Przemiany kolegiaty (obecnie katedry) kieleckiej w epoce baroku w świetle inwentarzy : część I : wiek XVII

(1)

Marta Pieniążek-Samek

Przemiany kolegiaty (obecnie

katedry) kieleckiej w epoce baroku w

świetle inwentarzy : część I : wiek

XVII

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 19, 57-103

1998

(2)

R o c z n ik M u z e u m N a r o d o w e g o w K ie lc a c h T o m 19, K ie lc e 1 9 9 8

MARTA PIENIĄŻEK-SAMEK

PRZEMIANY KOLEGIATY (OBECNIE KATEDRY)

KIELECKIEJ W EPOCE BAROKU

W ŚWIETLE INWENTARZY

CZĘŚĆ I : WIEK XVII

U sytuow any n a wzgórzu zwanym K atedralnym lub Zamkowym1, kościół p.w. W niebowzięcia Najśw iętszej M arii P anny i św. K onstantyna stanowi bez w ątpie n ia najw ażniejszą - zarówno pod względem artystycznym , ja k i historycznym - budowlę sa k ra ln ą Kielc.

Ś w iątynię tę w ym ieniano w ielokrotnie w publikacjach dotyczących dziejów m ia sta 2 oraz jego zabytków 3, w lite ra tu rz e o ch arak terze przewodnikowym i in- w entaryzacyjno-katalogow ym 4, a tak że w opracowaniach omawiających w ybrane

1 O nazw ie oraz topografii wzgórza por.: J. L. Adam czyk W zgórze Z am kow e w Kielcach. Kielce 1991, s. 5 -6 .

2 Por. m. in.: O p is h isto ryczn o -sta tystyczn y m ia sta Kielc. „Pam iętnik Sandom ierski” T. 1: W arszaw a 1829, s. 7 2-78; F. M. Sobieszczański W ycieczka archeologiczna w n ie

które stron y g u bern i radom skiej....,,Biblioteka W arszaw ska” T. 4: W arszawa 1852,

s. 133-147; J. N. C hądzyńskiH istoryczno-statystyczne opisy m iast starożytnych w ziem i

san dom ierskiej leżących. T. 2: W arszawa 1855, s. 1 3 2 ,1 3 9 -1 4 0 ,1 4 6 -1 4 9 ; M. Hubicka Kielce. S zkic d ziejo w y XI-X VIII w. Kielce 1920, s. 6 i nast.; B. Obuchowicz O pis m ia  sta Kielc, katedry, za m k u biskupiego, K arczów ki oraz fabryki m arm urów . Kielce 1927,

s. 4—10; J. Pazdur Kielce w X V I wieku. „Radostowa” R. 3: 1938 nr 3/4; Tenże D zieje

K ielc od X V I do X V III w. „Pam iętnik K ielecki”: Kielce 1947, s. 64 i nast.; J. U. N iem 

cew icz P o d ró że h isto ryczn e p o ziem ia ch p o lsk ich od 1811 do 1820 roku. P odróż

w K rakow skie, S an dom ierskie i L ubelskie w 1811 roku. W arszawa 1957, s. 21-22;

J. Pazdur D zieje K ielc do 1863 roku. Wrocław 1967, s. 34 i nast.; Z. Guldon P oczątki

Kielc. „Kwartalnik K ieleckiego Towarzystwa N aukow ego”. Kielce 1970 nr 1, s. 45-50;

J. Kuczyński Kielce p rzed lo k a cyjn e. Kielce 1982, s. 52-6 1 ; J. L. Adamczyk W zgórze

Zam kow e... s. 1 4 -1 9 , 9 2 -9 9 ; A. M assalski K ronika św iętokrzyska. W: P am iętnik św ię tokrzyski. S tu d ia z d ziejó w ku ltu ry ch rześcijań skiej. Kielce 1991, s. 24-2 5 ; F. Kiryk, Lokacja m ia st w p rep o zytu rze kieleckiej. Tam że, s. 48.

3 F. Puchalski Kielce. K ollegiata, ratu sz. „Kłosy” XI 1870; K atedra i pałace biskupie w

K ielcach. „Biesiada Literacka” T. 48: 1899, s. 3; R. Plenkiew icz Kielce p o d w zględem architektonicznych za b ytk ó w . „Pam iętnik K ielecki”. Kielce 1901, s. 12-14; R. Garus B a zylik a k a tedraln a w Kielcach. Kielce 1991

4 Por. m .in ..P rzew odnik i inform ator po Kielcach i okolicach Kielc. Kielce 1922, s. 13-16; S. KoWalczewski Kielce i okolica. P rzew odn ik k ra jo zn a w czy. Kielce 1935, s. 4 0 -4 5 ; R. Łuszczkiew icz P rzew o d n ik po K ielcach i po regionie św iętokrzyskim . C zęstochowa 1947, s. 22-23; K a ta lo g za b ytk ó w sztu k i w Polsce T.3: W ojewództwo kieleckie Z. 4:

(3)

5 8 M arta P ieniążek-Sam ek

zagadnienia z dziejów sztuki polskiej5 czy h isto rii Kościoła na obszarze diecezji krakowskiej, a później kieleckiej6. K olegiata doczekała się również kilku rozpraw m onograficznych au to rstw a ks. ks. W. W itkowskiego, W. Siarkowskiego, J. Z da nowskiego i T. W róbla7; wiele uwagi poświęcił jej też J a n Leszek Adamczyk w pracy analizującej p rzem ian y arch itek to n iczn o -u rb an isty czn e W zgórza Zam kow ego8. Mniej lub bardziej szczegółowymi rozw ażaniam i objęto i wyposażenie św iątyni - obrazy oraz rzeźby9, organy10, a także nagrobki i krypty kolegiackie11 czy przecho

P o w ia t kielecki. Pod red. T. Przypkowskiego. W arszawa 1957, s. 2 6 -3 1 ; J. Ł oziński,

A. M iłobędzki A tla s za b ytk ó w arch itektu ry w Polsce. W arszawa 1967, s. 9 0 -9 1 ; C or

p u s In scriptionum Poloniae. T. 1: W ojewództw o kieleckie. Pod red. J. Szym ańskiego.

Z. 1: Kielce i p o w ia t kielecki. Opr. B. T relińska. Kielce 1975, s. 81 i nast.; B. K aczo row ski Ś w ią tyn ie R zeczypospolitej. W arszawa-K raków 1987, s. 4 2 -4 3 ; Z a b ytk i a rc h i

tektury i bu dow n ictw a w Polsce. T. 15: W ojewództw o kieleckie. Opr. K. M yśliński.

W arszawa 1995, s. 99.

5 H istoria sztu k i polskiej. T. 2. Pod red. T. Dobrowolskiego. Kraków 1965, s. 4 0 4 -4 0 5 ,

492; S ztu k a p o ls k a p rze d ro m a ń s k a i ro m a ń sk a do sch yłku X III w ieku. Pod red. M. W alickiego. W arszaw a 1971, s. 118, 701-702; A. MiłobędzkiArc/uto/ztora regionu

św ięto k rzysk ieg o w X V II w ieku. „Rocznik M uzeum Ś w iętok rzysk iego” T. 9: 1975,

s. 74-75; Tenże A rch itektu ra p o lska X V II w ieku. W arszaw a 1980, s. 62, 235, 239, 2 4 1 -2 4 2 , 249; M. Sam ek XVII-w ieczna arch itektu ra kościoła Sw . Trójcy w Kielcach. „Rocznik M uzeum Narodowego w K ielcach” T. 15: 1989, s. 70, 74, 78; M. Korycka A r 

ch itektura sa k ra ln a na K ielecczyźnie do 1939 roku. W '.Pam iętnik św iętokrzyski. S tu  d ia ..., s. 238, 2 4 5 ;S k a rb y Kielc. Pod red. ks. H. Witczyka. Kielce 1992, s. 1 5 -2 2 , 3 9 -6 6

6 M. in.: J. Zdanowski Z a rys dziejów diecezji kieleckiej. Kielce 1927, s. 8; J. Szym ański

Kanonicy św ieccy n arzędziem feu d a ln ej organizacji włości kieleckiej na p rzeło m ie X II i X III wieku. „Rocznik M uzeum Św iętokrzyskiego” T. 3: 1966, s. 305 -3 2 5 ; R elacje o stanie diecezji krakow skiej 1615-1765. „M ateriały do dziejów Kościoła w P olsce” T.7.

Lublin 1978, s. 57, 70; T. Wróbel Z a rys h istorii diecezji kieleckiej. „Kielecki Przegląd D iecezjalny” . Kielce 1985 nr 5, s. 204—243; K sięga ju b ileu szu stulecia diecezji kielec

k ie j (1 8 8 3 -1 9 8 3 ). K ielce 1986; L. K aczanow ski S a n k tu a r ia w S w ię to k rzy sk ie m . W .P a m iętn ik św iętokrzyski. S tu d ia ..., s. 80, 87-8 8 ; D. O lszew ski K u ltu ra teologiczna w K ieleckiem . Tam że, s. 66

7 W. W itkowski K ollegiata P an n y M aryi w K ielcach. „Pam iętnik Religijno-M oralny” T. 9: 1845, s. 193-218; W. Siarkow ski K ościół N a jśw iętszej M arii P an n y w Kielcach. „Pam iętnik K ielecki” T. 3. Kielce 1874, s. 1-28; J. Zdanowski K ościół k a ted ra ln y N a j

św iętszej M arii P anny w K ielcach. K ielce 1930; T. Wróbel 800-lecie fu n dacji biskupa Gedeona w Kielcach. „Kielecki Przegląd D iecezjalny” R. 47: 1971 nr 5, s. 194-231

8 J. L. Adamczyk Wzgórze Z am kow e..., s. 14 i nast.

9 F. M. Sobieszczański W iadom ości historyczne o sztukach pięknych w d a w n ej Polsce. W arszaw a 1849, s. 294; W. Siarkow ski O braz U krzyżow ania P ańskiego w kolegiacie

kieleckiej i słów ko o m a larzu jeg o ks. A n ton im B rygierskim . „Tygodnik Ilustrow any”

R. 19: 1878 nr 127; Tenże A ntoni B rygierski, nieznany m a la rz kielecki. Kielce 1878; W. Łuszczkiew icz N agrobek E lżb iety z K rzyckich Z ebrzydow skiej w kościele p a r a fia l

nym w Kielcach. „Sprawozdania Komisji Historii Sztuki” T. 6 :1891; A. Bochnak Rzeźby z X VIII w ieku w Kielcach, Jędrzejow ie i Zielonkach. „Prace Komisji H istorii S ztuki”

T. 5:1930/1934, s. XL; H. S. Kozakiewiczowie Renesans w Polsce. W arszawa 1976, s.147, 320; M. Karpowicz U w a g i o p r z e m ia n a c h m a la r s tw a i rz e źb y p o ls k ie j w latach

1711-1740. W: S ztu k a 1. po ło w y X V III wieku. W arszaw a 1981, s. 105-106; H. Koza-

kiew iczow a R zeźba X V I wieku w Polsce. W arszaw a 1986, s. 106, 112, 126; H. W eso łowski Kielce - bazylika katedraln a. O braz M atki B oskiej Ł askaw ej. W: S an ktu aria

(4)

P rzem ia n y kolegiaty kieleckiej w epoce baroku... wiek XVII 5 9

wywane w skarbcu oraz archiw um szaty liturgiczne12 i rękopisy13. W kilku odręb nych rozpraw ach przedstaw iono ponadto wyniki badań archeologicznych, prow a dzonych we w nętrzu i wokół kościoła w 2. połowie naszego stulecia14.

Celem niniejszej pracy, naw iązującej swą kompozycją do publikacji M ichała Rożka oraz Józefa Lepiarczyka i ks. Bolesława Przybyszewskiego15 , stało się u zu pełnienie dotychczasowych b adań o rozw ażania poświęcone szeroko pojętym prze mianom historyczno-artystycznym kieleckiej św iątyni w okresie nowożytnym. Za podstaw ę posłużył tu dość dobrze zresztą znany, aczkolwiek nie w pełni jeszcze w ykorzystany, bogaty m ateria ł źródłowy przechowywany przede wszystkim w kie leckim Archiwum Diecezjalnym 16 - w tym znakom ity zespół inw entarzy kolegiaty od połowy XVII aż po kres XVIII stulecia, szczególnie istotny w przypadku analiz dotyczących wcześniejszego etap u w barokowych dziejach świątyni. P unktem wyj ścia dla poniższych rozw ażań stała się dokonana w roku 1598 z polecenia k ardy n ała Jerzego Radziw iłła pierw sza w izytacja kieleckiego kościoła17, której znacze nie — jak słusznie zauw ażył J. L. Adamczyk - wykroczyło daleko poza opis budowli i jej w yposażenia18; kres wyznaczył zaś rok 1791, kiedy to sporządzono o statni w XVIII wieku inw entarz św iątyni, będący w pewnym sensie podsum owaniem zm ian dokonanych w kościele w tym w łaśnie stu leciu19.

W obrębie ta k zakreślonych ram czasowych dokonano wszakże dodatkowego podziału, odpowiadającego zresztą dwóm fazom w nowożytnych dziejach kieleckiej kolegiaty. I ta k w części pierwszej poddano analizie okres od wspom nianej wyżej

10 P. R osiński Z abytkow e organy w w ojew ództw ie kieleckim . W arszaw a-K raków 1992, s. 1 2 8 -1 3 3 (tu w cześniejsza literatura)

11 W. Siarkow ski G roby kościoła N a jśw iętszej M arii P an n y w Kielcach i bulla erekcyj

na D yecezyi i k a ted ry kieleckiej. Kielce 1872

12 M. M ichałowska Zabytkow e tekstylia kieleckie. K atalog. Warszawa 1989 (tu wcześniej sza literatura)

13 J. Zdanowski Ilu m in ow an e rękopisy księgozbiorów k a p itu la rza katedralnego i S e

m in ariu m D uchownego w K ielcach oraz kościoła parafialn ego w M iechowie. Kielce

1929

14 J. Kuczyński S p ra w o zd a n ie z badań ka ted ry kieleckiej za rok 1961. „Rocznik M u zeum Św iętokrzyskiego” T .l: 1963, s. 67-89; T en że Spraw ozdan ie z archeologicznych

p ra c badaw czych p r z y ka ted rze kieleckiej prow adzon ych w roku 1962. „Rocznik Mu

zeum Św iętokrzyskiego” T. 2: 1964, s. 177-195; Tenże B a d a n ia archeologiczne M u 

zeum Świętokrzyskiego. Kielce - katedra. B adan ia archeologiczne w 1970 roku. „Rocz

nik M uzeum Św iętokrzyskiego” T. 7: 1971, s. 119-133

15 M. Rożek K a ted ra w a w elska w X V II wieku. „Biblioteka K rakowska” nr 121: Kraków 1980; J. Lepiarczyk, B. Przybyszew ski K a ted ra na W awelu w wieku XVIII. W: S z tu 

ka baroku. M a teria ły sesji naukow ej ku czci prof. A d a m a Bochnaka i Józefa L ep ia r czyk a ...K ra k ó w 1991, s. 2 1 -3 8

16 Pełny w ykaz źródeł zam ieszczony zostanie na końcu 2 części pracy.

17Archiwum Kurii M etropolitalnej w Krakowie (cyt. dalej jako AKMKr.), Acta visita-tionis, sygn. 9: V isitatio E cclesiae C ollegiatae K ielcens[isl, k. 4 6 6 -5 0 0 (cyt. jako W i

zyta cja R a d ziw iłła ); obszerne fragm enty publikuje J. L. Adamczyk W zgórze Z am ko we..., s. 158-160. Wizytację tę omawia: J. Garbacik W izytacja kolegiaty kieleckiej przez ka rd yn a ła Jerzego R a d ziw iłła 2 w rześnia 1598. „Radostowa” R. 3: 1938 nr 3/4, s.

64-67.

18 J. L. Adamczyk W zgórze Z am kow e..., s. 158

19 Archiwum D iecezjalne w Kielcach (cyt. dalej jako ADK), Akta konsystorskie kolegia ty kieleckiej, sygn. PKK-25 nr 52: W izytacja kolegiaty kieleckiej 1791, s. 1-17; frag m enty publikuje J. L. Adamczyk W zgórze Z am kow e..., s. 182-183.

(5)

wizytacji radziw iłłow skiej aż po koniec XVII stulecia, w części drugiej zaś e ta p XVIII-wieczny. W obu częściach pracy zachowano jed n ak identyczny układ p o rząd kujący - na pierwszym miejscu omówiono przem iany architektu ry, następn ie sze roko rozumianego wyposażenia, ostatnie rozw ażania poświęcono zaś rzadko dotąd poruszanem u zagadnieniu spraw ow anego n ad św iątynią m ecen atu 20, zw racając przy tym uwagę nie tylko n a jego nasilenie w poszczególnych etapach, lecz tak że n a skład społeczny i osoby znaczniejszych fundatorów . P ozostaje jed y n ie m ieć nadzieję, iż zaprezentow any poniżej m ateriał wzbogaci stan badań nad kolegiatą, stając się zarazem zachętą do n ap isan ia wyczerpującej monografii tego ta k w aż nego dla Kielc kościoła.

*

Średniowieczne dzieje kieleckiej kolegiaty były już w ielokrotnie przedm iotem szczegółowych analiz21. U fundow aną około roku 1171 i w zniesioną do początków XIII stulecia św iątynię konsekrow ano prawdopodobnie w roku 1213; odnowiona po pożarze w połowie XIII wieku, kolegiata przetrw ała w niezmienionej formie aż do początków XVI stulecia, kiedy to w roku 1514 lub też bezpośrednio po tej dacie dostawiono piętrow ą, m urow aną zak ry stię, służącą być może i za k a p itu la rz 22. Z końcem w ieku przystąpiono do dalszej rozbudowy św iątyni: w m urow ana dziś pod chórem m uzycznym tablica u p am iętniać m iała „wydłużenie” kościoła, doko nane w roku 1583 za rządów biskupa P io tra Myszkowskiego23.

W izytowaną w piętnaście la t później (1598) z polecenia k ard yn ała Radziwiłła kam ienną, dwuwieżową budowlę, sklepioną wyłącznie „nad głównym ołtarzem ”, i skrom nie wyposażoną, opisano w protokołach jako „pozbawioną wszelkiej elegan cji” i „zupełnie zaniedbaną”24. Zam oknięte od deszczu ściany, dziuraw y dach o więź- bie grożącej ruiną, skrom ne ołtarze ze starym i obrazami, zepsute organy, brak ksiąg przychodów i wydatków czy m etryk chrztu, wreszcie zw ierzęta pasące się n a przy kościelnym cm en tarzu - wszystko to nie najlepiej świadczyło o opiekujących się kolegiatą członkach k ap itu ły 25.

20N a m ecenat XVII-wieczny zwraca jed yn ie uw agę T. Wróbel 800-lecie fundacji... . Za gadnienie m ecenatu artystycznego duchow ieństw a i m ieszczaństw a kieleckiego w XVII oraz XVIII stuleciu — stanow iące przedm iot badań autorki - będzie tem atem oddzielnej publikacji.

21 Por. prace cytow ane w przypisach nr 2—3, 7 i 14.

22ADK, Akta konsystorskie kolegiaty kieleckiej, sygn. PKK-38: Inventarium Appara- m entorum et to tiu s su p ellectilis E ccl[esi]ae collegiatae K ielcen fsisl ex m andato Ill[u stlr[issi]m i ac R [evere]ndissim i D [om i]ni Petri G em bicki E pi[scopu]s Craco- vien[sisl, D ucis Severiae confectum ... Anno 1650 (poszyt ten, zawierający in w en ta  rze z ok. 1650 i 1678 roku, cyt. dalej jako: In w en ta rz 1650 oraz In w en tarz 1678), k. 2; ADK, Akta kapituły katedralnej kieleckiej, sygn. Kap. K -l: E cclesia C ollegiata Kiel- censis cum sui Erectione, F undatione, D otatione..., k. 2 oraz prace cytow ane w przy pisach nr 2, 7 i 14.

23Corpus In scriptionum Poloniae... s. 87: „Deo Optfimo] M ax[imol Templum antea ni-

m is angustum nec ita m ulti po[ulli capax Petrus M iskovski C r[alcovien[sisl Episco- pus ad agendafm l piae plebis religionem et D ivini N um inis cultum in hanc apm litu- dinem auxi[t] MDLXXXIH”.

24 W izytacja R a d ziw iłła ... k. 486 i nast.; J. Garbacik W izytacja kołegiaty... s. 65-6 7 ; J. L. Adam czyk Wzgórze Zam kow e... s. 19. Informację o dwóch wieżach podają: ADK,

In w en tarz 1650, k. 2, 23; tam że, Akta kapituły katedralnej kieleckiej, sygn. Kap. K-

1: E cclesia C ollegiata K ielcensis..., k. 1.

(6)

Przeprow adzona w 1598 roku wizytacja oraz surowe nakazy „reformy” kościo ła stać się m iały d a tą przełomową w nowożytnych dziejach św iątyni; do tego pro blem u przyjdzie jeszcze powrócić w końcowych rozważaniach. Do realizacji zaw ar tych w protokołach zaleceń przystąpiono stosunkowo szybko - już w roku 1602 „obraz n a wielkim ołtarzu postaw ił” wikary kielecki K asper Słowik26. W ażnym wy darzeniem w życiu religijnym m iasta stało się erygowanie w kolegiacie B ractw a Różańcowego; zgodę n a jego utw orzenie uzyskał jeszcze w roku 1575 podkustoszy kielecki i scholastyk opatow ski ks. Florian P ilatow ski27. Dopiero jed n ak w pięć dziesiąt la t później, 1 m arca 1626 roku w obecności biskupa M arcina Szyszkow- skiego d o m inikan in o. M ateu sz Borowiec ogłosił faktyczną erekcję b ractw a, do którego należało — obok ogromnej rzeszy wiernych - wielu członków kapituły oraz w ikariuszy kolegiackich28. Bractwo to przejęło w opiekę ołtarz Najświętszej M arii P anny, otaczając szczególnym kultem um ieszczony w nim obraz M atki Boskiej z D zieciątkiem , ufundow any przez Wojciecha Piotrowskiego29.

ją bardzo nieregularnie; zapisy dotyczące udzielonych chrztów pochodzą z lat 1566, 15 7 2 ,1 5 8 0 -1 5 8 3 i 1587, podobnie też „wybiórczo” odnotowywano zawarte m ałżeństw a (1 5 6 6 -1 5 7 3 ,1 5 7 5 -1 5 7 9 ,1 5 8 1 -1 5 8 3 ). Co więcej - sądząc po liczbie adnotacji w poszcze gólnych latach - rejestrowano bez w ątpienia nie w szystkie udzielone sakram enty; trudno bowiem przypuszczać, by np. w roku 1568 udzielono 3 ślubów, w 1583 zaś ochrzczono tylko 2 dzieci. Warto jednak zauważyć, iż regularne prowadzenie tej księgi rozpoczęło się już w roku 1591 - a więc na siedem lat przed wizytacją radziwiłłow- ską; por. ADK, Księgi m etrykalne, sygn. 1: Parafia K ielce-K atedra. Ochrzczeni R. 1 5 9 4 -1 6 0 3 ,1 6 1 7 -1 6 2 2 ,1 5 6 6 . Zaślubieni 1565-1607.

26 ADK, In w en tarz 1650, k. 13. C ytaty pochodzące z inw entarza przytaczano zgodnie z zasadam i edycji tekstów staropolskich, uw spółcześniając i ujednolicając pisownię i interpunkcję; bez zm ian zachowano n atom iast wyrazy o brzm ieniu odm iennym od obecnego (np. insze zam iast inne, pierzcionek zam iast pierścionek, itp.), duże litery w przypadku osób św iętych i fundatorów (Pan Jezus, SS. Panny, Ksiądz, JWP, JM, Pan) oraz pisownię tekstów łacińskich (w tym przypadku rozwinięto abrewiacje, uj mując ingerencje autorskie w naw ias kwadratowy, a nazw iska występujące w tek  ście podano w wersji oryginału). Por. Instrukcja w yd a w n icza dla źródeł h istorycz

nych od X V I do p o ło w y X IX wieku. Wrocław 1953.

27 W. Łydka Z dziejów k u ltu m aryjnego na ziem iach diecezji kieleckiej. W: K sięga ju b i

leuszu..., s. 141; H. W esołowski Kielce - K a ted ra ..., s. 47

28ADK, Akta konsystorskie kolegiaty kieleckiej, sygn. PKK-39: Sanctissim i Rosarii Liber 1626—1857 (cyt.dalej ja k o Księga Bractw a Różańcowego), k. 22; tamże, Akta konsystor skie kolegiaty kieleckiej 1882-1938, sygn. PKK-36: Inwentarz Arcybractwa Różańco wego przy Kościele Kollegiaty w Kielcach spisany w dniu 15 Miesiąca Marca 1824 roku, k. 30. T. Wróbel 800-lecie fundacji..., s. 221, W. Łydka Z dziejów kultu..., s. 141 oraz H. W esołowski Kielce - K atedra..., s. 48 podają datę późniejszą (1642), nie mającą jed nak potwierdzenia w źródłach archiwalnych; warto choćby zauważyć, iż jako pierwsze go członka Bractwa wpisano biskupa krakowskiego Marcina Szyszkowskiego, zmarłe go w 1630 roku, por. ADK, Księga B ractw a Różańcowego, k. 22v. Do Bractwa w chwili jego założenia, tj. w roku 1626, zapisały się — wraz z duchownymi - 522 osoby, w roku następnym zaś 309; byli wśród nich - oprócz kielczan, szczególnie licznie wstępujących w początkowym okresie - m ieszkańcy m. in. Masłowa, Dąbrowy, Mójczy, Mąchocic, Niewachlowa, Leszczyn, Posłowie, Dymin i Wzdołu (w księdze niem al zaw sze odnoto wywano miejsce pochodzenia danego członka Bractwa); ci ostatni dominują liczebnie od lat trzydziestych i czterdziestych XVII w ieku aż po kres stulecia.

(7)

Do zakrojonych n a szeroką skalę prac budowlanych przystąpiono w trzy d zie ści la t po przeprowadzonej z polecenia Radziwiłła wizytacji — w roku 1629 człon kowie kapituły przeznaczyli n a ten cel jedną czw artą swoich dochodów30. D okład n a d ata rozpoczęcia prac pozostaje jednak nieznana; można tylko przypuszczać, iż stało się to wkrótce po roku 1629 - zapewne znaczna część św iątyni była ju ż bo wiem gotowa w trzy la ta później, kiedy to zainstalow ano w ścianie północnej bocz ny portal z napisem w nadprożu: „A.D. 1632 AMPLIATA ECCLESIA”. N adzór n ad budową spoczywał w rękach wiceprepozyta ks. Macieja Obłomkowicza, dysponu jącego zgromadzonymi na ten cel funduszam i pochodzącymi zarówno od osób d u chownych, ja k i świeckich31. 12 listopada 1634 roku biskup sufragan Tomasz O bor ski dokonał uroczystej konsekracji św iątyni oraz znajdujących się w jej w nętrzu sześciu ołtarzy32; dopiero jed n ak w roku następnym umieszczono w fasadzie z a chodniej okazały, m arm urow y portal ufundow any przez k ard yn ała i biskupa k r a kowskiego J a n a A lberta W azę33. W XVII stuleciu wzniesiono jeszcze na te re n ie przykościelnym m urow aną, czworoboczną dzwonnicę34, dokonywano także drob nych reperacji — m.in. wzm acniano ściany oraz napraw iano wieże35.

Dla rozważań nad przem ianam i arch itek tu ry kolegiaty w okresie nowożytnym szczególne znaczenie m a nie do końca jeszcze rozstrzygnięty problem faz rozbudo wy świątyni pomiędzy ostatnią ćwiercią XVI a 1. połową XVII stulecia. W spom niany uprzednio napis na tablicy, upam iętniający prace prowadzone za rządów biskupa Myszkowskiego, skłonił niektórych badaczy do przyjęcia hipotezy o w ystaw ieniu korpusu zachodniego w całości w roku 158336. W nowszych opracowaniach, o p ar tych o kw erendę archiw alną, korpus ów datowano bądź to wyłącznie n a wiek XVII (a ściślej na la ta ok. 1632-1635)37, bądź też przyjmowano tezę o prow adzeniu ro bót w dwóch etapach: w roku 1583 stanąć m iała część św iątyni odpowiadająca sze rokością i długością (z pominięciem 2 przęseł wschodnich) obecnej nawie głównej, do której w latach trzydziestych następnego stulecia dobudowano nawy boczne38.

30 ADK, Akta kapituły katedralnej kieleckiej, sygn. Kap.K-1: E cclesia Collegiata Kiel- censis..., k. 2v. Por. także: ADK, In w en ta rz 1650, k. 24v.

31 Tamże. Spis ofiarodawców zaw iera In w en tarz 1650, k. 24v -2 5 .

32 ADK, Inw entarz 1650, k. 24v.: „Ill[ustlri[ssim uls et Rfevere]ndissim us Dfomi]nus Tho m as Oborski suffraganus C racoviensis [...1 Idem Anno 1634 in Crastino S. Catheri- nae sic am pliatałm l Ecclesiam dedicavit et in ea sex altaria consecravit”. Wobec fak tu, iż przechowywane w Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie rejestry funkcji pontyfikalnych spraw owanych głów nie przez sufraganów (tzw. księgi konsekracyj- ne L ib ri ordin atoru m et consecrationis E cclesiarum , a lta riu m ...) rozpoczynają się w zasadzie dopiero w roku 1646 (księga z lat 157 3 -1 6 1 4 tyczy w yłącznie egzam inow a nych kandydatów na księży), inw entarz stanow i istotne źródło potwierdzające akt ponownego pośw ięcenia kieleckiego kościoła.

33 ADK, A kta kapituły katedralnej kieleckiej, sygn. Kap.K-1: E cclesia C ollegiata Kiel- censis..., k. 2

34 J. ZdanowskiKośc/ói..., s. 8 -9 ; T. Wróbel 800-lecie fun dacji..., s. 205; J. L. Adamczyk,

W zgórze Z am kow e..., s. 92

35ADK, In w en tarz 1650, k. 23 i 25

36 W. W itkow skiK ollegiata..., s. 194; W. Siarkow skiK ośc/ói..., s .l; R. PlenkiewiczKZeZ-

ce..., s.14; M. Hubicka Kielce..., s. 27; B. Obuchowicz O pis..., s. 4; J. Zdanowski K o ściół..., s. 6; K a ta lo g za b ytk ó w sztu k i..., s. 26; J. K uczyński S p ra w o zd a n ie z badań ...,

s. 67, 83, 87

37A. M iłobędzki A rchitektura regionu..., s. 74; T en że A rchitektura polska..., s. 241. Autor ten wspom ina jedynie o „rozbudowie ze starej bazyliki”, nie precyzując zakresu prac i m ylnie w iążąc z w iekiem XVII obecne prezbiterium św iątyni.

(8)

P rzem ia n y kolegiaty kieleckiej w epoce baroku... wiek XVII _{6 3}

O dokonanej w czasach Myszkowskiego rozbudowie brak jed n ak jakichkolw iek w zm ianek nie tylko w niewiele późniejszych protokołach powizytacyjnych z roku 1598, lecz tak że w źródłach XVII-wiecznych, dokum entujących wyłącznie prace prow adzone w la ta c h trzy d ziesty ch XVII stu lecia pod k ieru n k ie m ks. M acieja Obłomkowicza39. I tak w inw entarzu z około 1650 roku wspom niano o w ystaw ie niu „nowego Kościoła n a długość i szerokość ta k rozciągniętego, jakby podwójnie stan ął teraz ten, który niegdyś przez Najświętszego Gedeona był wzniesiony z cio sowego k am ien ia”40, n a innym miejscu zaś o w zniesieniu w tym czasie „Wielkiego Chóru z organam i i 8 ołtarzam i”41. Blisko sto la t później (1734) zapisano z kolei, iż w roku 1633 wystawiono „Chór W ielki” dzięki funduszom osób duchownych oraz świeckich i sta ra n ie m ks. M acieja O błom kowicza42; w tedy też po raz pierw szy wspom niano o pracach prowadzonych w roku 1583, przy czym za źródło posłużyła autorom in w en tarza wyłącznie w spom niana uprzednio tablica inskrypcyjna43.

W świetle powyższych danych archiwalnych odrzucić należy przyjmowaną przez niektórych badaczy hipotezę o dobudowaniu korpusu zachodniego w całości u schył ku wieku XVI. Możliwe, iż przywoływana tu kilkakrotnie tablica upam iętniać m iała wyłącznie tru d n e dziś do określenia, niewielkie powiększenie budowli; niew yklu czone również, iż rozpoczętych jed n ak za Myszkowskiego prac ostatecznie nie ukoń czono - np. nie założono sklepienia nad jednonawowym korpusem zachodnim (pro tokół pow izytacyjny w spom ina jed y n ie o s k le p ie n iu n ad w ielkim o łtarz em ) - zrozum iały byłby wówczas fakt aż ta k dużych zniszczeń prowizorycznie zapewne zabezpieczonej konstrukcji. Do zasadniczej rozbudowy przystąpiono bez w ą tp ie nia po roku 1629, przy czym prawdopodobne je s t tu zarówno ukończenie części wy stawionej za Myszkowskiego (przebicie ark ad międzynawowych, założenie sklepie nia i w prow adzenie system u ściennofilarowego) oraz dobudowa do niej obecnych naw bocznych, ja k i w zniesienie „od fundam entów ” całego k orpusu zachodniego świątyni; za tą o statn ią hipotezą przem aw iają wzm iankow ane uprzednio dane a r chiwalne. B rak kom pleksowych b adań archeologiczno-architektonicznych kielec kiej kolegiaty nie pozwala jednoznacznie rozstrzygnąć zasygnalizowanych powy żej wątpliwości; wydaje się jed n ak , iż dodatkowych wskazówek dostarczyć może analiza zastosow anych w św iątyni form architektonicznych.

Konsekrow ana w listopadzie 1634 roku kolegiata sk ładała się wówczas z dwóch części: średniowiecznej jeszcze p artii wschodniej flankowanej dwiema wieżami oraz nowożytnego, bazylikowego k o rp u su zachodniego. R eko nstru kcja p rezbiteriu m może być jedynie hipotetyczna - było to zapewne skrom ne, jednoprzestrzenne wnę trze częściowo tylko sklepione, o kam iennej posadzce; nierozpoznana pozostaje także forma obu wież oraz wzniesionej w czasach biskupa Konarskiego zakrystii.

W czteroprzęsłowym, bazylikowym korpusie zachodnim naw a główna różniła się od bocznych zarówno rozm iaram i, ja k i zastosow anym w jej obrębie system em

38T. Wróbel 800-lecie fundacji..., s. 198; J. L. Adamczyk Wzgórze Zamkowe..., s. 1 9 ,9 2 -9 3 . Za zupełnie fantastyczną uznać natom iast m ożna hipotezę J. Pazdura, iż naw y bocz ne w ystaw iono dopiero w XVIII stuleciu, J. Pazdur D zieje K ielc od X VI..., s. 9; Tenże

D zieje Kielc..., s. 138.

39 ADK, In w en tarz 1650, k. 2, 24 v. 40 Tam że, k. 24v.

41 Tam że, k. 2v.

42 ADK, Akta kapituły katedralnej kieleckiej, sygn. Kap.K-1: E cclesia C ollegiata Kiel- cen sis..., k. 2v.

(9)

artykulacji. W p artii środkowej do m urów międzynawowych dostawiono m o n u m en talne, przyścienne arkady; utworzone z połączonych łukam i filarów o tosk ańsk ich głowicach, arkady te w spierały pozbawione podziałów, krzyżowo-kolebkowe sk le pienie. Tę dynam iczną wersję system u ściennofilarowego44, wzbogaconą o obiega jące ściany, gierowane nad podporami belkowanie, zastąpiono w naw ach bocznych konstrukcją „baldachimowo-przęsłową” o osnowie z półfilarów dźwigających bez pośrednio dzielące sklepienie gurty. W odróżnieniu od nawy głównej, sk lepienia zyskały tu stiukowo-żebrową dekorację o prom ienistym układzie, w której zdobio ne ornam entem wolich oczu i perełek żebra spięto zgeom etryzowanym i „klucza- m i”-zwornikam i o zróżnicowanym narysie (owale, sześcio- i czworoboki o półkoli ście wciętych i wyłam anych bokach).

Stosunkom przestrzennym we w nętrzu korpusu odpowiadała ściśle kompozy cja dwukondygnacyjnej fasady o nierównej szerokości pięter połączonych z a k ry wającymi dachy naw, trójkątnym i ściankam i. Odpowiadającą rozpiętości korpusu i wysokości naw bocznych, trójosiową dolną kondygnację zrytm izowano płaskim i filaram i w spierającym i łam iący się n ad podporam i gzyms; analogiczne podziały opinały także naroża jednoosiowej p artii górnej, zwieńczonej trójkątnym szczytem. Poza obeliskami, usytuow anym i w narożach dolnej kondygnacji, dekoracja fasady skupiła się wyłącznie w części środkowej, dodatkowo w ten sposób zaakcentow a nej; m arm urow y portal o formie aediculi z przerw anym , segm entowym przyczół kiem, dwa półkoliście zam knięte okna rozdzielone p arą głębokich wnęk, trzy pły- ciny o zróżnicowanym narysie oraz owalne okienko w szczycie ożywiały nieco tę wyjątkowo szeroką, raczej płaską i m onotonną fasadę. Jeszcze skrom niej p o trak towano elewacje boczne - rozczłonkowane szkarpam i, zwieńczone słabo profilowa nym gzymsem i p rzep ru te rzędam i głęboko rozglifionych okien zam kniętych łu- kiem odcinkowym; jedynie w drugim od zachodu przęśle ściany północnej um ie szczono uszaty portal z segmentowym przyczółkiem i wspom nianym wcześniej n a

pisem w nadprożu: „A-D- 1632 AMPLIATA ECCLESIA”45.

G eneza form architek to n iczn y ch kieleckiej kolegiaty była ju ż k ilk ak ro tn ie przedm iotem bardziej szczegółowych an aliz46. Dla problem u datow ania i faz bu dowy korpusu zachodniego wyjątkowe znaczenie m a - ja k się wydaje - zagadnie nie genezy zastosowanego w naw ie głównej system u konstrukcji ścieńnofilarowej. W ątpliwe, by system ten pojawił się w kieleckiej kolegiacie pod wpływem późno- gotyckich św iątyń Niżu Polskiego o szkarpach „wciągniętych” do w nętrza kościo

44 O genezie system u ściennofilarowego por. A. M iłobędzki K ościoły ściennofilarowe. Z

p ro b lem a tyk i bu dow n ictw a P olski cen traln ej w w ieku XVIII. W: Rokoko. S tu d ia nad sztu ką 1. połow y X VIII wieku. W arszaw a 1970, s. 85-105; Tenże A rchitektura p o l ska..., s. 6 2 -6 3 , 1 37,257.

45 N iew ykluczone, iż do dekoracji fasady w prowadzono także polichrom ię w zględnie dekorację rzeźbiarską - „figury w trzech fram ugach w sam em założeniu kościoła na ten cel wyrobionych”, przedstawiające m .in. biskupów i anioły; pam iętać jednak na leży, iż XIX-wieczne już źródła nie precyzują czasu pow stania tej dekoracji (wiek XVII lub XVIII), widocznej jeszcze na pom iarach W. Giersza z 1820 roku i zniszczonej w trakcie prac remontowych prowadzonych w kolegiacie w 15 lat później. Por. ADK, Akta konsystorskie kolegiaty kieleckiej, sygn. 12: Kolegiata kielecka. Spraw y majątkowe 1 7 0 3-1897, s. 397; tam że, sygn. PKK-21: A kta Konsystorza Jeneralnego części dye- cezyi Krakowskiej w Królestwie Polskiem tyczące się Kapituły Kieleckiej 1833-1841, s. 2 2 8 -229v. Pomiar W. Giersza publikuje J. L. Adamczyk Wzgórze Zam kow e... fot. 7. 46 A. Miłobędzki A rchitektura regionu..., s. 74-75; Tenże Architektura polska..., s. 241-242

(10)

ła47; związać go należy raczej z oddziaływaniem precedensowego dla arch itek tu ry nowożytnej rozw iązania występującego we w nętrzu św iątyni Dominikanów w Kli m ontowie (1617-1620), służącej następ n ie za wzór dla kilku innych obiektów 1. połowy XVII s tu le c ia (kościoły: K anon ik ów R e g u la rn y c h w K uro zw ęk ach , 1619-1635; N orbertanek w Busku, 1621; Dominikanów w Sandom ierzu, 1624-1631 i 1647-1670; fary w Szydłowie, 1630 i Koniemłotach, 1649)48. W św iątyni kielec kiej m asywne filary zyskały już poprawne, toskańskie głowice; to ta k powszechne dla w ernakularn ego budow nictw a 1. połowy XVII stulecia łączenie porządkowej arty kulacji ścian z pozbawionym podziałów sklepieniem mogło mieć swe źródło w kilku kościołach północnej M ałopolski (pińczowska kolegiata n a M irowie, ok. 1615-1619; D om inikanie w Sandom ierzu, 1624-1631; fara w Iłży, 1625-1634)49. Zapewne też w chórze sandom ierskiej św iątyni Dominikanów szukać należy wzorca dla wprow adzenia „porządkowych” głowic50; pojawiającą się tam zbarbaryzow aną koryntię zastąpiono je d n a k w kościele kieleckim popraw ną to sk an ą o w yraźnie krakowskiej proweniencji (fara w Zebrzydowicach, 1599-1602; Sw. M arek, 1618- -1621; Św. Tomasz, 1618-1621; D om inikanki na Gródku, 1632-1634)51.

Z okresem XVII-wiecznej rozbudowy kolegiaty w sposób bezdyskusyjny zwią zać m ożna zarówno dekorację naw bocznych, ja k i formy elewacji zew nętrznych oraz zdobiącego je architektonicznego detalu. W ykształcony w regionie lubelskim typ dekoracji stiukowo-żebrowych dotarł tu zapew ne za pośrednictw em re fe k ta rza klaszto ru Dom inikanów w Klimontowie (1623)52, aczkolwiek pojawiające się w Kielcach obram ienia naw iązyw ały również do tradycji środowiska krakow skie go, formułującego w łasną wersję sklepiennych dekoracji o trevanowskiej genezie53. Wyłącznie do sztuki tego ostatniego ośrodka odwoływały się n atom iast ta k ele wacje, kontynuujące wzorce wypracowane jeszcze w farze zebrzydowickiej (1599—

47 O kościołach tych w spom ina A. M iłobędzki Kościoły ściennofilarowe... s. 96; Tenże

A rch itektu ra regionu..., s. 64.

48 A. M iłobędzki Kościoły ściennofilarow e..., s. 96 (przypis nr 14); Tenże A rchitektura

regionu..., s. 64, 68; "Tenże A rch itektu ra p o lsk a ..., s. 2 4 1 -2 4 2 , 249. Podobne rozw ią

zania pojawiały się także w środowisku warszawskim 1. połowy XVII wieku (Tarczyn, 1623; Bernardynki w W arszaw ie, 1634).

49 A. M iłobędzki A r c h ite k tu r a reg io n u ..., s. 65, 68: T enże A rc h ite k tu r a p o ls k a ..., s. 135-136, 241

50 A. M iłobędzki A rch itektu ra p o lsk a ..., s. 238

510 popularności toskany w środowisku krakowskim por. m. in.: M. Sam ek Kościół SS.

D om inikanek na G ródku a arch itektu ra K rakow a 2. i 3. ćwierci XVII wieku. „Rocz

nik Krakow ski” T. 53: 1987, s. 23; T a żXVII-wieczna arch itek tu ra ...,s. 73; TażA rch i-

tektu ra sakraln a K rakow a w XVII stuleciu. Kościoły jedn on aw ow e (w druku).

52 A. M iłobędzki A rch itektu ra regionu..., s. 7 2 -7 3

53 Dekoracja kolegiaty stanow iła bez w ątpienia wzór dla nieco późniejszych realizacji kieleckich - kościoła Sw. Trójcy (ok. 1644) czy loggii pałacu biskupiego (ok. 1642?); w tym ostatnim obiekcie pracowały być może dwa w arsztaty sztukatorskie - jeden w y konał stiuki obu loggii oraz kaplicy, drugi zaś łączące się z kręgiem dekoracji w ar szaw skich (Sw. Jacek Dom inikanów, kam ienica PlumhofTowska, pałac w Chrzęsnem) sztukaterie w w ieżach północno- i południowo-zachodniej. O dekoracjach typu „kra kow skiego” por. m. in.: W. Tatarkiew icz Typ lubelski i typ kaliski w arch itektu rze

kościelnej XVII wieku. W: tegoż autora O sztuce p o lsk iej XV II i X VIII wieku. A rch i tektura, rzeźba. W arszaw a 1966, s. 108-149; A. M iłobędzki A rchitektura po lsk a ..., s.

1 1 7 ,1 5 5 , 234-235; M. Sam ek Aiościói SS. D om inikanek..., s. 2 6 -2 7 , 36—37; T ażXVII-

(11)

6 6 M arta Pieniążek-Sam ek

-1602)54 i powielane następnie n a obszarze Krakow a oraz Małopolski (m. in. fa sa d a kościoła Bożego M iło sie rd zia, 1 624-1 62 9; elew acje boczne Sw. T o m asza , 1618-1621 i Św. N orberta, 1637—1643)55, ja k i formy architektonicznego detalu. W przypadku tych ostatnich, wzory wykształcone w kręgu T revana (dekoracja za mków n a W awelu, 1599-1602 oraz w Łobzowie, 1603-1605; fasad a ŚŚ. P io tra i Pawła, 1622-1630)56, a następnie S eb astiana Sali57, przekazane zostały bez w ą t pienia za pośrednictw em rzem ieślników pracujących w w arsztatach chęcińskich, wąchockich, kunow skich czy szydłowieckich58 .

Rozważania powyższe w sposób jednoznaczny łączą formy korpusu zachodnie go z rozw iązaniam i wypracowanymi w architekturze polskiej 1. połowy XVII s tu lecia - ściślej w ośrodkach krakow skim i sandom ierskim ; dzięki pośrednictw u tego ostatniego w dekoracji kolegiaty zaznaczyły się także wpływy niezwykle wówczas prężnego środowiska lubelskiego. Łączenie elem entów o różnorakiej genezie św iad czyło zresztą o b ra k u samodzielności ośrodka kieleckiego, czerpiącego z dorobku regionów o bardziej zdecydowanym obliczu stylowym. Co więcej - ścisłe związki łączące korpus zachodni kościoła z arc h ite k tu rą 1. połowy XVII stu lecia59 zdają się potwierdzać hipotezę o w ystaw ieniu tej p artii św iątyni „od fundam entów ” po między 1629 a 1634 rokiem. I jeśli naw et postulowane tu bad an ia archeologiczno- -architektoniczne podważą jej zasadność, to jedno nie ulegnie zm ianie — wszystkie decydujące o formie architektonicznej elem enty, tj. dyspozycja p rzestrzen n a, sy stem ściennofilarowej konstrukcji w nętrza, dekoracja sklepień, k ształt elewacji czy formy d etalu powstały bez w ątpienia w trakcie XVII-wiecznej rozbudowy kielec kiego kościoła.

Za p u n k t wyjścia do rozw ażań nad przem ianam i wyposażenia kolegiaty w XVII stuleciu posłużyć może kró tk a analiza w ielokrotnie tu już przywoływanego proto kołu wizytacji radziwiłłow skiej z roku 1598. W kościele znajdowało się wówczas siedem „skromnie zdobionych” ołtarzy: główny p. w. Wniebowzięcia Najświętszej M arii P anny oraz sześć bocznych - po stronie południowej Sw. Anny „sub orga- nis”, Sw. Krzyża „in Angulo” oraz „0[m n]ium S[an]ctorum ” (W szystkich Świętych), po stronie północnej zaś Zw iastow ania i Niepokalanego Poczęcia NMP oraz dwa inne, których wezwań nie udało się odczytać - jeden „in Angulo sub choro”, drugi

54 A. M iłobędzki A rch itektu ra p o lsk a ..., s. 130

55 A. M iłobędzki A rch itektu ra regionu..., s. 75; T en że A rchitektura p olska..., s. 235, 242; M. Sam ek X VII-wieczna arch itektu ra..., s. 78

56 A. M iłobędzki A rch itektu ra p o lsk a ..., s. 1 1 5 -1 1 7 , 2 1 7 -218; K. Kuczm an Przełom w a 

welski. W: S ztu k a X V II w ieku w Polsce. M a teria ły sesji S to w a rzyszen ia H istoryków S ztuki. W arszaw a 1994, s. 167-168. U dział Trevana w projektowaniu kam ieniarki

fasady SS. Piotra i Paw ła kw estionuje M. Karpowicz M atteo C astello arch itekt w cze

snego baroku. W arszawa 1994, s. 5 8 -6 3 , ze stanow iskiem tym zaś polemizuje A. Mał

kiewicz Treuano czy C astello autorem o sta tn iej fa zy bu dow y kościoła SS. P iotra i

P aw ia w K rakow ie. „Folia H istoriae A rtium .” N owa Seria T. II-III: 1 9 9 6-1997 (w

druku).

57 O Seb astian ie Sali por. m. in.: S. W iliński R zeźb y S ebastian a S a li d la K rzysztofa

O palińskiego. „Biuletyn H istorii S ztuki” R. 18: 1956 nr 1, s. 55-8 3 ; A. Miłobędzki A r chitektura p o lsk a ..., s. 192, 217 -2 1 8 ; K. Targosz K aplica bisku pa J aku ba Z ad zik a w k atedrze na W awelu i je j a rch itekt S eb a stia n S ala. „Studia do dziejów W aw elu” T. 5:

1991, s. 237-3 0 5 .

58 A. M iłobędzki A rch itektu ra regionu..., s. 58

(12)

P rzem ia n y kolegiaty kieleckiej w epoce baroku... wiek X VII 6 7

„sub choro” (zapewne Św. M ikołaja i Św. M arcina)60. W prezbiterium umieszczo no ponadto wyobrażenie U krzyżow ania (być może na tęczy; „in enuis medio Cruci- fixi imago”)61 oraz prawdopodobnie średniowieczne jeszcze, kam ienne ta b e rn a k u lum usytuow ane przy ścianie północnej („Tabernaculum ...ex lapidi facta in pariete septem trionem versus, m undum et bene clausum ...”)62. Z pozostałych elem entów wyposażenia w protokole wymieniono k am ienną chrzcielnicę („Fons lapideus bene clausus et coopertus, aquam benedictam in vase aereo m undo continens”)63 oraz umieszczone na południowej ścianie kościoła organy; niewykluczone, iż był to ten sam in stru m e n t, który w roku 1487 ufundow ali prepozyt S tan isław Świeradzie (Świeradowie) oraz dziekan Dobiesław z Sienna64.

Zapewne wkrótce po odbytej wizytacji przystąpiono do napraw y bądź też wy m iany starego i w w ielu przypadkach zniszczonego już w yposażenia. Być może najwcześniej rozpoczęto prace przy ołtarzu głównym; jak już uprzednio wspomniano, w roku 1602 n a tym w łaśnie ołtarzu „obraz postawił X. Poddziekani K asper Sło wik”65. Z aw arta w inw en tarzu w zm ianka nie pozwala jednoznacznie określić za kresu przeprowadzonych wówczas zm ian - objąć one mogły zarówno wym ianę obra zu, ja k i wykonanie nowego retabulum o dziś już niemożliwej do u stalen ia formie; zapewne w tym sam ym czasie ustaw iono na m ensie nowe cyborium „rznięte suto złociste”, będące również fundacją K aspra Słowika66.

Dalsze dzieje tego retabulum tru d n e są do odtworzenia. Być może około poło wy stulecia (1647 - po 1649) zastąpiono je przeniesionym z Krakowa ołtarzem głów nym katedry p.w. Ukrzyżowania C h ry stu sa67 - drew nianą, trójosiową, bogato rzeź bioną k o n stru k cją z obrazem pędzla P io tra W enecjanina, ufundow aną w latach 1545-1546 przez biskupa Sam uela Maciejowskiego68. O translacji tej nie wspomi nają jed n ak ani XVII-, ani też XVIII-wieczne inw entarze kolegiaty; nie wiadomo również, gdzie ów okazały ołtarz został ustaw iony, ani też czy przy tej okazji zli kwidowano odnowione w początkach XVII wieku retabulum . O łtarz Wniebowzię cia M atki Boskiej zniesiono bez w ątp ien ia przed rokiem 1719, kiedy to p rz y stą piono do budowy nowego p re z b ite riu m 69; w roku 1734 pozostał po nim jedynie przechowywany w k ap itu larz u kolegiackim „obraz A ssum ptae B [eatissi]m ae z ołta rza starego”70.

W 1. połowie XVII stulecia odnowiono również i ołtarze boczne. Pierwszy z nich, usytuow any przy południowej ścianie „in Angulo” ołtarz p.w. św. Krzyża zyskał pomiędzy 1606 a 1616 rokiem nowy obraz z fundacji biskupa krakowskiego P iotra

60 W izytacja R a d ziw iłła , k. 4 6 7 -4 6 8 61 Tam że, k. 467

62 Tamże 63 Tamże

64 P. R osiński Z abytkow e organy..., s. 130 65ADK, In w en tarz 1650, k. 13

66 Tam że, k. 23v.; ADK, Akta kapituły katedralnej kieleckiej, sygn. Kap.K-1: Ecclesia Collegiata K ielcensis..., k. 116v. W poszycie tym znajduje się na s. 9 7 -1 3 2 v . Inuenta-

rium Ecclesiae Collegiatae Kielcensis A.D. 1734, cyt. dalej jako Inw entarz 1734. Źródło

to - w znacznie skróconej formie - publikuje J. L. Adamczyk W zgórze Zam kow e..., s. 164-166.

67 W. Siarkow ski Kościół..., s. 5; J. Zdanowski K ościół...,s. 24

68 Ołtarz ten zlikwidowano w Krakowie pomiędzy 1647 a 1650 rokiem, por. M. Rożek

K atedra w aw elska..., s. 6 2 -6 4 .

69 J. L. Adamczyk W zgórze Z am kow e..., s. 92 70 ADK, In w en tarz 1734, k. 110v.

(13)

T y lickiego 71: „Na o łta rz u K rzy ża Ś w iętego [obraz p o sta w ił] P e tr u s T y lick i E[piscoplus Cracovien[sis]”72. Także i w tym przypadku n iezn ana pozostaje form a owego retab ulum , być może identycznego z opisanym w in w en tarzu z roku 1734 ołtarzykiem , przechowywanym wówczas w kapitularzu: „na drew nianej m ensie z przydanym gradusem ołtarzyk pozłocony, w nim obraz Crucifixi C h risti”73. P ie r wotny ołtarz Św. Krzyża zlikwidowano w początkach XVIII stulecia, zastępując go usytuow anym w nawie północnej - a więc niezgodnie z poprzednią lokalizacją74 - nowym, barokowym retabulum z fundacji biskupa K onstantego Szaniaw skiego75. Nieco więcej informacji zachowało się w odniesieniu do ołtarza Zw iastow ania i N iepokalanego Poczęcia NMP, zwanego później ołtarzem M atki Boskiej R óżań cowej. Zapewne pierw otnie „skromnie zdobiony”, zyskał w początkach XVII wieku nowy obraz z fundacji Wojciecha Piotrowskiego76, utożsam iany przez badaczy z is t niejącym do dziś wizerunkiem M atki Boskiej Łaskaw ej77. Niewykluczone, iż p ra ce przy odnowieniu względnie wystaw ieniu nowego retabulum zakończono już przed rokiem 1626, kiedy to erygowane zostało przy nim w spom niane wcześniej B rac two Różańcowe78.

Dzięki zaw artym w inw en tarzu z 1650 roku wzmiankom przypuszczać można, iż ówczesny ołtarz M atki Boskiej m iał albo formę try p ty k u z w izerunkam i świę tych K atarzyny i Apolonii na skrzydłach, albo też bardziej skom plikow aną, trój- osiową stru k tu rę o architektonicznych podziałach. Opisując przeprowadzoną w roku

71 O biskupie P. Tylickim por. m. in.: L. Łętow ski K a ta lo g biskupów , p ra ła tó w i kan o

ników krakow skich. T. 2. Kraków 1852, s. 162-169.

72 ADK, In w en tarz 1650, k. 13 i 23 73 ADK, In w en tarz 1734, s. 110v.

74 U sytuow anie XVII-wiecznego ołtarza U krzyżow ania po stronie południowej nie było przypadkowe — w naw iązaniu do sym boliki solarnej, retabula pośw ięcone C hrystu sowi lokowano albo w prezbiterium , albo też w łaśnie w południowej części kościoła. A. M iłobędzki A rch itektu ra p o lsk a ..., s. 63.

75 J. Zdanowski Kościół..., s. 26; T. Wróbel 800-lecie fu n dacji..., s. 201

76 A D K ,In w en tarz 1650, k. 13 i 23v.: „Nobilis A lbertus Piotrowski super altare B[eatae] Vfirginis) M ariae im aginem erigi curavit”. W przechow ywanych w kieleckim Archi wum Diecezjalnym księgach m etrykalnych Wojciech Piotrowski w ym ieniany jest kil kakrotnie przy okazji chrztów d z ie c i: Barbary (6 grudnia 1609 roku), Jana (12 stycz nia 1611), A nny (19 czerwca 1612), Wojciecha (16 października 1613) oraz Katarzyny (12 kw ietnia 1615); jego m ałżonką była A nna Czarówna, por. ADK, K sięgi m etrykal ne sygn. 2: Métrica baptisatorum in Ecclesia collegiata Kielcz[en]si inchoata ab A[n]no D[omi]ni 1603, k. 1 5 0 ,1 9 0 , 232, 268, 313. Warto dodać, iż Piotrow ski nie był kielcza- ninem - pojawiające się przy jego nazw isku adnotacje „teraz mieszkający w Kielcach”, a także osoby rodziców chrzestnych - m. in. K atarzyny Szem bekowej „z Krakowa” i W awrzyńca D elpace „obywatela krakow skiego” w skazyw ać mogą, iż przybył on w ła śnie z tego m iasta. N iew ykluczone, iż Katarzyna Szem bekow a była żoną „sławetne go Stanisław a Szembeka obywatela i rajcy krakowskiego”, który wraz z rodziną schro nił się w Kielcach przed panującą w Krakowie zarazą; w 1600 r. w ykupił on wójtostwo z rąk szlachcica Piotra Jasieńskiego; por. tam że, K sięgi m etrykalne, sygn. 1: Parafia K ielce-K atedra.., k. 216. O krakowskiej rodzinie Szem beków por. J. Pazdur Dzieje

K ielc..., s. 66, 6 8 -6 9 , 7 2 -7 3 , 112; J. Bieniarzów na M ieszczań stw o krakow skie XVII wieku. Z b a dań n a d stru k tu rą społeczną m iasta. Kraków 1969; M. Rożek M ecenat a rtystyczn y m ieszczań stw a krakow skiego w X VII wieku. „Biblioteka Krakowska” nr

118: Kraków 1977, s. 32 i nast.

77 T. Wróbel 800-lecie fu n dacji, s. 201; S k a rb y K ielc..., s. 4 5 -4 6 78 ADK, K sięga B ractw a R óżańcowego, k. 22 -2 2 v .

(14)

1636 restaurację tegoż retabu lum , wspom ina się bowiem o w ykonaniu „koron sre brnych na czołach 2 P anien”, o dekoracji „ram pobocznych” czy o ozdobieniu obra zu srebrnym i literam i „JESU S MARIA C ath arzy n a Apolonia”79, na innym m iej scu in w e n ta rz a zaś o „koronach sre b rn o b iały ch n a o b razach pobocznych SS. P an ien ”80.

Otaczany szczególnym kultem obraz bardzo szybko (częściowo już przed rokiem 1627) zyskał nowe ozdoby - srebrne i złocone korony ufundow ane przez W alente go Duracza („Nobilis V alentinus Duracz coronam argenteam deau ratam in fronte Bfeatissim ae] V[irginis] M ariae posuit”) i Paw ła Miklaszewskiego (korona „na głowę Infantis J e su ”), srebrne blachy z d aru kanonika S tanisław a Garwaskiego („blacha sre b rn a”), księdza Macieja Obłomkowicza („około tw arzy Najświętszej P anny bla chy sreb rn e”) i „Bieńkowej z B iałogona” („około zaś tw arzy D zieciątka blaszki”), złociste i srebrne gwiazdy oraz „zawieszenia n a szyi” ofiarowane przez Paw ła Szem- beka („gwiazd 12”), ks. M acieja Obłomkowicza („gwiazda złocista większa”), żonę W alentego Kochana („gwiazdy m ałe na P an u J e s u ”) i nieznaną z im ienia Szembe- kową („zawieszenie na szyi Najświętszej P anny i P an a J e z u sa ”), a także ozdoby do sukienek zakrywających sylwetki M arii i Dzieciątka („mannele na rękach N ajśw ięt szej P anny drobniuteńkie szczerozłote”, „obwiedzenie szaty Najśw iętszej P an ny koronkam i srebrn em i złocistem i, wkoło także i D zieciątka”)81. Do obrazu, a ści ślej do jego ram przybito szereg przedmiotów o wotywnym charakterze - rytowa- nych lub trybowanych, srebrnych albo pozłacanych tabliczek o różnorodnej deko racji („tabliczka, n a której są oczy wypuchłe”, „tabliczka srebrna, na niej S tanisław Święty wyryty”, „tabliczka z narysem Anny Św iętej”, „tabliczka okrągła złocista, n a jednej stronie wyryty obraz SSS. T rin itatis, a n a drugiej Missio S. S p iritu s”, „tabliczka z napisem O fiara od dwu P anien”, „tabliczka na k ształt serca, perłową macicą we srebro złociste op raw na”), krzyżyków (m.in. „krzyżyk srebrny, Passij- k a na nim złocista”, „krzyżyk z kam ykam i”, „krzyżyk złocisty srebrny cum insi- gnis Crucifixi Dfomini]”, „krzyżyk złoty z diam entam i, rubin w pośrodku, robota sm elcowana”, „krzyżyk drugi z rubinam i bez smelcu, złoty”, „krzyżyk złoty z dia m entam i czeskim i”, „złoty z trzem a perełkam i”), pierścionków (m.in. „pierzcionek złoty”, „pierzcionek srebrny w sześć kostek składany”, „obrączek srebrnych złoci stych z palców dwie”, „pierzcionków złotych dwa, jeden z szafirem , drugi z rubin- k am i”), korali („korale perłowe, między nim i sreb rn e złociste”, „paciorki macicy perłowej, cząstka jed n a ro zan a”, „perły z krzyżykiem złotym sm elcowanym ”) czy też „rączek srebrnych”, „łupek srebrny ch”, „dzieciątek srebrnych”, „Agnuszków” („Agnuszków w sreb ro opraw nych 7, m a lu sie ń k i okrąg ły je d e n ”, „Agnuszków w srebro oprawnych białych N. 10, item srebrny złocisty jeden, w nim effigies C ru cifixi”, „Agnuszków haftow anych większych i m niejszych piętnaście”), obrazków

79 ADK, In w en tarz 1650, k. 25v. O koronach i literach por. także k. 15 i 15v. 80 Tamże, k. 15v.

81 Tam że, k. 13v., 16. Część z w ym ienionych tu osób była członkam i Bractwa Różańco wego, jak W alenty Duracz („Nobilis Dfominus] V alentinus Duracz”, w pisany w roku 1626), Paw eł M iklaszew ski („Paulus M iklaszowycz de K ielce”, odnotowany w roku 1629), ks. Maciej Obłomkowicz („ R feverendissim usl D lom ilnus M atthias Obłąmko- wic Vicepraepositus et Officialis K ielcenfsisl”, będący wśród pierwszych w pisanych do Bractwa osób) czy „W alenta Kochanowa” — w tym ostatnim przypadku nie można określić z całą pew nością im ienia, gdyż kobiet o tym nazw isku w pisano w księdze brackiej k ilk a (w roku 1626 ,,D[om ina] Z u san n a K ochanow a V idua de K ielce”, ,,D[omina] C atharina Kochanowa”, „D[omilna Sophia Kochanowa de K ielce”), por. ADK, K sięga B ractw a R óżańcow ego, k. 22v., 23v., 24, 31, 33, 34v.

(15)

(„obrazków różnych w ram ki opraw nych dziewięć, dziesiąty Wojciecha Św iętego m a siedm sztuczek srebrnych, ósm ą oderw ano w kąciku ”), a naw et „parę zębów białych srebrnych”82.

W roku 1636 doszło do gruntownego odnowienia zarówno samego przed staw ie nia M atki Boskiej, ja k i ołtarza, dokonanego staran iem i częściowo z fundacji ks. Macieja Obłomkowicza: „Anno 1636 infine Decembr[is] dałem suo su m ptu refo r mować, n a którego ozdobienie obróciłem sreb ro ta la ro w e ”83. Z przytoczonego w źródłach dokładnego rozliczenia prac wynika, iż wykonano wówczas srebrne b la chy „około tw arzy i po wszytkiej w nętrznej tablicy” (przynajm niej część blach „około tw arzy”- zapewne nimby - przybito do obrazu jeszcze przed rokiem 1627) , deko rację „ram pobocznych”, w spom niane już korony „na czołach 2 P an ien ” i sreb rn e litery oraz umieszczono „w k ątac h ” na obrazie srebrne i złocone figurki „Aniołków czterech płaskich”, ufundow ane przez sek retarz a królewskiego A leksandra Szem- beka84. W tedy też pomalował cały ołtarz „Pan J a n M alarz” - być może tożsam y

82 ADK, In w en ta rz 1650, k. 23v. D okładny spis przedm iotów tam że, k. 13v.—16. Do 6 grudnia 1649 roku przy ołtarzu naliczono ogółem 78 różnych tabliczek; w stosunku do w ykazu z 10 grudnia 1627 przybyło ich 51. Warto również zauw ażyć, iż spisy przedmiotów zdobiących ołtarz Różańcowy św iadczą o zam ożności św ieckich ofiaro dawców - w ystarczy przywołać tu liczne tabliczki, krzyżyki, pierścionki złote lub złocone i zdobione szlachetnym i kam ieniam i.

83 Tam że, k. 25 v. W ysunięta m. in. przez ks. T. Wróbla (800-lecie fu n dacji..., s. 201) oraz w S karbach Kielc..., s. 46 hipoteza, iż fundatorem sukienek (czyli „blach pokry wających cały obraz”) był ks. Stan isław Pacer (Pacerius, 1590-1664), członek Brac twa Różańcowego od roku 1639 („Stanislaus Pacerius Canonicus K ielcenfsis]..., ADK,

Księga B ractw a R óżańcowego, k. 23), nie znajduje jednoznacznego potw ierdzenia w

źródłach. Inw entarz tu analizow any co prawda nosi na stronie tytułow ej datę 1650 oraz nazw isko wyżej w ym ienionego księdza, nie je st jednak dziełem Jednego auto ra” - wyróżnić m ożna bowiem kilka osób, które w pisyw ały dane dotyczące św iątyni i jej wyposażenia; nie m ożna przy tym wykluczyć, iż inw entarz ów został przynajmniej w części przepisany z w cześniejszego regestru, na k. 14 znajduje się bowiem adnota cja : „notati hac in antiąuo regestro”. N iektóre fragm enty sporządzone zostały bez w ątpienia przez ks. Macieja Obłomkowicza - rejestr „dobrodziejów” św iątyni czy spis sreber ołtarza M atki Boskiej z 10 grudnia 1627 (przezeń podpisany). W tym osta t nim spisie znajduje się m. in. wzm ianka: „około tw arzy N ajśw iętszej Panny blachy sum ptu meo spraw ił” - te oraz inne, nowe „blachy” w ym ieniono też w zestaw ieniu prac dokonanych „suo sum ptu” przy restauracji ołtarza w roku 1636 („około twarzy i po w szytkiej wnętrznej tablicy”) wraz ze srebrnym i literam i; ten ostatni dar, okre ślony: „na tym obrazie litery srebrne[...] dałem przybić sum ptu meo”, potwierdza zapis w innym m iejscu inwentarza: „litery srebrne JE S U S MARIA C atharina Appolonia X. OfTicjał dał przybić”. W św ietle powyższych danych oraz pamiętając o tym, iż Obłom- kowicz opiekow ał się m ajątkiem brackim oraz nadzorował przyjm owanie nowych członków, jem u to w łaśn ie przypisać n ależy zarówno ufundow anie su k ienek, jak i odnowienie ołtarza. A DK ,In w en tarz 1650, k. 13 v., 15, 23, 25 v.; ta m że,Księga B rac

tw a Różańcow ego, k. 22v.; zob. także przypis nr 187.

84 ADK, In w e n ta rz 1650, k. 25 v. B lachy te (su k ien k i) u zu p ełn iły odnotow ane już w w ykazie z 10 sierpnia 1627 roku nimby„około tw arzy N ajśw iętszej Panny” i „około twarzy D zieciątka”, por. tam że, k. 13v. Prawdopodobnie w 1647 roku dekoracja ołta rza wzbogaciła się o pochodzącą z fundacji Jan a Sliw skiego „parę Angiołków srebr nych”, Sliw ski także „płacił robotę złotnikow i”; tam że, k. 26. W ym ieniany tu A leksan der Szem bek był członkiem Bractw a Różańcowego od m om entu jego założenia, por. ADK, K sięga B ractw a R óżańcow ego, k. 23v.

(16)

P rzem ia n y kolegiaty kieleckiej w epoce baroku... wiek X VII 7 1

z czynnym w Kielcach zapewne już przed rokiem 1617 m alarzem Jan em Cedro85. O pisaną wyżej konstrukcję rozebrano jeszcze w początkach XVIII wieku, zastępu jąc ją nowym ołtarzem ufundow anym przez biskupa K onstantego Szaniawskiego;

zdobiące zaś obraz sukienki i korony skradziono z kościoła w 1. połowie XIX s tu lecia86.

Spośród pozostałych ołtarzy wypełniających w nętrze kolegiaty, najm niej dziś wiadomo o usy tu o w an y m po stro n ie południow ej re ta b u lu m p. w. W szystkich Świętych; w 1. połowie XVII w ieku także i ono zyskało nowy obraz, ufundowany przez rajcę kieleckiego A dam a O rnasia („Adamas O rnas Consul Kielcen[sis] Alta- re Omnium Sanctorum im agine exornavit”)87. W zmianki o tym ołtarzu znikają w następnym stuleciu, kiedy to nie zachowało się już w kolegiacie żadne retabulum pod tym wezwaniem.

Trzy kolejne ołtarze - Św. Trójcy, Św. Anny oraz Św. M ikołaja - łączą n ato m iast podobne dzieje oraz osoba fundatora, przy czym o pierwszym z nich nie wspo m niano ani w wizytacji radziwiłłowskiej, ani też w inw entarzu z roku 1650. Wszy s tk ie w z m ian k o w an e powyżej r e ta b u la w y m ien io n e n a to m ia s t z o stały w pochodzącym z roku 1670 inw entarzu szpitalnego kościoła Św. Trójcy w Kielcach: „Ołtarz Wielki SS. T rin itatis złocisty u n a cum ciborio z zawarciem, ołtarz S. Anny i trzeci S. M ikołaja pozłociste niewielkie, te wszystkie trzy wzięte z kościoła far- nego, na ich miejszcze tam insze nowe pospraw iał X. Obłąmkowicz z pewny przy czyny”88. W zniesioną w latach 1640-1644 św iątynię p. w. św. Trójcy konsekrow a no w roku 1646, ksiądz Obłomkowicz zaś zm arł dziesięć la t później, 26 sierpnia

1654 roku - te dwie daty w yznaczają więc ram y czasowe, w jakich dokonano za równo translacji ołtarzy, ja k też i wykonano na ich miejscu nowe re ta b u la89. Nie

85 ADK, In w en tarz 1650, k. 25v.: „Notandum tabliczka złota od N ieboszczyka Pana So leckiego loco C ontentationis dała się Panu Janow i M alarzowi i czerwony złoty, który był zaw ieszony po zm alow aniu ołtarza N ajśw iętszej P anny M ariey”. O Jan ie Cedro por. J. Pazdur D zieje Kielc..., s. 117. W cześniejszą, niż podana przez J. Pazdura, datę działalności Cedry jako m alarza przyjęto na podstaw ie k siąg metrykalnych: w akcie m ałżeństw a zaw artego pom iędzy Janem Cedro a A nną C iarnowską (Czarnowską) 1 lutego 1617 roku, Cedrę określono już jako „malarza” („Matrimonium inter Joan- nem Cedro Pictore et A nnam P auli Ciarnowski a Kielce filiam ”), zaś w akcie chrztu syna Jana N itkow skiego z 23 grudnia 1619 będącego ojcem chrzestnym Cedrę nazw a no: „Jan Cedro pictyr”, por. ADK, Księgi m etrykalne, sygn. 10: Copulatorium Libri duo, U nus incipit A. 1608 term inatur A. 1632. A lter incipit A. 1632 et term inatur A. 1663 3 M en sis J u lii, k. 99; tam że, K sięgi m etryk aln e, sygn. 1: P arafia Kiel- ce-K atedra..., k. 162. Jan Cedro w pisany został w poczet członków Bractwa Różań cowego już w roku 1626, zmarł zaś - jak m ożna sądzić z zapisu w inw entarzu („po Panu Wójcie Jan ie C edrze”) - przed rokiem 1647, por. ADK, K sięga B ractw a R ó ża ń 

cowego, k. 23v.; tam że, In w en ta rz 1650, k. 15.

86 Korony w roku 1824, sukienki zaś w 1831. S k a rb y Kielc..., s. 46 (tu błędna data 1833); H. W esołowski Kielce - K a ted ra ..., s. 47, por. także ADK, A kta konsystorskie kole giaty kieleckiej, sygn. PKK-18: Opis stanu Kościoła Kollegiaty K ieleckiej..., k. 9v.; tam że, Akta kapituły katedralnej kieleckiej, sygn. Kap.K-18: Kolegiata N ajśw iętszej Marii Panny w K ielcach 180 8 -1 8 7 9 , s. 10.

87 ADK, In w en tarz 1650, k. 23v.; por. także k. 13.

88 Inw entarz ten drukuje F. P uchalski S em in ariu m kieleckie. R ys h istoryczny i d o k u 

m enty. Kielce 1901, s. 77. O kościele Św. Trójcy por. M. Sam ek XVII-w ieczna a rch i tektu ra..., s. 5 7 -8 3 (tu w cześniejsza literatura).

89Tekst z epitafium ks. Macieja Obłomkowicza podajeCorpus Inscriptionum Poloniae...., s. 101-102.

(17)

wykluczone, iż nie wymieniony w inw en tarzu kolegiackim, bardziej okazały ołtarz Sw. Trójcy znalazł się w farze jedynie przejściowo, od razu przeznaczony na wypo sażenie budowanej wówczas św iątyni szpitalnej. Po roku 1646 wystawiono w ko legiacie nowe re ta b u lu m , usy tu o w an e przy drugim filarze naw y południow ej i opisane w inw entarzu z roku 1734: „Trzeci ołtarz SSS. Trójcy stary z kolum nam i na bokach złocistemi, w nim obraz Trójcy P rzenajśw iętszej], n a głowie Boga Ojca i Syna korony dwie srebrne. M ensa kam ienn a podm urowana, nie konsekrow ana, do której w stępuje się przez jeden gradus k am ienny”90.

W spom niane nato m iast w protokole powizytacyjnym ołtarze Sw. Anny oraz Sw. Mikołaja odnowiono w 1. połowie XVII w ieku z fundacji m ieszczanina kieleckiego F loriana O rnasia: „Florianus O rnas Civis Kielcen[sis] super duo A ltaria scilicet S. A nnae et S. Nicolai sculpturias im agines s ta tu it”91. N iestety, nie wiadomo, czy O rnaś ufundował do obu ołtarzy dekorację rzeźbiarską, rzeźby świętych czy też może obrazy - spisując te ostatnie zaznaczono bowiem, iż „Na ołtarzu S. Anny postaw ił [obraz] Florian O rnas. N a ołtarzu S. M ikołaja tenże Florian O rn as”92. Oba odno wione ołtarze przeniesiono po roku 1646 do św iątyni szpitalnej; usunięto je sta m tąd dopiero po połowie wieku XVIII w trakcie gruntow nej wym iany wyposażenia.

O ddane do Sw. Trójcy re ta b u la zastąpiono nowymi konstrukcjam i, w ykona nymi z fundacji (lub też staran iem ) ks. M acieja Obłomkowicza i opisanym i w in w en tarzu z roku 1734: „Czwarty ołtarz S. Anny stary z dwiem a po obydwu stro nach kolum nam i złocistemi na postum entach i przydanem i po bokach skrzydłam i. We szrodku obraz S. Anny Samotrzeciej [...]. M ensa kam ienna konsekrow ana, do k tó rej się w stęp uje po dwóch g ra d u sa c h kam ien ny ch . A ntep ed ium drew n ian e m alowane w ram ie rzniętej[...l. Pod drugą ark a d ą idąc ku wielkiem u ołtarzowi przy filarze ołtarz dziew iąty S. M ikołaja n a postum entach, s tru k tu ra czarna m alow a na z kolum nam i po obydwu stronach pozłoconemi i innem i drobnemi sztuczkam i. Sam obraz n a płótnie m alow any S. M ikołaja B isku pa i W yznawcy [...]. M ensa k am ien n a podm urow ana konsekrow ana, gradusów przed ołtarzem tym dwa k a m ienne. A ntepedium m alow ane drew niane z rzn iętą dokoła ra m ą ”93.

Zapewne przez cały wiek XVII przetrw ał ostatn i w spom niany w inw entarzu z roku 1650 ołtarz p. w. św. M arcina, ozdobiony w 1. połowie stulecia nowym obra zem ufundowanym przez audytora sądu biskupiego i proboszcza kolegiaty ks. An drzeja Zagórnego94. Niewykluczone, iż Zagórny sfinansow ał nie tyle wykonanie nowego, ile odnowienie starego obrazu, n a innym m iejscu in w en tarza zapisano bowiem, iż „Imaginem super A ltare S. M artin i renovavit”95. Być może jeszcze w XVII wieku ołtarz ów przeniesiono do naw y północnej, w tym bowiem miejscu 10 sierp n ia 1710 roku bisk up K azim ierz Ł ubieński poświęcił nowe re ta b u lu m „in honorem S. M artini Episcopus et Confessoris et B eatis Jo an n is K anty”96.

W XVII stuleciu w nętrze kolegiaty wzbogaciły jeszcze trzy ołtarze, nie wspo m niane w przywoływanym tu inw entarzu z 1650 roku. Pierwszy z nich to dziś już nie istniejący ołtarz p. w. św. S ebastiana; 9 sierpnia roku 1678 biskup Andrzej Trze- bicki ustanow ił przy nim altarię obsługiw aną przez w ikariuszy kolegiackich97. Wy

90 ADK, In w en tarz 1734, k. 115 91ADK, In w en tarz 1650, k. 23v. 92 Tamże, k. 13 93 ADK, In w en tarz 1734, k. 115 i 116 94 A DK, In w en tarz 1650, k. 13 95 Tam że, k. 23

96 AKM, Liber ordinatorum et consecrationis Ecclesiarum , altarium ..., sygn.7, k. 93 97 ADK, A kta konsystorskie kolegiaty kieleckiej 1637-1837, sygn. PKK-16, k. 51-51v.