu znaczenia
za przejaw ruchu uważa się zawsze eksplozję silnika lub zbiornika z
paliwem, choćby nastąpiło to po definitywnym zakończeniu jazdy
Uchylenie zasady ryzyka – art. 436 § 2 k.c.
1) zderzenie się
2) przewóz z grzeczności
nieodpłatność jest konieczna, ale nie wystarcza: musi być brak interesu
własnego posiadacza pojazdu
A. Śmieja de lege ferenda: przy
zderzeniu i przewozie z grzeczności zasada winy powinna dotyczyć szkód na mieniu, a nie na osobie
Okoliczności egzoneracyjne 1) siła wyższa
2) wyłączna wina poszkodowanego 3) wyłączna wina osoby trzeciej, za którą prowadzący w/w
przedsiębiorstwo/zakład lub posiadacz w/w pojazdu nie ponosi
odpowiedzialności
Ad1) – rozumienie siły wyższej:
a) koncepcja czysto obiektywna (A. Exner):
zjawiska, którym z ich natury człowiek lub grupa ludzi nie może się oprzeć
np. kataklizmy przyrodnicze, jak trzęsienie ziemi, tsunami, trąba powietrzna
vis armata – działania wojenne lub
przybierające większą skalę zamieszki wewnętrzne (czasem też działania
wzburzonego tłumu)
vis imperii – akty władzy publicznej, którym jednostka nie jest w stanie się oprzeć
b) koncepcja subiektywna (L.
Goldschmidt):
zdarzenie, którego wystąpieniu lub skutkom nie można zapobiec nawet przy dołożeniu maksymalnych starań c) teoria mieszana:
• w każdym przypadku siły wyższej chodzi o czynnik pochodzący z
zewnątrz; w większości jest ona oparta na teorii A. Exnera, ale zaczerpuje też pewne elementy od L. Goldschmidta
Ad 2) rozumienie „wyłącznej” winy poszkodowanego – sporne:
a) pogląd dominujący: adekwatny związek przyczynowy między
zawinionym zachowaniem a szkodą;
ruch przedsiębiorstwa lub środka komunikacji jest tylko tłem
wina poszkodowanego jest jedyną przyczyną uszczerbku, a nie jedynie współprzyczyną
b) A. Szpunar: rozstrzyga szczególny ciężar gatunkowy winy
poszkodowanego; wina
poszkodowanego usuwa w cień inne współprzyczyny szkody
c) W. Warkałło, A. Ohanowicz:
wina jest winą wyłączną w tym
znaczeniu, że można ją przypisać tylko poszkodowanemu i nikomu więcej
d) J. S. Piątowski:
wina ma mieć zewnętrzne pochodzenie w stosunku do zdarzenia
uzasadniającego odpowiedzialność odszkodowawczą
nie można przypisać winy, jeżeli ktoś działa z pobudek altruistycznych, np. ratując cudze dobro, życie, zdrowie oraz gdy jest
niepoczytalny
gdy poszkodowany podejmuje działanie jako akt poświęcenia, jego zachowanie się nie może być traktowanego jako
okoliczność wyłączająca
odpowiedzialność z art. 435 k.c.
Muszą być spełnione 3 warunki (B.
Lewaszkiewicz-Petrykowska):
I) istnienie niebezpiecznej sytuacji gorżącej powstaniem szkody
II) świadome wkroczenie w nią ratującego III) cel działania, czyli ochrona ratowanego przed grożącym mu niebezpieczeństwem
nie można mówić o zawinieniu przy nieprawidłowym nawet cofnięciu się przechodnia w czasie przechodzenia przez jezdnię, gdy owa nieprawidłowość została wywołana strachem przed innymi samochodami (wyrok SN z dnia 17.8.1973 r., I CR 362/73, niepubl.)
Ad 3) analogiczne rozumienie
obecnie dyskutowane są głównie stanowiska B. Lewaszkiewicz-Petrykowskiej i A.
Szpunara; oba zakładają 3 warunki:
a) okolicznością zwalniającą może być tylko działanie (rzadziej zaniechanie) osoby, za którą prowadzący w/w przedsiębiorstwo / zakład / posiadacz mechanicznego środka komunikacji nie ponosi odpowiedzialności b) wina tej osoby musi być wyłączna w tym znaczeniu, że ani podmiotowi z art. 435 / 436 k.c. ani żadnej z osób, za które on odpowiada nie można przypisać winy
c) postępowanie osoby trzeciej jest jedyną przyczyną szkody zgodnie z teorią
adekwatnego związku przyczynowego
szerokie ujęcie katalogu osób, za które prowadzący w/w
przedsiębiorstwo/zakład/ posiadacz mechanicznego środka komunikacji ponosi odpowiedzialność
sporne jest, czy osoba trzecia musi zostać zidentyfikowana:
1) tak – dominujące stanowisko; winę można przypisać tylko konkretnej
osobie
2) nie; możliwe jest wykorzystanie konstrukcji winy anonimowej – (M.
Safjan, A. Śmieja)
Poszkodowany
szkoda na mieniu i na osobie
szkoda wyrządzona komukolwiek
nie można wyłączyć ani ograniczyć z góry odpowiedzialności z art. 435 i 436 k.c.
(art. 437 k.c.)
odpowiedzialność na zasadzie ryzyka nie uchyla odpowiedzialności za czyny własne lub cudze
jeżeli odpowiedzialność ponosi kilka osób, jest ona solidarna (art. 441 k.c.)
Regulacja szczególna 1) ograniczona odpowiedzialność
prowadzących przedsiębiorstwo / zakład wobec ich pracowników na podstawie
przepisów szczególnych
2) konwencje międzynarodowe 3) odpowiedzialność za szkodę
Ubezpieczenia komunikacyjne
obowiązek ich ubezpieczenia się od odpowiedzialności cywilnej (OC) za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych
jeżeli nie ustalono tożsamości
posiadacza pojazdu mechanicznego lub kierującego pojazdem, a
uzasadniona jest jego
odpowiedzialność - Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny wypłaca
odszkodowanie za szkodę na osobie
• jeżeli równocześnie u któregokolwiek uczestnika zdarzenia nastąpiła śmierć, naruszenie czynności narządu ciała lub
rozstrój zdrowia trwający dłużej niż 14 dni, a szkoda została wyrządzona w
okolicznościach uzasadniających
odpowiedzialność cywilną posiadacza
pojazdu mechanicznego lub kierującego nim, a nie ustalono ich tożsamości –
Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny wypłaca odszkodowanie za szkodę na
mieniu. W przypadku szkody w pojeździe mechanicznym świadczenie Funduszu
podlega zmniejszeniu o kwotę stanowiącą równowartość 300 euro, ustalaną przy
zastosowaniu kursu średniego ogłaszanego przez NBP obowiązującego w dniu ustalenia odszkodowania
