Lubomira Tyszler
Zagadnienia znalezisk
prowincjonalnorzymskiej terra
sigillata w nadwarciańskiej strefie
osadniczej
Rocznik Wieluński 5, 141-155
2005
R ocznik Wieluński Tom 5 (2005)
Lubom ira Tyszler Uniwersytet Łódzki
ZAGADNIENIA ZNALEZISK
PROWINCJONALNORZYMSKIEJ TERRA SIGILLATA
W NADWARCIAŃSKIEJ STREFIE OSADNICZEJ
P ośró d im p o rtó w zw iązany ch z badan iam i k o ntak tów Imperium Romanum a lu dam i barbaricu m w ażn e m iejsce zajm u je ceram ik a im porto w an a, zw łaszcza ter ra sigillata. P o jęcie to (z łac. g lin a stem plow ana, sygnow ana) je s t o kreśleniem n o w o ż y tn y m ro z p o w s z e c h n io n y m w n a u c e z a s p ra w ą H . D ra g e n d o rff’a i J. D é c h e le tte ’a 1. W y tw arzana w m atry cach (sigillata reliefow a), czy też bezp o śred nio na kole g arn carsk im (sigillata gładka), często d o datkow o zd o b io n a przy u ży ciu p o p u larn y ch w ó w czas tech n ik (p rzy kład o w o ruletow an iem , giloszow aniem , d ek o ra c ją barbo tin ow ą, aplikacjam i) syg n o w ana b y ła stem plam i epigraficznym i i anepigraficznym i przez d ek o rato rów m atryc, garncarzy. N a c z y n ia zastaw y sto łow ej i in ne w y ro b y terra sigillata w y ró żn iały się sta ra n n o śc ią d o b o ru gliny, pozio m em w ykonania, b o g a tą reliefo w ą d e k o ra c ją (sigillata reliefow a) oraz p o łyskliw ą, c zerw o n ą o różn y ch odcieniach polew ą. D ostęp n a bogatszy m w arstw o m społeczeń stw a rzym sk ieg o (m .in. m aso w o zn ajd o w an a w obozach legionow ych) określana b y w a „po rcelan ą” antyku.
W sp o m n ian e sygnatury, ja k też u ży te m otyw y i schem aty dekoracji, p o zw ala ją c e id en ty fik o w ać p o sz cz e g ó ln y c h g a rn c a rzy i w a rszta ty w y tw a rz ają ce tak ie naczynia, stan o w ią znako m ite źródło dla stu diów nad p e rio d y z ac ją okresu rzy m skiego środ ko w o euro p ejsk ieg o Barbaricum, zw łaszcza w p racach H .J. E g g e rs’a, K. G o dło w sk ieg o2.
‘ H. D r a g e n d o r f f , Terra Sigillata, „Bonner Jahrbücher” 9 6 /9 7 ,1895, s. 18-155; J. D é c h e - l e t t e , Les vases céramiques ornés de la Gaule romaine, t. 1-2, Paris 1904. Zaproponowane wówczas przez H. Dragendorffa (1895), a następnie poszerzone przez J. Déchelette’a (1904) typologie naczyń nadal używane przez badaczy (skróty Drag., Dech.) są obecnie daleko niewy starczające. W opracowaniach, w zależności od potrzeb, stosowany jest cały szereg innych typo logii.
2 H.J. E g g e r s , Zur absoluten Chronologie der römischen Kaiserzeit im freien Germanien,
„Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz”, Mainz am Rhein 1955, s. 196- 244; K. G o d l o w s k i , The Chronology o f the Late Roman and Early Migration Periods in
142 Zagadnienia znalezisk prowincjonalnorzym skiej.... W niniejszej pracy om ó w io ne b ę d ą zag ad n ien ia n apły w u w spom nianej cera m iki w n a d w a rcia ń sk ą strefę o sad n ictw a p rzew o rsk ieg o n a od cin k u od zak o la W arty po u jście W idaw ki (od Z ałęcza W ielk iego po Sieradz). Z n alezisk a zan o to w a n o na n astępu jący ch cm en tarzy sk ach lew obrzeżnej W arty, w P rzyw ozie, gm. W ierzch las, stan. 1, w zn aczn ie oddalonej n a zach ó d K rajance, gm . C zastary, stan. 1, w k o m plek sie o sadniczym w K onopnicy, gm . loco, stan. 7 i w W alkow ie, gm . O sjaków , stan. 3, następnie w N iech m iro w ie M ałej W si, gm . B urzenin, stan. 1, C hojnem , gm . Sieradz, stan. 1, C harłupi M ałej, gm . Sieradz, stan. 2 (lub 8), oraz w strefie W idaw ki n a cm en tarzy sk ach w K ucow ie, gm . K leszczów , w b a r dziej odd alony ch L udw ik o w ie, gm . P arzniew ice, stan. 2, P atokach, gm . lo co * 3. Z now ych badań p o cho d zą znaleziska z kolejnego nadal rozpoznaw anego cm enta rzyska w K olonii R ychłocicach, gm . K onopnica, stan. 1, z praw obrzeżnej Warty.
P o d w zg lędem ilości p o zy sk any ch m ateriałó w terra sigillata (166 frag m en tów ) w y ró żn ia się cm entarzy sk o w K onopnicy, stan. 7, ze 114 fragm entam i zn a lezionym i w 24 gro b ach oraz 52 luźnym i4. W pobliżu cm en tarzy sk a u ży tk o w a n e g o w o k resie od faz A 2-A 3 m ło d sz e g o ok resu p rze d rz y m sk ie g o , n a stę p n ie w ok resie rzym skim , ze szczeg ó ln y m n a silen iem w fazach B 1 -B 2 w c z e sn eg o okresu rzym skiego, po p ó źne fazy C 2-D m iały zn ajd ow ać się przypuszczaln ie trzy k urhany (?) (K onopnica, stan. 5), z których je d e n z zachow any m niepełnym płaszczem k am iennym został przebad an y i datow any zn alezion y m tam m ateria łem n a fazę B 2 o kresu rzy m sk ieg o 5.
B a d a n a ob ecn ie p rzez In sty tu t A rcheologii U Ł , zn ajd u jąca się w sąsiedztw ie osad a w K onopnicy, stan. 6, z m ło d szeg o o kresu rzym skiego, stanow i w ra z z w y żej w y m ien io nym i ciek aw y lew ob rzeżny kom plek s osadniczy k u ltu ry p rzew o r skiej. P o d czas p rac w yk o p alisk o w y ch w ia ta c h 2003-2 00 4 o d kry to relikty sze ściu zag łę b io n y c h b u d y n k ó w o ch arak terze m ieszk aln o g o sp o d arczy m ( w je d -Central Europe, „Zeszyty Naukowe U F 1970, nr 217; „Prace Archeologiczne” 1970, nr 11; idem, Die Synchronisierung der Chronologie des germanischen Fundstoffes zur Zeit der Marko mannenkriege, [w:] Markomannenkriege - Ursachen und Wirkungen, red. H. Friesinger, J. Tej- ral, A. Stuppner, VI. Internationales Symposium - Grundprobleme der frühgeschichte Entwic klung im nörd lich en -W ien 23-26. November 1993, Brno 1994, s. 115-128.
3 L. Ту s z i e r , Terra sigillata na ziemiach Polski, „Acta Archaeologica Lodziensia” 1999, nr 43 i 44 (cz. I i П), cz. II/ katalog, s. 10-12, 45-51, 55, 65, 83-84, 94.
4B. A b r a m e k , Cmentarzysko ciałopalne kultury przeworskiej w Konopnicy na stanowisku 7
w województwie sieradzkim, cz. 3, „Sieradzki Rocznik Muzealny” 1989, nr 6, s. 95-98 (tam pró ba oceny znalezisk); L. T y s z 1 e r, Terra sigillata z cmentarzyska kultury przeworskiej w Konop nicy, województwo sieradzkie, „ActaUniversitatis Lodziensis, Folia Archaeologica” 1997, nr 21, s. 71-112; idem, Terra sigillata na ziemiach ..., cz. II, s. 45-51.
5B. A b r a m e k , Badania archeologiczne w Konopnicy nad Wartąw latach 1973-1975, „Spra wozdania Archeologiczne” 1977, nr 29, s. 133-139, ryć. 1, 3-5; idem, Cmentarzysko ciałopal ne..., cz. 3 (tam wcześniejsza literatura); L. T y s z l e r , Terra sigillata z cmentarzyska...
nym zach o w an e relikty palen isk a z b ru k iem ), częścio w o o d kryto trzy kolejne, część d u żeg o p rzy p u szczalnie halo w eg o budynku, zespoły palen isk z z ach o w a nym i zw ęglonym i konstru k cjam i drew nianym i i kam iennym i, d obrze z ach o w a ny duży p iec w ap ien n iczy (2,2 x 2,5 -2 ,6 m ) w otoczeniu ja m p o słu p o w y ch sta now iący ch relikty w ia to w e g o zadaszenia, ja m y m agazynow e. D ato w an ie osady n a fazy C 1 -C 2 m ło d szeg o o k resu rzy m sk iego ok reśla z w łaszcza m ateriał cera m iczny ręczn ie lep io n y i toczony, p acio rek grupy X X II, typ 347c zd ob ion y p a sem kam i dekoracji roślinnej (w ed łu g T em pelm ann-M ączy ńskiej) o raz den ar F a u styny M ło d szej6. W strefie osady niszczonej przez w y b ieran ie p iask u odk ry w a no w cześniej dym arki w sk azu jące n a p row adzony przez jej m ieszk ań có w w y to p żelaza. D oty ch czas n ie znalezio n o n a osad zie om aw ianej sigillata.
A n aliza frag m entaryczn ie zach o w an y ch im p o rto w an y ch n aczy ń terra sigilla ta, w w ięk szości p rzep alony ch i silnie zniszczonych, z cm en tarzy sk a w K o n o p nicy, stan. 7, p o zw o liła n a o k reślen ie ich po ch o d zen ia z w a rszta tó w z R h e in z a b ern (C om itialis V I, M am m ilian u s, P rim itiv u s IV, Janu ariu s П, V ictor Il-Jan u - co), z W e ste rn d o rf (C om itialis), P faffenh o fen (krąg H eleniu sa, H eleniu sa-D ica- nusa, D ican u s). W o p a rc iu o cech y m o rfo lo g ic zn e o raz m o ty w y d e k o ra c y jn e doko n an a została częściow a rek o n stru k cja czterech m isek D rag. 37 C o m itialisa V I i P rim itiv u sa IV z R h ein zab ern , C o m itialisa z W e ste rn d o rf o raz H e le n iu sa z P fa ffe n h o fe n 7.
Z e w sp o m n ian y ch nad reń sk ich w y ro b ó w z R hein zab ern w y ró ż n ia ją się fra g m enty m isek D rag. 37 p ocho d zące z w arsztatu C o m itialisa VI, z których je d n a zdob io n a je s t przedstaw ien iam i p só w (R ick en -F isch er T 138a) u m ieszczo n ych w p o d w ó jn y ch k ręg ach (R ick en -F isch er К 20a), d ru g a p rzedstaw ieniam i koni m orsk ich (R ick en-F ischer T 188) w p o d w ó jn ych kręgach (R ick en-F isch er К 20 a)8
6 L. T y s z l e r , Sprawozdanie z badań w Konopnicy, stan. 6 [AZP 75-45, nr 7], gm. loco, pow. Wieluń, woj. łódzkie, za rok 2004,Łódź 2004, w archiwum WUOZ w Łodzi, Delegatura w Siera dzu; L. Tyszler, Sprawozdanie z pierwszego sezonu badawczego na osadzie kultury przeworskiej w Konopnicy, stan. 6, pow. Wieluń, woj. łódzkie, „Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne” (2005, w druku). W trakcie badań w lipcu 2005 roku odkryty został ciekawy kompleks kuźni oraz dwóch znajdujących się w pobliżu dymarek (L. Ty s z 1 e r, Sprawozdanie z badań w Konopnicy, stan. 6 [AZP 75-45, nr 7], gm. loco, pow. Wieluń, woj. łódzkie, za rok 2005, Łódź 2005, w archiwum WUOZ w Łodzi, Delegatura w Sieradzu).
7 L. Ty s z 1 e r, Terra sigillata z cmentarzyska... ; idem, Terra sigillata na ziemiach..., cz. II, s. 45-51.
8 L. Ty s z 1 e r, Terra sigillata z cmentarzyska..., s. 80, 82, kat. 45, 63-65, 69, tabl. I, 6-7, II, 1, 2ab; idem, Terra sigillata na ziemiach..., cz. II, s. 49-50, tabl. XXXII: 1A, B, 4; skrót Ricken- Fischer = H. Ricken, Ch. Fischer Ch., Die Bilderschüsseln der römischer Töpfer von Rheinza bern. Textband mit Typenbildern zu Katalog VI der Ausgrabungen von W. Ludovici in Rheinza bern 1901-1914, „Materialien zur Römisch-Germanischen Keramik” 1963, nr 7.
144 Zagadnienia znalezisk prowincjonalnorzym skiej.... (rye. 1: 1-2, 4). D e k o ra cja m ed alio n o w a z ud ziałem stylizow any ch drobniejszych m o ty w ó w zd ob n iczych należała do ulubionej stylistyki garncarzy k ręgu C om i- tia lisó w IV -V I (R icken, F isch e r 1963, tabl. 85-107). P rzyjm u je się, że garncarze późniejszej grupy C o m itialisó w (IV, V, V I) działających w R hein zab ern w c z a sach p a n o w a n ia cesarzy K o m m o d u sa i S ep ty m iu sza Sew era, zało żyli filialny w arsztat terra sigillata w W esterndorf, w obrębie dzisiej szego m iasta baw arskieg o R o senh eim n ad rz e k ą In n 9.
P o śró d znalezisk konopni ckich półkuli sta m isa D rag. 37, d ająca się częściow o rek o n stru o w ać, w y k o n a n a z o sta ła przez C o m itialisa ze w sp o m n ia n e g o w yżej W esterndorf. Z d o b io n a je s t d oo kolnym pasem dekoracji reliefow ej przed staw ia jącej scenę p o lo w an ia z ud ziałem pogro m cy p o śród skaczących p só w oraz lw i c y 10 (rye. 1: 11-12, 14-15). D o b rze zach o w an a postać lud zk a z oszczepem u ż y w a n a ja k o stem pel zd o bniczy w w arsztacie w sp o m ian eg o C o m itialisa stanow i zm o d y fik o w an ą w ersję stem pla u ży w an eg o w w arsztatach w R heinzabern, p rzed staw iająceg o up rzed n io W u lk ana (R ick en-F ischer M 80) w krótkiej tu n ice z m ło tem w dłoni. P o g ro m ca m a taki sam u k ład tuniki, a „o d ciętą” p ra w ą dłoń trz y m a ją c ą u p rzed n io m ło t p rzy słan ia krótki oszczep. P o d o b n y ch zm ian w izeru n k u p o staci d o k o n y w an o n iekied y w filia ln y ch p raco w n iach n oryck ich, m .in. w W e sterndorf, w y k o n u jący ch część p rodukcji dla o d b iorców strefy p o zalim eso w ej11. W ytw arzano w yrob y o prostszej dekoracji, ze scenam i i m otyw am i u w z g lę d n ia ją c y m i g u st i św iat w y o b ra ż eń b a rb a rz y ń sk ic h p lem io n. Z drugiej za ś strony w sp o m n ia n y p rzy k ła d w sk a z u je n a p o w ią z a n ia m ię d z y w a rszta ta m i ró żn y c h ośrodków , zw łaszcza, że w a rszta ty C om itialisa i H e le n iu sa w W este rn d o rf z a k ład ane były ja k o filie p rzez g arn carzy du żego n ad reńskiego o śro d ka w R h ein zabern (G erm an ia Superior).
Z sąsiedn iego W ałkow a, stan. 3, pochodzi pojedynczy frag m en t terra sigillata
zn ale z io n y w w ierzch n iej w a rstw ie je d n e g o z zag łę b io n y c h b u d y n k ó w (n r 1). N a osad zie datow anej n a m ło d szy i pó źny okres rzym ski, której w ielk o ść o ce n ian a je s t n a ok oło 3-4 ha, o d sło n ięto relikty zag łęb io n y ch b u d y n k ó w m ieszk al nych, palenisk, dym arki, ro zm ieszczon e w kilku sk u p isk ach 12. Z d o b io n y m o ty w am i tro feu m (R ic k e n -F isc h e r 0 . 1 6 0a), p o d w ó jn y m i liśćm i (R ic k e n -F isc h e r
9 H. B e r n h a r d , Zur Diskussion um die Chronologie Rheinzaberner Relieftöpfer,„Germania” 1981, nr 59, s. 79-93; L. Ty s z 1 e r, Terra sigillata na ziemiach ..., cz. I, s. 50-51.
10 L. T y s z l e r 1997, Terra sigillata z cmentarzyska ..., s. 87, tabl. Ш; idem, Terra sigillata na ziemiach ..., cz. I, s. 54, cz. II, s. 45 i a , tabl. XXXIV.
11 D. Ga b l e r , A. Va day, Terra sigillata im Barbaricum zwischen Pannonien und Dazien,
„Fontes Archaeologici Hungariae” 1986, s. 39-40.
12B . A b r a m e k , Grupa osad kultury przeworskiej znad południowego odcinka Warty dato wanych od III - I I w. p.n.e. do V-VI w. n.e.,„Sieradzki Rocznik Muzealny” 1993-1994, t. 9, s. 51,
P 146, P 148) w sk azu je n a w arsztaty P rim itiv u sa IV z R h e in z ab e rn 13 (rye. 1: 10). Z w arsztatem ty m łą c z y ć należy ró w n ież zd o b io n e tak im sam ym ornam entem (R ick en -F isch er O .160a, P 146, P 148) frag m enty sigillata zn alezio ne na cm en tarzy sk u w K onopnicy, stan. 7, w g robach 19 i 42 oraz lu źn e 14 (rye. 1: 5-6). Z pew n o śc ią te zn alezion e n a cm entarzysku, ja k i p o jedynczy frag m en t z osady w W ał kow i e, stan. 3, p o c h o d z ą z tej samej serii m ise k P rim itiv u sa IV, ja k n a to w sk azu j e zdobnictw o. Z e w zg lęd u n a zły stan zach o w an ia ułam ków , silne w y tarcie k ra w ę d z i p rz e ło m ó w , n ie r o z s tr z y g n ię te p o z o s ta je p y ta n ie , c z y m o g ły o n e ew entu alnie po cho d zić z teg o sam ego n aczy n ia (?) rozb iteg o n a osad zie przed zd ep o n o w an iem n astępnie w g ro b ie (w k ilk u grobach?). P ro d u k c y jn a ak tyw ność garncarzy P rim itivusô w o k reślana je s t na p ó źn iejszy ok res p an o w an ia Sew erów , a zid en ty fik o w an e n a teren ie kultury przew orskiej frag m en ty m ise k tej g rupy (w tym zaled w ie je d n o naczynie zn alezion e w całości) zn ajd o w an e s ą w zespołach g ro bo w ych datow anych m ateriałem w spó łw y stępu jącym n a p ó źniejsze stadium fazy C l a, ew en tu aln ie początek C l b o k resu rzy m sk ie g o 15.
W grobie p op ieln icow y m z w a rstw ą ciałopalenia, pod nasy p em k urhanow ym , w P rzyw ozie, stan. 1, p rzep alo n e frag m en ty m iski D rag. 37 M am m ilian u sa z R h e inzab ern, zd o bio n e liśćm i i pędam i w innej latorośli, w sp ó łw y stęp o w ały z ele m entam i w y p o sażen ia (A V.96, ok u cia 0 .3 , elem enty skrzyneczki) ch arak tery stycznym i dla fazy B 2 /C 1 16. Z ap in k a A V.96 z d o b io n a sreb rn ą i p o z ła c a n ą im i ta c ją filig ran u , p o strz e g an a n a tere n ac h k u ltu ry p rzew orsk iej ja k o w ielb arsk i im port, n aczynie n a pełnej n ó żce z naw iązu jącym do w ielbarsk i ej strefy o m
a-ryc. 11-15. W fazie dyskusji pozostaje datowanie przez B. Abramka (ibidem, 51) końcowej fazy osady w Walkowie w kontekście znajdowanej ceramiki o cechach wczesnośredniowiecznych w o bec podnoszonej w literaturze przedmiotu odmiennej koncepcji datowania schyłku kultury prze worskiej, m.in. przez M. Mączyńską (Schyłkow a fa z a ku ltu ry przew o rskiej, K ultura przew orska,
red. A. Kokowski, Lublin 1999, s. 30-31).
13 L. T y s z l e r , Terra sigillata z cm entarzyska ..., s. 110, tabl. II, 9; idem, 1999, Terra sigillata n a ziem iach ..., cz. II, s. 94, tabl. LXX: 7.
14 L. T y s z l e r , Terra sigillata z cm entarzyska ..., s. 83, kat. 18-19, 42-43, 46, tabl. II, 3-8; idem, Terra sigillata n a ziem iach ..., cz. II, s. 46 i n., tabl. XXXIII: 4-9.
15 L. T y s z 1 e r, Terra sigillata na zie m ia c h..., cz. I, s. 44-45, 49-50.
16 M. K o w a l c z y k , Spraw ozdanie z p ra c w ykopaliskow ych prow adzonych n a cm entarzysku kurhanow ym z w czesnego okresu rzym skiego w Przyw ozie, pow. Wieluń, „Sprawozdania Arche ologiczne” 1968, nr 19, s. 112-122; L. Ty s z l e r , Terra sigillata na zie m ia c h ..., cz. I, s. 83-84, 174, tab. X; cz. II, s. 84 kat. 1.1-3 ) Zachowały się zaledwie fotografie wybranych fragmentów
terra sigillata (Kowalczyk 1968, foto). Wobec zaginięcia materiału niemożliwe jest przeprowa dzenie analizy wszystkich znalezionych fragmentów, zwłaszcza, że K. J a ż d ż e w s k i ( T h e .. P rin ces G ra v e s” a n d A sso c ia te d In d u stria l Settlem ent o f the Seconde a n d T hird C enturies A D a t Przyw óz, C entral Poland, [w:] To illustrate the Monuments. Essays in honour o f Prof. S. Piggott, London 1976, s. 223) wspominał o stemplu SECVNDINVS-AVITUS, garncarzy pracujących z Comitialisem I w Rheinzabern.
146
m entem strefow ym , p o zw alają u m ieszczać p o chów ek w ko ń cu II w. z m o żliw o śc ią początku III w., m ając n a u w ad ze dłu ższe trw anie tej fazy w k u lturze w iel- b a rsk ie j17. W raz z częścio w o p rzeb ad an ą o sa d ą p ro d u k cy jn ą w P rzy w ozie, stan. 1A, z m ło d sz e g o i p ó ź n e g o o k resu rzy m sk ie g o o raz k o lejn y m i stan o w iskam i ro zp o znan ym i po w ierzch n io w o , tw o rz ą je d n o z w y ró ż n ia jąc y c h się lo k aln y ch n ad w arciań sk ich skupisk o sad n iczy ch 18.
W om aw ianej strefie nadw arciańskiej fra g m en t innej m isk i M am m ilian u sa, zdobionej pędam i i k iśc ią w innej latorośli, zid en ty fik o w an o tak ż e p o śró d o m a w ian y ch w yżej luźn y ch znalezisk w K onopnicy, stan. 7, n a ciałopalnym cm enta rzy sk u 19 (rye. 1: 7). C zas działalności teg o w arsztatu d obrze o kreśla zespół g ro b o w y z cm en tarzyska w L eo n h ard sp fu n zen w prow incji N oricum , datow an y na około 200 r.20 21.
Z b ad ań p ro w adzon y ch w latach 2001 i 2003 n a cm en tarzysk u z okresu rzy m skiego w K olonii R ychłocicach, stan. 1, p o zyskano dotychczas 85 frag m en tó w
terra si g il lata11. T radycje o sad n icze k ultury przew orskiej w tej strefie p o tw ier dza obecność c m entarzyska z m łodszego okresu przedrzym skieg o i w czesnorzym - sk ie g o o raz o sad y z m ło d sz e g o i p ó ź n e g o o k re su rz y m s k ie g o (S iem iech ó w , stan. 2), cm entarzyska z okresu rzym skiego i osady z przełom u okresu przedrzy m skiego i o kresu rzy m sk iego (K olonia R ychłocice, stan. 1 i stan. 14).
W m ateriale z c m en tarzy sk a zid en ty fik o w an o m iski D rag. 37 z w a rszta tó w Ju liusa I, P rim itiv u sa I, V ictora II-Jan u co z R hein zabern, H e le n iu sa z W estern d o rf oraz z w arsztatu D ican u sa z P faffen h o fen (z b ad a ń z 2001 z n alezio n e luźno,
17 K. G O d ł O w S к i, Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskimi w okresie rzymskim, Wrocław 1985, s. 68; L. T y s z l e r ,
Terra sigillata na ziemiach..., cz. I, s. 48-49, 174.
18I. J a d c z y k, Budynki mieszkalne osady produkcyjnej w Przywozie, pow. Wieluń, cz. 1, „Pra ce i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego” 1973, nr 20, s. 129-163; idem,
Budynki mieszkalne osady produkcyjnej w Przywozie koło Wielunia, cz. 2, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego” 1976, nr 23, s. 249-291.
19 L. Ty s z 1 e r, Terra sigillata z cmentarzyska ..., s. 83, kat. 52, tabl. I: 3; idem, Terra sigillata na ziemiach..., cz. II, s. 49, tabl. XXXIII: 1.
20 H.J. K e l l n e r , Beiträge zum Typenschatz und zur Datierung der Sigillata von Westerndorf und Pfaffenhofen. Zur Sigillata Töpferei von Westerndorf IV. Das bayerische Inn-Oberland 35,
1968, s. 55; D. Gabler, A. Vaday, Terra sigillata im Barbaricum zwischen Pannonien undDazien, Teil II, „Acta Archaeologica Hungarica” 1992, nr 44, s. 135.
21 M. J a ż d ż e w s k a , Cmentarzysko kultury przeworskiej w Kolonii Rychłocice na stanowi sku 1, gm. Konopnica, woj. łódzkie, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnogra ficznego” 2004, nr 42, s. 289-321. Materiały pochodzą z badań z lat 2002-2004 prowadzonych przez mgr M. Jażdżewską z Muzeum Miasta Pabianic, częściowo publikowane. Za udostępnie nie mi wszystkich materiałów terra sigillata do opracowania i publikacji składam mgr Marii Jażdżewskiej serdeczne podziękowania.
Lubom ira Tyszler
z g ro b u 10; z ko lejn ych sezonów b a d ań n iepublikow ane). O koło 23 frag m en tó w p o c h o d z i z m isy Ju liu sa I atry b u o w an ej n a p o d sta w ie ovolo (R ic k e n -F ischer E 42) (ryc. 3: 1-4). P o n ad to n a jed n y m z n ich dom y ślać się m o żn a rzadk o w y stę pującej postaci zw ierzęcej (R ick en -F isch er M 109 ?), zanotow anej n a teren ie kultury przew orskiej doty ch czas je d y n ie na cm entarzysku w Ż d żarow ie, stan. 1, w oj. m azow ieckie22. P rzy n ależn ość k ilk u in nych frag m en tó w do m isek z w a rsz tatu P rim itiv u sa I określa ovolo (R ick en -F isch er E 11), postać tań cząceg o ch ło p ca (R ick en -F isch er M 137). W yroby Ju liu sa I i P rim itiv u sô w I-IV z R h ein zab ern n ależą do tej samej grupy stylistyczno-chronologicznej (podgrupy II b i II c w p o dziale B ernh arda 198123) działających za panow ania Sewerów. Przy tym m iski z grupy P rim itivusôw znalezione zostały rów nież na wyżej ju ż om aw ianym kom pleksie osadniczym w Konopnicy, stan. 7 i w W alkow ie, stan. 3. W oparciu o cha rakterystyczne ovolo (R icken-F ischer E 43) rozpoznane zostały następnie frag m enty m iski V ictora Il-Januco. Z w arsztatem tego garncarza, zaliczanego do pó ź nej grupy w y tw ó rcó w (podgrupa III b B ernharda) działających w R heinzabern, rów nież łączony je s t inny fragm ent z Konopnicy, stan. 7, z w yobrażeniem kobie cej postaci (R icken-Fischer M 246.b) w starannie udrapow anej szacie24 (ryc. 1: 3). O b ecność w y ro b ó w garn carza H elen iu sa z W estern d o rf n a cm en tarzy sku o k re ślają fragm enty przynajm niej dw óch m isek D rag. 37 z różnym i w zoram i ovolo
(K elln er 9a i 9b) zn alezion y ch p o śród w y p o sażen ia g robu 10 o raz lu źn o (ryc. 3: 5-12). D e k o ra cja ogran iczon a p rzy p u szczaln ie zaledw ie do m o ty w u o bustronnie ząbkow anej sztabki (bez ścisłego o d po w ied n ik a w katalo g ach stem pli d ek o ra cyjnych) w sk azu je n a p ro d uk cję p rze z n a cz o n ą dla m ało w yb red n y ch o d b io rców z k ręgu b arbarzyńskiego. D ziałaln o ść H elen iu sa dato w ana n a pan ow an ie Sew e rów, w y stęp u je w zesp ołach g ro b o w ych k ultury przew orskiej z fazy C l a (z k o ń cow ego stadium fazy )25.
Przynajm niej kilk an aście frag m en tó w m isy D rag. 37 z K olo nii R ychłocic, stan. 1, zdobionej rozetkam i, perełkow ym i kręgam i, podpórkam i, k iściam i w in ogron (stem ple P o n s A eni 1967, tabl. 22: 2,6, 24: 1-3; P o n s A eni 1969, tabl. 24: 12-13)
22 Z. N o w a k o w s k i, L. T y s z l e r , Terra sigillata z cmentarzyska w Żdżarowie, stan. 1, woj. skierniewickie, [w:] Nowe znaleziska importów rzymskich z ziem Polski, I, suppl. t. 1, Korpus znalezisk rzymskich z europejskiego Barbaricum - Polska, red. J. Kolendo, Warszawa 1998, s. 105, 108, tabl. II: 1.
23 H. B e r n h a r d, op. cit.
24 L. Ty s z 1 e r, Terra sigillata z cmentarzyska ..., s. 83, kat. 47, tabl. I: 2; idem, Terra sigillata na ziemiach ...,cz. II, s. 49, tabl. XXXIII: 10.
25 D. G a b 1 e r, A. Va d a y, Terra sigillata im Barbaricum ..., Teil II, 1992, s. 268; L. Ty s z - 1 e r, Terra sigillata na ziemiach...,cz. I, s. 57-58, 176-177); skrót Kellner = H. J. Kellner 1981,
Die Bildstempel von Westerndorf. Comitialis und Iassus, „Bayerische Vorgeschichtsblätter”, t. 46, s. 121-189.
148
w sk a z u je n a w a rszta t D ic a n u sa z P faffenhofen. W om aw ianej nadw arciańskiej strefie n aczy n ia D ic a n u sa z id en ty fik o w an o w cześniej n a c m en tarzy sk u w K o nopnicy, stan. 726. D z iałaln o ść teg o w arsztatu o kreślan a je s t n a p o dstaw ie do ty ch czaso w y ch b a d ań n a czas p o 233 r. aż do lat 70-tych, z m o żliw o śc ią d łu ższe g o trw an ia p ro d u k cji27.
N ajliczniej sigillata w ystąp iły n a przeb adanym cm entarzysk u w K onopnicy, stan. 7, szaco w ane n a o koło 11-12 m isek D rag. 37 (dw ie C om itialisa V I, p o je dyncze M am m ilian usa, P rim itivu sa IV, Jan u ariu sa II, V ictora II-Jan uco z R h e in zabern, po jed y n cza C o m itialisa z W esterndorf, cztery w stylu H eleniusa, H ele- niusa-D icanusa, D ic a n u sa z P faffen h o fen )28 oraz n a badanym nadal cm entarzy sku w R ychłocicach, stan. 1, g d zie ro zpo zn ano dotych czas przynajm niej 6 m isek D rag. 37 (po jedy ncze Ju liu sa I, P rim itiv u sa I, V ictora П -Januco z R hein zabern, dw ie H elen iu sa z W esterndorf, po jed y n cza D ican u sa z P faffenhofen). N a inny ch n ad w arciań sk ich stan ow isk ach rozp o zn an o nieliczn e n a c zy n ia (zaled w ie fra g m enty, często p ojedyncze), z najbliżej p o ło żo neg o cm en tarzy sk a w N ie c h m iro - w ie M ałej W si, stan. 1, znam y d w ie (trzy?) m iski (C o m itialisa z W esterndorf, D ican u sa z P faffen h o fen )29, z k o lejnych lew obrzeżnych cm en tarzy sk w C harłu- pi M ałej, stan. 2 (p o jed yncze A lb u ciu sa z L ezo u x ?, z R h ein zab ern ?)30, w C h oj
Zagadnienia znalezisk prow incjonalnorzym skiej....
26 L.Ty s z l e r , Terra sigillata z cm entarzyska ..., s. 89, tabl. V: 3; idem, Terra sigillata na ziem iach cz. II, s. 47.
27 H.J. K e l l n e r , Z u r D atierung, [w:] R. C h r i s t l e i n , W. C z y s z , J. G a r b s c h, H.J. K e l l n e r , R S c h r ö t e r , D ie A u s g r a b u n g e n 1 9 6 9 -1 9 7 4 in P o n s A e n i, „Bayerische Vorge schichtsblätter” 1976, t. 41, s. 79; Skrót: Pons Aeni 1967 = R. C h r i s t l e i n , H.J. K e l i n e r, D ie A u sgrabungen 1967 in P o n s A eni, „Bayerische Vorgcscliichtsb latter” 1969, t. 34, s. 76-161; Pons Aeni 1969 = H.J. K e l l n e r , D ie S igillata, [w:] R. C h r i s t l e i n , W. C z y s z , J. G a r b s c h , H.J. K e l l n e r , P. S c h r ö t e r , op. cit., s. 48-75.
28 L. Ту s z 1 e r, Terra sigillata n a ziem iach ..., cz. II, s. 50-51.
29 A. K u f e l - D z i e r z g o w s k a , M. U r b a ń s k i , C m entarzysko ciałopalne w N iechm iro- w ie-M ałej Wsi, stanow isko 1 (74-45), w ojew ództw o sieradzkie (cz. 4),„Sieradzki Rocznik Muze alny” 1987, t. 4, s. I l l , tabl. XXVII: 7, 9; L. Ty s z 1 e r, Terra sigillata na ziem iach cz. II, s. 65 kat. 1.1-3, 2.1-3.
30 L . T y s z l e r , Terra sigillata n a ziem iach .. . , cz. II, s. 10-11,kat. 1.1-2, 2.1; P. K u r o w i c z, M. O l ę d z k i , C m entarzysko ludności ku ltu ry przew o rskiej w C harłupi M a łe j Wsi koło Siera dza, Łódź 2002, s. 46, tabl. XXXIX: 7, 8. Sprostowania wymaga stwierdzenie autorów (P. Kuro- wicz, M. Olędzki, C m entarzysko ..., s. 46, przyp. 3) o „nieprawidłowym” określeniu ułamków, chodzi tu o nieprawidłowe włączenie jednego z luźno znalezionych ułamków do zespołu grobu 5, nie zaś o niewłaściwe określenie warsztatu. Przypuszczać mogę, że takie informacje o miejscu znalezienia uzyskałam podczas kwerendy i oglądu materiału w Muzeum w Sieradzu, przed napi saniem mojej pracy (L. T y s z 1 e r, Terra sigillata na ziem iach ...). Jeden z fragmentów zaliczy łam do warsztatów z Rheinzabern, pochodzenie zaś dmgiego z postacią Jowisza (?) Oswald 3 z pracowni Albuciusa z Lezoux (?) jest dość niepewne, ze względu na fragmentaryczność
mate-Lubom ira Tyszler
nem , stan. 1 (pojedyn czy ułam ek, nieok reślo ny )31 (rye. 1: 13).
W yróżnia się lu źne zn alezisk o z 1935 r. zachow anej p raw ie w całości m iski D rag. 37 z K rajank i, stan. 1, zdobionej scenam i z udziałem kilku z w ierząt (lew, pantera, pies, zając) i m otyw am i roślinnym i (n iew łaściw a rek o n stru k cja n aczy n ia zn a cz n ie u tru d n ia analizę), k tó re p o z w a la ją ro zp o z n a ć w a rszta t g a rn c a rza C erialisa I z n ad reń sk ieg o R h ein zab ern d ziałającego z a p an ow an ia M ark a A u re liu sza i K o m m o d u sa32 (ryc. 2). K o lejn e m iski D rag. 37 w y k on ane w w arsztatach k ręg u C erialisó w z R h ein zab ern zn alezio n o w strefie L isw arty lew o b rzeżn eg o dopły w u W arty, zw łaszcza n a dużym cm en tarzysku w O patow ie, stan. 1 (p o je dyn cze C ereialisa I, C erialisa B , C erialisa I-V /ew ent. C o m itialisa I) oraz w R y b nie, stan. 1, w oj. śląskie (p o jed yn cze C erialisa V )33.
Z W id aw k ą zw iązan e s ą d o tych czas zaled w ie cztery z n alezisk a m isek terra sigillata, je d n o z c m e n tarz y sk a w K u co w ie, stan. 7 (R h e in z a b e rn z g ru p y H a B ernharda), dw a ze zn iszczo n eg o cm entarzyska w L ud w ikow ie, stan. 2 (Julius I-Ju lian us z R h ein zab ern , H elen iu s z P faffenhofen), lu źne n iero zp ozn aneg o sta no w isk a w P ato k ach (nieo k reślo n e)34 (ryc. 1: 16).
W om aw ianej południkow ej strefie W arty ob serw uje się d u ż ą stabilność i cią g ło ść o sadn ictw a k ultury przew orskiej od m ło dszego okresu p rzed rzy m sk ieg o po m ło d szy i późny okres rzy m sk i35, sprzy jające utrzy m an iu k o ntak tów h an d lo w y ch n ajp ierw ze św iatem celtyckim , n astępn ie z p aństw em rzym skim . W yróż n ia ją się stosunkow o dobrze ro zpo zn ane m ikro reg ion y osadnicze ze z n a jd o w an ą tam terra sigillata (niek tóre ze stan o w isk nadal w trak cie b adań In stytu tu A rch e ologii U L , M uzeum Z iem i W ieluńskiej, m g r M . Jażdżew skiej - daw niej z M u zeum M iasta P abianic), pierw szy z kurhanam i (jeden z nich datow any n a k o ń
riału (L. Ty s z 1 e r, Terra sigillata n a ziem iach ..., cz. I, tab. VI, XXIII, XXIV, cz. II, s. 10-11). Za udostępnienie materiałów ponownie dziękuję mgr Piotrowi Kurowiczowi.
31 H. Z ą b k i e w i c z - K o s z a ń s k a , C m entarzyska ku ltu ry łużyckiej i ku ltu ry przew o rskiej n a st. 1 w C hojnem w pow. sieradzkim , Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnogra ficznego 19, 1972, s. 217; L. Ty s z 1 e r, Terra sigillata n a ziem iach ..., cz. II, s. 12.
32 B. R u t k o w s k i, Terra sigillata znaleziona w P o lsce, Wrocław 1960, s. 64-65 kat. 83, tabl. XI; L. Ty s z 1 e r, Terra sigillata n a ziem iach ..., cz. I, s. 43, cz. II, s. 51, tabl. XXXVII.
33 K. G o d I o w s к i, Spraw ozdanie z badań n a cm entarzysku z okresu w pływ ów rzym skich w W alenczowie i Rybnie, pow. K łobuck, w 1964 r., „Sprawozdania Archeologiczne” 1966, t. 18, s. 151, ryc. 1: 1; L. Ty s z l e r , T errasigillatanaziem iach ..., cz. I, s. 7 6 ,cz. II,66-67,69,75-76,85.
34 M. O l ę d z k i , C m entarzysko z okresu rzym skiego w K ucow ie, gm. Kleszczów, woj. P io tr ków Tryb. (stan. 7), „Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica” 1985, t. 7, s. 76, ЮЗ-
104, tabl. XIX: 2-3; L. Ty s z 1 e r, Terra sigillata n a ziem iach ..., cz. II, s. 55, 60, 78.
35 K. G o d ł o w s k i , P rze m ia n y k u ltu ro w e i osa d n icze w p o łu d n io w e j i śro d ko w ej P o lsce w m łodszym okresie przedrzym skim i w okresie rzym skim , Wrocław 1985, s. 85, 95, mapy 1-6, 9; B. A b r a m e k , K ultura p rzew o rska n a d g ó rn ą Wartą, „Prace i Materiały Muzeum Archeolo gicznego i Etnograficznego” 1988, t. 32, s. 93-94, ryc. 2.
150 Zagadnienia znalezisk prowincjonalnorzym skiej.... c o w ą fazę B 2 /C 1 ) na w yso ko ści zak o la W arty w okolicy P rzyw ozu, Toporow a, drugi w rejonie W ałkow a, K onopnicy, gdzie znajdow ać się m iały trzy kurhany (jeden ro zk o p an y z reliktam i b ru ku , dato w an y n a okres w czesn o rzy m sk i). P o przeciw ległej praw obrzeżnej stronie rzeki skupisko osadnicze ro zp ozn ano w o k o licy R ych łocic i Siem iechow a. N ie m o żn a w ykluczać, że p rzeb adan ie ciągu osad kultury przew orskiej w okolicy Strobina (m .in. Strobin, stan. 3) dostarczy o m a w ian eg o tu im portu.
R o zm ieszczen ie im portow anej ceram iki na om aw ianym połu dnio w ym odcin ku W arty w sk azu je n a jej n ap ły w zw łaszcza w zd łu ż lew obrzeżnej strefy, przy czym n a w ysok o ści S ieradza zao b serw ow ać m o żn a b o czn e odgałęzien ie (Przy- ro w nica - W ola Ł ob u dzka) w io d ące przez dorzecza N e ru i Bzury, z dużym n a grom adzeniem stan o w isk z terra sigillata. P race n a cm entarzysk u Przyrow nica, stan. 1 - W ola Ł obudzka, stan. 1, w oj. łódzkie, znajdujący m się n a w sp o m n ia nym o dgałęzieniu, dostarczyły sporej ilości frag m en tó w terra sigillata z m isek D rag. 37 z R h ein zab ern i W esternd o rf36.
W górnej strefie W arty d ro g a n ap ły w u ceram iki zaznaczająca się w d orzeczu L isw arty (zn aleziska sigillata n a cm en tarzy sk ach w M okrej, stan. 1, R ybnie, stan. 1, zw łaszcza zaś w O patow ie, stan. 1, w oj. śląskie) m a połączenie z gó m o o d rzań - skim g łów nym odcinkiem szlaku b ursztynow ego. Z kolei p rzenik an ie nielicznej
sigillata w strefę W idaw ki w iązać m o żn a z połączeniam i w spom nianej ju ż stre fy L isw arty lub m ięd zy rzecza górnej W arty-P ilicy (zn aleziska n a cm entarzyskach w D ro c h lin ie , s ta n .l, R aczk o w icach , stan. 3, w oj. śląskie) a m ałop olsk im skupi skiem teg o im p ortu w o kolicach K rakow a.
Tak zn aczn e n ag ro m ad zen ie terra sigillata zw łaszcza w zd łu ż lew o brzeżneg o p o łu d n ik ow eg o o d cin k a W arty je s t efektem fu n k cjo n o w an ia n ad w arciań skiego odg ałęzien ia szlaku b u rszty n o w eg o m ająceg o p o łączen ia z K u jaw am i oraz w sp o m n ian y m w sc h o d n im o d c in k ie m id ący m p rze z M azo w sze. P o ls k a śro d k o w a w y ró ż n ia się szczeg ó lnie d użym n ag rom ad zeniem tej im portow anej ceram iki,
36 M. J a ż d ż e w s k a , L. T y s z l e r , Ślady kontaktów handlowych z Imperium rzymskim na cmentarzysku kultury przeworskiej w Przyrodnicy, stanowisko 1, gm. Wodzierady woj. Sieradz,
„Sieradzki Rocznik Muzealny” 1994, t. 9, s. 69-79; L. Ty s z l e r, Terra sigillata na ziemiach...,
cz. II, s. 81-83,98-99; M. 0 1 ę d z к i (2004, Wstępna analiza materiałów z cmentarzyska kultury przeworskiej w Woli Łobudzkiej (= Przyrownica stanowisko 1), woj. łódzkie. Badania ratowni cze Marii Jażdżewskiej w latach 1965-1966 i 1972-1973, [w:] Kultura przeworska. Odkrycia- interpretacje-hipotezy, red. M. Olędzki, J. Skowron, Łódź 2004, s. 290. Przy tym autor (idem,
Wstępna analiza..., s. 283, przyp. 4) słusznie wskazuje na konieczność traktowania jako jedno stanowiska Przyrownica, stan. 1-Wola Łobudzka, stan. 1, badanego przez dwoje badaczy i funk cjonującego dotychczas w literaturze jako dwa oddzielne (m in. oddzielnie wymienione przez L. Ty s z 1 e r (Terra sigillata na ziemiach ..., 1999, cz. I, II).
Lubom ira Tyszler
zw łaszcza w m ięd zyrzeczu P rosny i W arty oraz w dorzeczu N e ru i B zury, n a tle obszaru zasied lenia k ultury p rzew o rskiej37 38.
P rzeg ląd w a rszta tó w atrybuow anej ceram iki daje m o żliw o ść p o w iązan ia jej z w y ró żnio n ym i dla obszaró w n a północ od środkow eg o D u n a ju falam i n apły w u ceram iki terra sigiUatcG. N ajw cześn iejsze n ieliczne znalezisk a A lb u ciu sa z L e - zoux (?) (C harłu pia M ała), C erialisa I z R h ein zab ern (K rajank a) p rzedo staw ały się w nadw arciański region około połow y II w., a p rzed w o jnam i m ark om ańsk i- m i (3 fala). W czesn y handel w yro bam i z w a rszta tó w k ręg u C erialisó w (I, IV, V ?) z R h ein zab ern p o tw ierd z ają m ateriały z w a rstw po żaro w y ch (n.p. Salla, A rrabo - na) z ok oło 170 r. p o w stały ch w czasie w y p raw y M a rk o m a n ó w n a A ą u ile ję 39 40. M isk ę C erialisa В z R h e in z ab e rn ro zp o zn an o w d rew n ian o -ziem n y m k asztelu w I*y (C elam antia) stanow iącym p rzy czó łek obozu B rigetio , w w a rstw ac h z n isz czeń ze 178 r. pow stałych przypuszczalnie przed expeditio Germanica secundct
N ajw ięk szy n ap ły w terra sigillata p rzy p ad a n a czas po w o jn ach m ark om ań- skich, p od ko niec II w. i w ciąg u 1 tercji III w. (4 fala). F rag m en ty n a czy n ia M am m ilian u sa z R h ein zab ern z g robu ku rhanow eg o w P rzy w o zie ze schyłku fazy B 2/C 1 o kresu rzym skieg o stan o w ią znak o m ity p rzy czy n ek w czesn eg o o d n ow ie nia kon tak tów z naddunaj skim i ośrodkam i dystrybucji rzym skich produk tó w p rze m y słow y ch na nadw arciańsk im szlaku ju ż pod k o n iec П w.41 Z fa lą t ą n apły w ały n aczy n ia z R h einzab ern g arncarzy C o m itialisa V I (K onopnica), M am m ilian u sa (P rzyw óz, K o n o p n ica), Ju liu sa I, (R ychłocice), P rim itiv u sa I, IV (K onopnica, R ychłocice, W ałków ), z W estern d o rf g arncarza C o m itialisa (K onopnica, N iechm i- ró w M ała W ieś) i H elen iu sa (R ychłocice), z P faffen h o fen H e le n iu sa (K o n o p n i ca, L udw ików ). P o napadach germ ań sk ich p lem io n n a germ ańsko-retyjski lim es w ia ta c h 233 /24 4 n astęp uje załam an ie p ro du kcji w o śro d k ach w y tw arzający ch naczy n ia terra sigillata w R heinzab ern, P faffenhofen, czy te ż ich u p a d e k w W e sterndorf. S chyłkow a fala p rzed o staw an ia się teg o im p o rtu n a pó łn o c od śro dk o w e g o D u n aju p rzy p ad ająca n a czas po 233 r. trw ała do o ko ło poł. Ш w. (5 fala) zazn acza się o b e c n o śc ią w y ro b ó w Ju liu sa I-Julianusa, V ictora Il-Jan u c o z R h
e-37 L. Ty s z 1 e r, Terra sigillata na ziemiach ...,cz. I, mapa l i n .
38 L. T y s z l e r , Observations sur les structure et les étapes d ’affluence des vases en terre sigillée au Nord du Danube. Pologne, Moravie, Slovaquie, Société Français d ’Etude de la Céra mique Antique en Gaule. Actes du Congres de Fribourg, [Marseille] 1999, s. 344-345.
39 D. Ga b l e r , Über die Aussagekraft der Terra Sigillata-Funde bezüglisch der Zerstörungen in den Provinzen, [w:] Markomannenkriege - Ursachen und Wirkungen, red. H. Friesinger, J. Tejral, A. Stuppner, VI. Internationales Symposium - Grundprobleme der frühgeschichte En twicklung im nördlichen - Wien 23-26,November 1993, Brno, s. 355, 365 tab. 1.
40 D. Ga b l e r , op. cit., s. 358, 365.
152
in za b e m (K onopnica, R ychłocice, L u d w ik ó w ) oraz D icanu sa, w stylu H eleniu- sa-D icanu sa z P faffen h o fen (K onopnica, R ychłocice, N iech m iró w M a ła W ieś). W zasad zie z a m y k a ją o n e handel t ą im p o rto w an ą ceram iką.
N ad w arciań sk i szlak handlow y, m ający p o łączenia z K ujaw am i o raz środko- w opo lsk o -m azo w ieck im odgałęzieniem , czynny był zatem p rzed w ojnam i m ar- kom ańskim i (jak k o lw iek w n iew ielk im je sz c z e stopniu) do oko ło połow y III w., ze szczególnym nasileniem k o n tak tó w w y m iennych z a p an ow an ia Sewerów.
Z n a jd o w a n e w w ięk szo ści ja k o w y p o sa ż e n ie w g ro b ach n a c m en tarzy sk ach
terra sigillata fu n k cjono w ały w sferze sacrum, co je s t zjaw isk iem ty p o w y m dla ziem polskich. Z analizy w y p o sa ż e n ia p o c h ó w k ó w z a w ierający ch sigillata n a cm en tarzysku w K o n opn icy w y n ika, że n ie w y ró żn iały się one w sposób szcze gólny b o g actw em w y p o sa ż e n ia n a tle p o zo stałych 42. F o rm ą i bogactw em w y p o sażenia w y ró żn ia się n ato m iast p o ch ó w ek k u rhano w y w P rzy w o zie z fazy В 2 / C l (schyłek II w.) w sk azu jący n a w y s o k ą po zy cję sp o łe c z n ą pochow anej tam zm arłej. O ile m niej liczne n aczy n ia sigillata znajd o w an e w fazie B 2/C 1 (160- 200) o kresu rzy m skiego zw iązan e s ą często z b ogatym i grobam i (np. z grobem książęcym w W itaszew icach, stan. 1, w oj. łódzkie), to z a p an o w an ia Sew erów (192-2 35 ) w m łodszej części fazy C l a (1 6 0 -2 30 ) stały się one szerzej dostępne u b oższym w arstw o m społecznym . P rzy ty m n ie m o żn a w ykluczać, że te cenne im po rto w an e n aczy n ia m ogły b y ć dzielo n e pom iędzy zm arły ch ja k n a to w sk a z u ją znaleziska z K onopnicy, ja k k o lw ie k p ro blem ten nie je s t je s z c z e do statecz nie ud o k u m en to w an y 43.
N in iejszy artykuł o m aw ia je d n ą z kategorii prow incjonalnorzym skiej ceram i ki stołow ej stosu n kow o łatw ej do w y d zielen ia ze w z g lę d u n a tech n o lo g ię w y k o n a n ia (p o lew a, reliefo w y o rnam en t), w p o ró w n a n iu z in n y m i im p o rto w an y m i naczyniam i. Z n aczn ie nato m iast trudniej p rzed staw ia się k w estia atryb uo w ania m isek, które zg o d n ie z o b o w iązu jący m w ku lturze przew orskiej rytuałem p o d le gały zab iego m in ten cjo n aln ego tłu c z en ia i rzu c a n ia na stos pogrzebow y. Z n a jd o w an e w k o n tek ście sepulkralnym , rzad k o n ato m iast n a osadach, nie d a ją d o sta teczn y ch p o dstaw o k reślen ia recep cji rzy m sk ich z w y czajó w b iesiad n y ch w o m a w ianej nadw arciańskiej strefie.
Zagadnienia znalezisk prow incjonalnorzym skiej...
42 L. Ty s z 1 e r, Terra sigillata z cmentarzyska ..., s. 98, tab. 5, 6, 7. 43 Tamże, s. 95, tab. 4.
153
Rycina 1. K o n o p n ic a , g m. loco, s ta n. 7. 1-2. Fragmenty m isy Drag. 37 Comitialisa VI z Rheinzabern, 3. Fragment Drag. 37 Victora II - Januco z Rheinzabern, 4 - Fragment Drag. 37 Comitialisa VI z Rheinzabern, 5-6. Fragmenty Drag. 37 Primitivusa IV z Rheinzabern, 7. Fragment Drag. 37 Mammilianusa z Rheinzabern, 8-9 - Fragmenty Drag. 37 kręgu Heleniusa-Dicanusa z Pfaffenhofen, 11-12, 14-15. Fragmenty misy Drag. 37 Comitialisa z Westerndorf; Wałków, gm. K onopnica, stan. 3. 10. Fragment Drag. 37 Primitivusa IV z Rheinzabern; C harłupia M ała Wieś, gm. Sieradz, stan. 2 (8). 13. Fragment Drag. 37 Albuciusa (?) z Lezoux. Kuców, gm. Kleszczów.
154 Zagadnienia znalezisk prow incjonalnorzym skiej....
Rycina 3. K o lo n ia R ych ło c ic e, gm. K o n o p n ica , stan. 1. 1-4. Fragmenty misy Juliusa I z Rheinzabern (luźno znalezione). 5-12. Fragmenty (dwóch) misek Drag. 37 Heleniusa z Westerndorf (8-11 z grobu 10; 5-7 i 12 luźno znalezione).
