Ostatni franciszkanie prowincji litewskiej

(1)

Józef Makarczyk

Ostatni franciszkanie prowincji

litewskiej

Saeculum Christianum : pismo historyczno-społeczne 13/1, 7-12

(2)

R O Z P R A W Y

I

A R T Y K U Ł Y

S a e c u lu m C h ristia n u m

13 (2006) n r 1

O. JÓ Z E F MAKARCZYK OFM CONV

OSTATNI FRANCISZKANIE

PROWINCJI LITEWSKIEJ

Po 1864 r. z całej prowincji litewskiej OO. Franciszkanów pozostał jedynie

klasztor w Grodnie. W klasztorze został urzàdzony przez władze carskie areszt

dla księży i zakonników za ich działalność patriotycznà czy za inne przewinie

nia w stosunku do władzy świeckiej. Przebywało w nim wielu dominikanów,

bernardynów, bonifratrów, księży diecezjalnych, a najwięcej franciszkanów

z innych skasowanych konwentów1. Na przełomie XIX i XX wieku rozegrał się

dram at zakonu franciszkańskiego w Imperium Rosyjskim. Dochodzi do „wy

m arcia” zakonników w ostatnim klasztorze prowincji, jakim był konwent gro

dzieński. W kilku krótkich notkach biograficznych zostały zawarte ślady ostat

nich franciszkanów. Rzeczà znamiennà jest fakt, że ostatni franciszkanie um ie

rali poza klasztorem. Jedynie o. Juliusz Woytkiewicz zmarł w murach konwen

tu grodzieńskiego.

O. P iotr Celestyn Steckiewicz (1835-1891) pochodził ze szlachty guberni

grodzieńskiej z okolicy Kuźmicze. W sierpniu 1864 r. w wyniku rewizji prze

prowadzonej w celi zakonnej i znalezieniu tam materiałów o treści antypań

stwowej został aresztowany i uwięziony w więzieniu grodzieńskim. Widnieje

on w wykazie więźniów politycznych, po zapłaceniu kary w wysokości 200 rubli

został zwolniony z więzienia2. W 1870 r. objął gwardiaństwo i przez wiele lat

pracował przy parafii franciszkańskiej w Grodnie3. Jego staraniem cmentarz

franciszkański doczekał się murowanego ogrodzenia. Napis składający się

z dwóch tablic kamiennych przy głównym wejściu na cmentarz głosi: „Za sta

rannością x. Piotra Steckiewicza ten cmentarz powiększono i domek postawio

ny” i poniżej następny „a za pomocą parafian murem opasany w 1882 r.” Z p a

rafii franciszkańskiej w Grodnie został przeniesiony na proboszcza parafii św.

1 P. K u b i c k i, Bojownicy kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861-1915. Cz. 2. T. 4. Sandomierz 1936, s. 9.

2 T a m ż e, cz. 2, t. 1, s. 634-635.

3 Directorium horarum canonicarum et Missarum pro dioecesi Vilnensi in A . D. C. 1885. Vil- nae 1884, s. 209.

(3)

Apostołów Piotra i Pawła w Hoży4. Tam zmarł 20 listopada 1891 r. w wieku 56

lat i na parafialnym cmentarzu został pochowany5.

O. Julian Ratyński (1838-1904) urodził się w 1838 r., a do zakonu wstąpił

w 1859 r. Przez przeszło 15 lat pełnił funkcję proboszcza parafii św. Apostołów

Piotra i Pawła w Wilnie6. Następnie widzimy go w Grodnie jako wiceproboszcza

parafii franciszkańskiej7. Od 1893 r. był gwardianem klasztoru. Własnym kosz

tem bez pomocy parafian przeprowadził rem ont kościoła, klasztoru i zabudo

wań gospodarczych8. Był przełożonym klasztoru i proboszczem parafii Matki

Bożej Anielskiej w Grodnie do 4 listopada 1900 r. Po nim przyszedł ks. Czesław

Górski, kapłan diecezjalny, a o. Ratyński został przeniesiony do Wołpy9 na sta

4

Archiwum Parafialne w Hoży, Luźna kartka dwustronnie zapisana zawierająca spis pro boszczów od najdawniejszych lat do czasu obecnego, tam jest zapis: „x. Piotr Steckiewicz były Gwardjan Klasztoru OÓ. Franciszkanów w G rodnie i Zakonnik tejże Reguły. Był w Hoży pro boszczem w r. 1891 (umarł w Hoży t. R. 20 listop.) B. sygn.; J. K u r c z e w s k i, Biskupstwo wi

leńskie. Wilno 1912, s. 225 podaje: „Hoża, 4 kl., p. t. Św. Piotra i Pawła ap., założony i uposażo

ny przez Kazimierza Jagiellończyka; nadanie ojcowskie potwierdził król Aleksander 1494 r., mianowicie: dziesięciny ze dworu hozkiego i z Przełomu, 2 uszatki miodu z klucza grodzień skiego, 2 kamienie wosku, jezioro Wiazowiec i Czaścino ze strumykiem łączącym te jeziora, 7 poddanych ziemian, staw z młynem na rzece Lesznicy i drugi za Niemnem, na rzece Bielicy, ziemię po obu stronach Niemna i karczmę w Hoży. Wymurowany 1862 r. przez parafjan”.

5

Napis na pomniku brzmi: „Ś. P. Ksiądz Piotr Celestyn Steckiewicz. Były Gwardjan Z ako nu Franciszkanów Grodzieńskich. Miał kapłaństwa 32 lata. Żył lat 56, zm. 20 listopada 1891 r.” Ponadto na dolnej części pom nika jest następujący napis: „O MARYJO MATKO MOJA! TYŚ N A D ZIEJA M O JA JESTEŚ MATKĄ LITO ŚCI B Ą D Ź T E Ż D L A M NIE I W W IECZN O ŚCI. O JE Z U UK RZY ŻO W A N Y PEŁEN LITOŚCI, NIEPAM IĘTAJ NA M E PR ZESZŁO ŚC I, KRWI TWA N A K R Z Y Ż U ZR O SZO N A , PR O SZ Ę BY M A D U SZA BYŁA ZBAW IONA. LU D U W IER N Y B Ą D Ź T E Ż M IŁO SIERN Y , PR O SZ Ę O W ESTC H N IEN IE M ÓW IĄC W IEC Z N E O D P O C Z N IE N IE ”. Zob. fot. 1.

6 Directorium horarum canonicarum et Missarum pro dioecesi Vilnensi in A . D. C. 1907. Vil-

nae 1906, s. 207.

7

Directorium horarum canonicarum et Missarum pro dioecesi Vilnensi in A . D. C. 1892. Vil- nae 1891, s. 113.

8

Archiwum Franciszkańskie w G rodnie, Inwientarnaja opis..., s. 29-30, b. sygn.

9

J. K u r c z e w s k i, Biskupstwo wileńskie, s. 228 podaje: „Wołpa, 4 kl., p. t. Św. Jana Chrzciciela, założony i uposażony 1478 r. przez Aleksego ks. Olszańskiego, wojewodę wileń skiego, z żoną Jadwigą i dziećmi, nadaniem 4 poddanych, dziesięciny z Dworca, ziemi Mi- rowszczyzny, łąki w Kuźniowce i przy dworze, 4 sług, 2 wołów, 2 krów i koni itd., z obowiąz kiem 2 mszy tygodniowo. W nuk jego, biskup wileński Paweł, dodał 4 poddanych w Senutach, 8 ogrodników, 6 bojarów i dziesięciny ze Starego i Nowego Dworca. 1526 r.; tenże biskup za łożył altarję św. Anny i m ansjonarję na 4 księży, nadając plac pod ich domy, 23 kopy groszy kapszczyny z Wołpy, 2 folwarki: Nowy Dworzec i Diłowszczyznę z poddanymi, podatek mio dowy z Gudziewicz, wstęp do lasu i młyna - z obowiązkiem codziennego oficjum o Niepoka- lanem Poczęciu N. M. P. i mszy śpiewanej; potem dołożył jeszcze ziemię Dudowszczyznę. Do tego funduszu Stanisław i D orota Rumbowiczowie dodali dziesięcinę. Proboszcz ks. Goli- szewski w r. 1613 założył tu szpital z kaplicą p. t. N. M. P. i uposarzył nadaniem ziemi Niem- czynowskiej i Taborowskiej; jego fundusz powiększyli małżonkowie Adamostwo Czarnkowscy dodaniem 50 zip. i 10 beczek żyta ze starostwa wołpiańskiego. Kościół odbudowany drewnia

(4)

nowisko proboszcz parafii św. Jana Chrzciciela10. W Wołpie 14 sierpnia 1904 r.

zmarł i został pochowany koło kościoła11.

O. Juliusz Woytkiewicz (1819-1906) przebywał w klasztorze grodzieńskim

około 50 lat. W księgach metrycznych figuruje jego podpis już od 1845 r.12.

W 1874 r. odmówił on podpisania deklaracji mówiącej o nieudzielaniu posług

religijnych unitom, za co zakazano mu spełniania funkcji kapłańskich13. Figu

ruje w spisie duchowieństwa na rok 1903 jako franciszkanin mieszkający

w klasztorze grodzieńskim liczący już 84 lata, w tym w kapłaństwie 62 lata14.

Ponadto zachowała się fotografia z jego obchodów jubileuszu 50 lecia kapłań

stwa - zob. fot. 3. Zm arł 4 grudnia 1906 r. jako 87 letni starzec15. Był on ostat

nim zakonnikiem franciszkaninem zmarłym w klasztorze grodzieńskim

w okresie niewoli narodowej.

O. Tomasz Syrwid (1834-1908) urodził się w 1834 r., święcenia kapłańskie

przyjął w 1859 r. Był on ostatnim franciszkaninem należącym do Prowincji Li

tewskiej16. Według spisu duchowieństwa diecezji wileńskiej za 1903 r. o. Tomasz

Syrwid przebywał na małej placówce duszpasterskiej w powiecie oszmiańskim -

Bogdanowo, leżącej koło starego klasztoru franciszkańskiego Holszany. Przeby

wał tam od 1901 r.17. Zmarł w 1908 r. będąc poza klasztorem grodzieńskim do

którego de familia należał i został pochowany w Wilnie na cmentarzu „Rosa”18.

Pomimo „wymarcia” zakonników klasztor grodzieński jako jedyny z całej

Prowincji Litewskiej nie był zamknięty. Służył jako więzienie, głównie dla ka

ny 1773 r. przez biskupa cyneńskiego Józefa Kossakowskiego i pokonsekrowany 1776 r. Ka plica na cmentarzu zbudowana 1873 r. przez Bolesława Kretowicza”.

10

AFG, Wypis z Księgi spraw sądowych K. N r 847/319 Dziennik 25 kwietnia 1901 r. pt. 5;

Kronika. Kościół i duchowieństwo. Kraj. R. 19: 1900, nr 47, s. 24.

11

Napis na nagrobku głosi; „Ks. Julian Ratyński zakonu Franciszkańskiego Proboszcz Wolpiański + 14 sierp. 1904 r. Ż. 62 l. Kapłaństwa 41 l.” Zob. fot. 2.

12

Białoruskie Państwowe Archiwum Historyczne w Grodnie, 257-1-6. Księga metryk ślub

nych kościoła parafialnego rzymsko - katolickiego grodzieńsko - zaniemeńskiego (1827-1847);

A FG , Księga intencji odprawionych. Od stycznia 1882 do grudnia 1887r., b. sygn.

13

P. K u b i c k i, Bojownicy kapłani..., cz. 2, t. 1, s. 970.

14

Directorium horarum canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi in A nnum Domini

bissextilem M C M IV juxta kalendarium a Sede Apostolica 1901 a. approbatum compositum. Vil-

nae 1903, s. 205.

15

Directorium horarum canonicarum et Missarum pro dioecesi Vilnensi in A . D. C. 1907. Vilnae 1906, s. 206.

16

nae 1903, s. 226.

17

nae 1903, s. 226.

18

Napis na nagrobku głosi: „S.f P. Ksiądz Tomasz Syrwid z Zakonu OO. Franciszkanów zm. 13 maja 1908 r. mając lat 74. Pokój Jego duszy”. Zob. fot. 4.

(5)

płanów - patriotów, którzy tam odbywali kary polityczne. Kapłan diecezjalny

pełniący funkcję proboszcza parafii Matki Bożej Anielskiej nosił miano gwar

diana klasztoru. Był dla kapłanów - więźniów przełożonym i niejako naczelni

kiem, ponieważ odpowiadał za podwładnych przed policją za ich pilnowanie.

Dla przykładu w klasztorze franciszkańskim w Grodnie w 1880 r. mieszkali19:

ks. Telesfor Misiukiewicz l. 80 zm. 14.11.1880 r.

ks. Henryk Stański l. 80

ks. Floryan Lawnic l. 70

ks. Juliusz Wojtkiewicz

ks. Piotr Celestyn Steckiewicz l. 44

oraz więźniowie:

ks. Dominik Pomian dominikanin

brat M edart Jurewicz dominikanin

brat Jan Skalski bonifrater

kleryk Michał Sienczyna

także matka o. Steckiewicza Anna z Bylczynskich Steckiewicz wd ur. 1811

Natomiast w roku 1908 przebywało 10 księży tj.:20

Proboszcz, wikariusz i emeryt:

ks. Ignacy Rosołowski l. 39 przełożony

ks. Teodozy Żyliński l. 36 wikariusz,

ks. Seweryn Piery l. 77 jubilat

oraz więźniowie:

ks. Józef Orłowski l. 42

ks. Tomasz Biały l.

ks. Józef Grecki l.

ks. Stanisław Paszenko l.

ks. Józef Maklicki l. 64

ks. Michał Szuszel l. 52

ks. Piotr Taupiel l. 98

Klasztor jako więzienie funkcjonował aż do 1919 r. Tego roku przebywało

w nim trzech księży „zesłańców”. Opiekę nad nimi roztaczali franciszkanie21.

Od 1913 r. przy kościele franciszkańskim duszpasterzował jako wikariusz para

fii ojciec Melchior Fordon (był on najpierw księdzem diecezjalnym, dopiero

19 AFG, Spis ludności Zaniem ensko - Grodzienskiego Rzymsko - Katolickiego Francisz- kanskiego Parafialnego Kościoła. 1880 r. sporządzony, s. 185. Sygn. Spis - X II 1880-1887.

20 A FG , Книга о исповъдающихся и причащающихся Рродненскаго францисканскаго

Римско -Католическаго Приходскаго Кост ела и Монастыря, s. 2.

21 Archiwum Franciszkańskie w Krakowie, Acta Provinciae Sancti Antonii Paduani M ino

rum Conventualium in Regnio Galiciae et Lodomeriae ac Magni Ducatus Cracoviensis ab anno D. 1879 inchoata, s. 900. Dalej Acta Provinciae. (Zawiera wizytacje prowincjalskie konwentu

grodzieńskiego z 05. 1919 r. i z 08.10.1919 r. oraz uchwały definitorium prowincjalskiego). Sygn. B-IVa-3.

(6)

w 1910 r. wstąpił do Zakonu OO. Franciszkanów, a w 1911 r. złożył śluby za

konne). Początkowo o. Melchior nie mógł występować jako zakonnik, dopiero

w 1917 r. założył habit zakonny i manifestował w ten sposób powrót dawnych

właścicieli do swego klasztoru22.

Decyzję o powrocie franciszkanów do Grodna podjęto na sesji D efinito

rium Prowincji 20 stycznia 1919 r. we Lwowie, mianując o. Fordona gwardia

nem klasztoru23. Kuria biskupia wileńska pismem z dnia 4 lipca 1919 r. do pro-

wincjałatu OO. Franciszkanów poinformowała o przekazaniu klasztoru i para

fii M atki Bożej Anielskiej w Grodnie franciszkanom oraz zatwierdzeniu o.

Fordona na stanowisku proboszcza24.

ПОСЛЕДНИЕ ФРАНЦИСКАНЦЫ ЛИТОВСКОЙ ПРОВИНЦИ Резюме Э т о т о п р е д е л ен и е о т н о с и т с я к ч е т ы р е м свящ ен н и кам п р о ви н ц и и св. К а зи м и р а и св. А н то н и я П адуан ского, к оторую обы чно н а зы в ал и Л и товской . В с та ть е освещ ен ы их судьбы: о. П е т р а Ц е л е с ти н а С тец кеви ча, о. Ю л и ан а Р аты н ьско го , о. Ю лиуш а В о й тк еви ч а и о. Ф ом ы С ы рвида. О. П е т р п о след н и е г о д ы своего служ ения п р о в е л в к ач естве н а с т о я т е л я п ри ходского к о ст е л а в м.Гожа около Гродно. П о сл ед н и й н а с т о я т е л ь ф р анци сканского п ри ход а г.Гродно О .Ю лиуш стал п о сл ед н и м м о н ах о м гр о д н е н ско го ф ран ц и скан ского м о н аст ы р я, у м ер ш и м в м о н аст ы р е. П о с л ед н и м ф р ан ц и ск ан ц ем Л и то вск о й п ро ви н ц и и бы л о .Ф о м а С ы рвид, ум ер ш и й вн е сте н м о н а ст ы р я , к к о то р о м у п р и н ад л еж ал de fa m i lia. О н п охорон ен н а К л ад б и щ е Р о са в В ильне. П р и р а сс м о тр е н и и п роц есса в ы м и р ан и я м он ахов п о сл ед н его и з о гр о м н о й Л и то вск о й п рови н ц и и г р о д н ен ско го ф ран ц и скан ского м о н а ст ы р я , о соб ое зн ачен и е п р и о б р е т а е т слово «последний». Ш т атн ы й гр о д н ен ски й м о н а с т ы р ь лиш ь п я т ь л е т о с та в ал с я без м онахов. В 1913 году в н его в о зв р ащ а ется ф р ан ц и скан ец о. М ельхи ор Ф ордон. А т а м , г д е ест ь х отя бы оди н и з м онахов, - в его л и ц е при сутствует орден. О .Ф орд он п р и частен к во зр о ж д ен и ю о р д е н а в ви л ен ско м и гр о д н ен ско м м онасты рях.

22 Archiwum Franciszkańskie w Warszawie, Wspomnienia o życiu, s. 2-3. 23 AFK, Acta Provinciae..., s. 883.

24 AFK, Teczka nr 1. Klasztor OO. Franciszkanów w Grodnie 1919-1939. (Zawiera kore spondencję gwardianów i braci do ojca prowincjała i sekretarza, kwestionariusze duszpaster skie, dekret kurii wileńskiej przekazujący zarząd parafii franciszkanom z dnia 04.07.1919 r., ogółem ok. 50 różnego rodzaju druków). Sygn. D-II-20.

(7)

Fot. 1. Cmentarz parafialny w Поет k/Grodna. Pomnik ś.p. o. Piotra Celestyna Steekiewicza

franciszkanina (1835-1891)

Fol A. Cmentarz Rosa w W ilnie. Fot. 2. Kościół św. Jana Chrzciciela w Wołpie.

Pomnik ś.p. Tomasza Syrwida franciszkanina (1831-1908) Obok grób ś.p. o. Juliana Katyńskiego franciszkanina (1838-1904)

Fot. 3. Ks. Juliusz W oytkiewicz Franciszkan. Jubilat. W dniu odprawionej przez niego [M issa] sollem nis

w Kościele Franciszkańskim w Grodnie 1894. Na pam iątkę.