Przygotowania do uzyskania akredytacji w zakresie polityki jakoœci policyjnych laboratoriów kryminalistycz-nych przebiegaj¹ na ró¿kryminalistycz-nych etapach zaawansowania. Ma na to wp³yw wiele czynników zewnêtrznych o cha-rakterze makrosytuacji poszczególnych jednostek poli-cyjnych. Nie analizuj¹c przyczyn takiego stanu rzeczy, a bior¹c pod uwagê d¹¿enia laboratoriów do wykony-wania badañ na optymalnym poziomie jakoœciowym, aby realizowaæ obecne standardy badañ laboratoryj-nych – uzyskanie potwierdzenia instytucji zewnêtrznej w tym wzglêdzie sta³o siê koniecznoœci¹.
Podstaw¹ funkcjonowania polityki jakoœci Centralne-go Laboratorium KryminalistyczneCentralne-go Komendy G³ównej Policji sta³a siê koniecznoœæ i przede wszystkim chêæ wykonywania badañ na jak najwy¿szym poziomie oraz zapewnienie, ¿e uzyskiwane wyniki badañ s¹ miarodaj-ne, obiektywne i spe³niaj¹ œwiatowe standardy. Dosto-sowanie zasad pracy laboratorium badawczego do
wy-mogów okreœlonych w normie PN-EN
ISO/IEC 17025:2005 („Ogólne wymagania dotycz¹ce kompetencji laboratoriów badawczych i wzorcuj¹cych”) jest procesem z³o¿onym, wymagaj¹cym zrozumienia ze strony kierownictwa i personelu oraz ich pe³nej wspó³-pracy. Wiedza, doœwiadczenie, umiejêtnoœci pracowni-ków w po³¹czeniu ze œwiadomoœci¹ skutecznoœci, ale i koniecznoœci podejmowania dzia³añ, stanowi¹ o fak-tycznym zapewnieniu odpowiedniej jakoœci wykonywa-nia badañ. Aby zapewniæ sta³e monitorowanie miarodaj-noœci wyników badañ, niezbêdne s¹ procedury sterowa-nia jakoœci¹. Jednym z istotnych narzêdzi s³u¿¹cych nadzorowaniu jakoœci badañ jest udzia³ w badaniach bieg³oœci – testach miêdzylaboratoryjnych.
Klasyczne badania dokumentów s¹ jedn¹ z dyscy-plin kryminalistyki, w której wynik badañ w znacznej mierze zale¿y od umiejêtnoœci i doœwiadczenia wykonuj¹cego je eksperta. Wypadkow¹ wiedzy i do-œwiadczenia eksperta jest umiejêtnoœæ wartoœciowania cech pisma, któr¹ nale¿y uznaæ za najistotniejsz¹, wchodz¹c¹ w zakres pojêcia „wiadomoœci specjalne”, decyduj¹c¹ o prawid³owym przebiegu wnioskowania z przeprowadzonych badañ. Umiejêtnoœæ wartoœciowa-nia cech to nic innego jak nadanie wyodrêbnionym cechom pisma takiej wartoœci, która stanowi o jej pozy-cji i znaczeniu dla kierunku wniosków.
A wiêc czynnik ludzki przy zastosowaniu takich sa-mych narzêdzi badañ i metodologii ma decyduj¹ce
znaczenie w sformu³owaniu ostatecznej konkluzji z ba-dañ.
Skoro wyniki badañ zale¿¹ od umiejêtnoœci przepro-wadzaj¹cego je eksperta, mo¿e zdarzyæ siê, ¿e wnioski w tej samej sprawie, przedstawione przez ró¿nych eks-pertów, bêd¹ siê ró¿niæ. Otó¿ powtarzalnoœæ dzia³añ badawczych opartych na pewnym schemacie, przy œci-s³ym zastosowaniu siê do kolejnych etapów metody, jest przewidywalna. O naukowoœci metody œwiadczy bowiem powtarzalnoœæ wyników badañ, a wiêc przewi-dywalnoœæ wniosków. Gdyby rozbie¿noœci pomiêdzy wynikami badañ kszta³towa³y siê na poziomie 50 pro-cent, znaczy³oby to, ¿e naukowoœæ czy te¿ wartoœæ ba-dawcza zastosowanej metody, jest niewiele wiêcej war-ta ni¿ rzut monet¹. W przypadku kryminalistycznej ana-lizy dokumentów powtarzalnoœæ wyników jest znacznie wy¿sza, pokazuje to praktyka badañ, ale i zaufanie chocia¿by œrodowiska sêdziów, jakim te ekspertyzy siê ciesz¹. Badania nad grup¹ sêdziów pokazuj¹, i¿ krymi-nalistyczna ekspertyza dokumentów znajduje siê na trzecim miejscu (po analizie DNA i daktyloskopii) pod wzglêdem zaufania i wiarygodnoœci jako dowodu naukowego.
Nieod³¹cznym aspektem towarzysz¹cym ocenie wartoœci metody, a poœrednio tak¿e opinii, jest pytanie o poziom b³êdów. Szacowanie bud¿etu niepewnoœci metody zwi¹zane jest z wieloma czynnikami, które ma-j¹ wp³yw na wynik. Nie mo¿na w œcis³y, matematyczny sposób ustaliæ marginesu b³êdu wynikaj¹cego z zasto-sowanej metody w po³¹czeniu z wiedz¹ eksperta prze-prowadzaj¹cego badania, a w tego typu analizie, jak ju¿ ustalono, to w³aœnie ten czynnik jest decyduj¹cy.
Uwzglêdnienie, obok poziomu trafnych wyników, skali b³êdów umo¿liwia w³aœciw¹ ocenê metody, spo-sób postêpowania badawczego oraz szeroko rozumia-ny poziom kompetencji personelu. Nale¿y wspomnieæ tak¿e, i¿ dotychczasowe œwiatowe próby stworzenia oprogramowania wspomagaj¹cego lub wrêcz wyrêcza-j¹cego eksperta w analizie pisma rêcznego nie powio-d³y siê. Innymi s³owy, nieprawdopodobna iloœæ kombi-nacji podstawowych poddanych badaniom p³aszczyzn (wymiarów) pisma (zespo³ów cech), a przede wszyst-kim umiejêtnoœæ ich wartoœciowania – tworz¹ uk³ad, w którym wprawna obserwacja, w po³¹czeniu z umiejêt-noœci¹ kojarzenia faktów, oraz bardzo gruntownym i rzetelnym przygotowaniem teoretycznym i
praktycz-PROBLEMY KRYMINALISTYKI 261 (lipiec–wrzesieñ) 2008
52
Z PRAKTYKI
Z PRAKTYKI
Badania międzylaboratoryjne
pracowni badań dokumentów
nym eksperta decyduje o prawid³owym przeprowadze-niu badañ.
Jak widaæ przygotowanie eksperta klasycznych ba-dañ dokumentów ma kluczowe znaczenie dla wyniku badañ. Ten fakt, w kontekœcie istniej¹cych b³êdów w opiniowaniu zmusza do poszukiwania i ustalenia po-ziomu rozbie¿noœci wniosków, a tak¿e okreœlenia, w którym momencie i dlaczego w ogóle do nich docho-dzi. Kwestie te stanowi¹ podstawowe pytania, na które powinien daæ odpowiedŸ test kompetencji.
Istniej¹ ró¿ne sposoby szacowania b³êdu niepewno-œci w badaniach laboratoryjnych. Dla kryminalistycznej ekspertyzy dokumentów, ze wzglêdu na decyduj¹c¹ rolê czynnika ludzkiego w opiniowaniu, podstawowe znaczenie ma badanie bieg³oœci personelu (ISO Gu-ide 43 + ISO 13528). Niezale¿nie jednak od tego, jaki sposób szacowania niepewnoœci powinien byæ zasto-sowany w okreœlonych badaniach, w ka¿dym przypad-ku trzeba:
jasno i precyzyjnie zdefiniowaæ zakres badania, starannie przeanalizowaæ proces badania w celu
zidentyfikowania najwa¿niejszych sk³adników niepewnoœci.
Istotne jest równie¿, w niektórych sytuacjach, ziden-tyfikowanie pojedynczych (indywidualnych) sk³adników niepewnoœci. Zastosowanie prawa propagacji niepew-noœci pozwala na „oszacowanie niepewniepew-noœci z³o¿onej wyniku”. Oprócz porównania wyników powinny byæ tak-¿e zbadane i brane pod uwagê ró¿ne czynniki, które mia³y wp³yw na badanie, tak aby prawid³owo oszaco-waæ margines niepewnoœci. Rozpatrywanie ró¿nych parametrów stosowanej metody wymaga wiêc takich samych kryteriów ich oceny.
Jednym z istotnych narzêdzi s³u¿¹cych monitorowa-niu wyników badañ jest udzia³ w badaniach bieg³oœci – testach miêdzylaboratoryjnych. Jednostka akredytu-j¹ca zaleca laboratoriom udzia³ w badaniach bieg³oœci lub innych porównaniach miêdzylaboratoryjnych, a na-wet mo¿e wymagaæ od akredytowanych laboratoriów uczestnictwa w nich.
Ogólne założenia badań międzylaboratoryjnych W polityce PCA u¿ywa siê dwóch okreœleñ: badanie bieg³oœci i porównanie miêdzylaboratoryjne.
Badanie bieg³oœci dotyczy okreœlenia, za pomoc¹ porównañ miêdzylaboratoryjnych, zdolnoœci laborato-rium do przeprowadzenia badañ.
Porównanie miêdzylaboratoryjne to zorganizowanie, wykonanie i ocena wzorcowañ/ badañ tego samego lub podobnych obiektów przez co najmniej dwa laboratoria, zgodnie z uprzednio ustalonymi warunkami.
Polskie Centrum Akredytacji przyk³ada du¿¹ wagê do uczestnictwa laboratoriów w badaniach bieg³oœci
i porównaniach miêdzylaboratoryjnych. Wyniki uczest-nictwa w tych badaniach s¹ istotnym elementem ocen-nym w procesie akredytacji i nadzoru, chocia¿ nie s¹ je-dynym kryterium otrzymania akredytacji. PCA nie wy-maga, aby laboratoria uczestnicz¹ce w programach ba-dañ miêdzylaboratoryjnych uwzglêdnia³y wszystkie ty-py badañ czy pomiarów objêtych zakresem akredytacji. Laboratoria mog¹ przedstawiæ inne wiarygodne i sku-teczne œrodki wykazania swojej bieg³oœci.
Organizatorami badañ miêdzylaboratoryjnych, ak-ceptowanymi przez PCA, mog¹ byæ:
krajowe jednostki akredytuj¹ce,
regionalne lub miêdzynarodowe organizacje zrze-szaj¹ce jednostki akredytuj¹ce,
przemys³ lub organizacje/zrzeszenia producen-tów,
komercyjni organizatorzy programów porównañ miêdzylaboratoryjnych i badañ bieg³oœci.
Warunkiem dobrego uczestnictwa w tych badaniach jest przestrzeganie nastêpuj¹cych zasad:
badania musz¹ byæ przeprowadzane w sposób nieodbiegaj¹cy istotnie od przyjêtej praktyki po-stêpowania,
nale¿y uczestniczyæ w tego typu badaniach z w³a-œciw¹ czêstotliwoœci¹,
nale¿y dokonaæ analizy wszystkich wyników ba-dañ, potencjalnych trendów. Szczególnej analizie nale¿y poddaæ wszystkie w¹tpliwe oraz niezado-walaj¹ce wyniki, czego skutkiem powinno byæ po-dejmowanie dzia³añ koryguj¹cych i zapobiegaw-czych.
Podsumowuj¹c, wœród ogólnych zasad uczestnic-twa laboratoriów w badaniach miêdzylaboratoryjnych oraz wykorzystania ich wyników w procesach akredyta-cji, nale¿y uwzglêdniæ:
za³o¿enia i kryteria oceny osi¹gniêtych wyników w konkretnym programie badañ,
¿e zakres wykonywanych badañ musi odpowia-daæ tym ekspertyzom, jakie wykonuje siê w da-nym laboratorium (w przypadku badañ pismo-znawczych chodzi o rozró¿nienie badañ klasycz-nych i techniczklasycz-nych oraz o kompetencje persone-lu w tym zakresie),
zachowanie zasad czêstotliwoœci uczestnictwa w kolejnych programach (lub etapach) badañ, opracowanie analizy wyników badañ, podjêcie
ewentualnych skutecznych dzia³añ koryguj¹cych. Laboratoria, staraj¹ce siê o akredytacjê lub w nie-d³ugim czasie rozpoczynaj¹ce takie starania, powinny przedstawiæ dowody uczestnictwa z pozytywnym wyni-kiem w przynajmniej jednym programie porównañ miê-dzylaboratoryjnych, w okresie nie d³u¿szym ni¿ dwa la-ta przed z³o¿eniem wniosku o akredyla-tacjê. Rezulla-taty osi¹gane przez laboratoria w badaniach
miêdzylabora-PROBLEMY KRYMINALISTYKI 261 (lipiec–wrzesieñ) 2008 53
Z PRAKTYKI
toryjnych maj¹ wp³yw na okreœlanie przerw miêdzy au-ditami nadzoru w kolejnych cyklach wa¿noœci akredyta-cji i planowaniu zakresu auditów.
Niniejsze opracowanie ma na celu omówienie spo-sobu organizacji badañ miêdzylaboratoryjnych dla eks-pertów klasycznych badañ dokumentów.
Dotychczas eksperci Wydzia³u Badañ Dokumentów i Technik Audiowizualnych CLK KGP uczestniczyli w dwóch cyklach badañ miêdzylaboratoryjnych organi-zowanych dla laboratoriów wiod¹cych w kraju, zrzeszo-nych w ENFSI (Europejska Sieæ Laboratoriów Krymina-listycznych). By³y to badania na szczeblu miêdzynaro-dowym:
badania autentycznoœci dokumentów – testy kom-petencji zorganizowane przez ENFSI QA/EDEWG,
badania pisma rêcznego – testy kompetencji or-ganizowane przez ENFSI/ENFHEX.
W przypadku klasycznych badañ dokumentów do tej pory przeprowadzono osiem edycji badañ miêdzylabo-ratoryjnych. Eksperci CLK KGP brali udzia³ w trzech z nich. Wyniki badañ s¹ omawiane podczas spotkañ grup roboczych, a tak¿e przesy³ane do poszczególnych uczestników badañ. Przedmiotem analiz do tej pory by-³y zapisy rêczne, podpisy czytelne oraz podpisy nieczy-telne.
Eksperci technicznych badañ dokumentów CLK KGP trzykrotnie brali udzia³ w tego typu przedsiêwziê-ciu. Przedmiotem zleconych badañ by³o okreœlenie techniki wykonania dokumentu, w którym wykorzysty-wano ró¿norodne techniki powielania (drukarki atra-mentowe, laserowe). Ostatni test dotyczy³ analizy œrod-ków kryj¹cych (past d³ugopisowych).
W tym roku po raz pierwszy eksperci klasycznych i technicznych badañ dokumentów CLK KGP wezm¹ udzia³ w certyfikowanym teœcie miêdzylaboratoryjnym organizowanym przez Collaborative Testing Services Inc.
W roku 2007, w okresie od stycznia do listopada, Wydzia³ Badañ Dokumentów i Technik Audiowizual-nych Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego KGP w Warszawie przeprowadzi³ badania bieg³oœci ekspertów badañ dokumentów wszystkich policyjnych laboratoriów kryminalistycznych metod¹ porównañ miêdzylaboratoryjnych.
Dobór materia³u badawczego podyktowa³y nastêpu-j¹ce okolicznoœci:
– test organizowany by³ po raz pierwszy, a wiêc mia³ odpowiedzieæ na pytanie, czy mo¿liwe jest spe³-nienie warunku pracy na tych samych orygina³ach dokumentów,
– rêkopisy porównawcze nie mog³y byæ ra¿¹co ró¿-ne (skrajró¿-ne ró¿nice w zakresie cech zespo³ów ocennych), gdy¿ test ten skierowany by³ do
spe-cjalistów, ekspertów, na co dzieñ wykonuj¹cych badania identyfikacyjne pisma rêcznego. Nie móg³ byæ ani zbyt ³atwy, ani zbyt trudny, w czym mia³y pomóc m.in. badania pilota¿owe. W badaniach wykorzystano rêkopisy z kategorii tzw. grafizmów podobnych. Zjawisko to jest obecne w kryminali-stycznych badaniach dokumentów i zosta³o wielo-krotnie opisane w literaturze przedmiotu.
Materia³ dowodowy stanowi³y: rêkopis kwestionowa-ny (tekst ci¹g³y) oraz rêkopisy trzech typowakwestionowa-nych osób – ka¿da z próbek materia³u porównawczego zosta³a oznaczona literami A, B, C.
Materia³ dowodowy stanowi³ tekst ci¹g³y, realizo-wany pismem zwyk³ym na dwóch stronach kart formatu A4, z wyznaczon¹ liniatur¹ oraz margine-sem. Rêkopis realizowany by³ w sposób zamaszy-sty, w œrednim i szybkim tempie pisarskim. Prze-bieg linii graficznej pisma by³ spontaniczny, za-chowywa³ zró¿nicowany poziom nacisku narzê-dzia pisarskiego na pod³o¿e, przejawiaj¹cy siê m.in. cieniowaniem linii konstrukcyjnej. Poziom wypracowania i ustabilizowania graficznych cech pisma, z obszaru wszystkich zespo³ów cech ocen-nych, nie pozostawia³ w¹tpliwoœci co do ich jedno-rodnoœci pod wzglêdem wykonawstwa. Skala roz-piêtoœci wahañ strukturalnych i wielkoœciowych analizowanego rêkopisu pozwala³a na ustalenie specyficznych elementów struktury syntetycznej i szczegó³owej, indywidualnych dla jednego wyko-nawcy. Odchylenia przebiegu linii graficznej mie-œci³y siê w naturalnych granicach osobniczej fluk-tuacji grafizmu.
Materia³ porównawczy stanowi³y rêkopisy trzech osób (próbki oznaczono literami A, B, C). Ka¿dy z rêkopisów typowanych osób zachowywa³ ade-kwatnoœæ pod wzglêdem:
– brzmienia form wyrazowych, – typu pisma (pismo tzw. zwyk³e), – tempa kreœlenia (motoryki pisma),
– topografii u¿ytego pod³o¿a (liniatura, format, szerokoœæ marginesu),
– narzêdzia pisarskiego (d³ugopis).
Oprócz rêkopisów kreœlonych na polecenie, spe³-niaj¹cych wszystkie wymogi stawiane materia³owi tego typu, w obrêbie ka¿dej grupy materia³u porównawcze-go znajdowa³y siê rêkopisy o charakterze bezwp³ywo-wym. Aby unikn¹æ ewentualnego sugerowania siê od-powiedziami udzielonymi przez inne laboratoria i wza-jemnej wymiany informacji na temat wyników testów, grupy (próby) materia³u porównawczego wysy³ane do poszczególnych jednostek ró¿nie oznaczano.
W celu zapewnienia jednorodnoœci materia³u testo-wego wszystkie laboratoria otrzyma³y w oryginale ten sam materia³ dowodowy i porównawczy. Oprócz
mate-PROBLEMY KRYMINALISTYKI 261 (lipiec–wrzesieñ) 2008
54
Z PRAKTYKI
ria³u badawczego przygotowano instrukcjê przeprowa-dzenia badañ testowych. Pracownia z laboratorium ob-jêtego badaniem opracowywa³a wspólne stanowisko. W przypadku zarówno kategorycznej identyfikacji wy-konawcy kwestionowanego tekstu, jak i kategoryczne-go wykluczenia nakreœlenia tekstu przez któr¹œ z osób, których wzory pisma stanowi³y materia³ porównawczy pracownicy jednostki objêtej badaniem w punktach wskazywali cechy wspólne/ró¿ne obu konfrontowanych materia³ów. Odpowiedzi prawdopodobne nale¿a³o szczegó³owo uzasadniæ.
Test skierowano w kolejnoœci do ka¿dego z 17 labo-ratoriów kryminalistycznych komend wojewódzkich Po-licji i Komendy Sto³ecznej PoPo-licji (kolejnoœæ alfabetycz-na). By³ adresowany do wszystkich ekspertów pracow-ni badañ dokumentów posiadaj¹cych uprawpracow-niepracow-nia do wykonywania ekspertyz z zakresu klasycznych ba-dañ dokumentów. Eksperci poddani testowi mieli do dyspozycji orygina³ materia³u dowodowego i mate-ria³ porównawczy trzech typowanych osób. Po przepro-wadzeniu badañ i wype³nieniu karty odpowiedzi mate-ria³y zwracano do CLK KGP.
Materia³ dowodowy oraz rêkopisy porównawcze by-³y obszerne, co pozwala³o na ocenê wszystkich zespo-³ów cech ocennych: syntetycznych, topograficznych, mierzalnych, konstrukcyjnych oraz motorycznych. Ze-spo³y te podlegaj¹ standardowo ocenie w badaniach z wykorzystaniem metody graficzno-porównawczej, która jest podstawow¹ metod¹ badania rêkopisów czy-telnych, u¿ywan¹ w badaniach pisma rêcznego wszyst-kich laboratoriów uczestnicz¹cych w teœcie.
Wynik badania uwzglêdnia³ nastêpuj¹ce kategorie mo¿liwych odpowiedzi:
kategoryczne lub prawdopodobne wskazanie wy-konawcy rêkopisu kwestionowanego przez jedn¹ z osób, których wzory pisma stanowi³y materia³ porównawczy (A, B, C),
kategoryczne lub prawdopodobne wykluczenie ty-powanych osób z grona potencjalnych wykonaw-ców spornego tekstu.
Badania metod¹ porównañ miêdzylaboratoryjnych maj¹ na celu ustalenie poziomu jakoœci pracy. Zebranie doœwiadczeñ w prowadzeniu tego typu badañ, nawet przy stwierdzeniu ewentualnych ró¿nic w wypracowa-nych stanowiskach (wnioskach), ma doprowadziæ
do podniesienia jakoœci wykonywanych badañ. Stwier-dzenie nieprawid³owoœci w jakimkolwiek zakresie, na którymkolwiek etapie badañ nie powinno skutkowaæ represjami ze strony jednostki wykonuj¹cej test, a jedy-nie wskazaæ kierunki pomocy w celu eliminacji zaistnia-³ych b³êdów.
Autorka ma nadziejê, ¿e poczynione uwagi i zawar-te w niniejszym opracowaniu informacje, pomog¹, choæ w czêœci, rozwiaæ w¹tpliwoœci co do celowoœci stoso-wanych badañ miêdzylaboratoryjnych i uœwiadomi¹ ko-niecznoœæ przeprowadzania tego typu testów. Testy miêdzylaboratoryjne nie tylko stanowi¹ wymóg formal-ny, ale przede wszystkim daj¹ okazjê ekspertom do „sprawdzenia siê”, do potwierdzenia s³usznoœci sto-sowanej metody i w³asnych umiejêtnoœci, s¹ wreszcie elementem samokontroli. Pomagaj¹ w okreœleniu war-toœci diagnostycznej metody, która wymaga wielu ba-dañ eksperymentalnych i du¿ej praktyki. U³atwiaj¹ tak-¿e ocenê rzetelnoœci i prawid³owoœci metody, a przez to wartoœci wyników badañ w opinii jako dowodu nauko-wego.
Eksperci badañ dokumentów CLK KGP, jako organi-zatorzy pierwszego testu miêdzylaboratoryjnego labo-ratoriów policyjnych w Polsce, maj¹ nadziejê, ¿e nie s¹ jedynym œrodowiskiem, wœród du¿ej grupy osób zajmu-j¹cych siê t¹ dyscyplin¹ kryminalistyki, które zauwa¿a koniecznoœæ ustawicznej samokontroli dla poprawy ja-koœci pracy.
Katarzyna Wójtowicz-Garcarz
Szczególne podziêkowania kierujemy w stronê Wydzia³u Jakoœci CLK KGP za wk³ad i pomoc przy organizacji testu.
BIBLIOGRAFIA
1. Ekspertyza S¹dowa, [red.] Józef Wójcikiewicz, Zakamycze, Kraków 2002.
2. Polityka PCA dot. wykorzystywania badañ bieg³o-œci/porównañ miêdzylaboratoryjnych w procesach akredytacji i nadzoru laboratoriów, DA. 05 Wydawnic-two PCA, Wydanie IV, Warszawa 07.02.2008 r.
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 261 (lipiec–wrzesieñ) 2008 55
Z PRAKTYKI
Z PRAKTYKI
