Semiotyka logiczna (7)

(1)

Semiotyka logiczna (7)

Jerzy Pogonowski

Zakład Logiki Stosowanej UAM www.logic.amu.edu.pl

pogon@amu.edu.pl

29 listopada 2007

(2)

Wprowadzenie

Plan na dziś

Plan na dziś:

o entymematach;

o znaczeniach niedosłownych;

o regułach konwersacyjnych;

metoda konstrukcji;

metoda krytycznego pytania;

argument z autorytetu;

argument z podobieństwa.

(3)

Wprowadzenie

Możemy pożądać jakiegoś klarownego kryterium wyodrębniania spośród wszelkich argumentów niededukcyjnych tych, które uważamy za

akceptowalne.

Na poprzednim wykładzie pokazaliśmy, że argumenty indukcyjnetworzą jedną z takich grup.

Argumenty te nie wyczerpują jednak wszystkich akceptowalnych niededukcyjnych sposobów argumentowania.

Pamiętamy, że w argumentacji liczy się skuteczność.

Czy jednak może być ona osiągana wszelkimi sposobami?

Podstawy podziału na uczciweoraznieuczciwechwyty w argumentacji nie są jasne.

Do cech wyróżniających manipulacje wśród wszelkich perswazji zaliczyć można:

świadome używanie błędnych schematów argumentacji;

intencję oszukania interlokutora;

stosowanie bodźców obliczonych na reakcje nie całkiem świadome.

(4)

Entymematy

Wiele argumentacji niededukcyjnych skłonni jesteśmy uznać za poprawne, gdy można tak rozszerzyć zespół przesłanek, aby uzyskać z argumentacji wyjściowej argumentację dedukcyjną.

Jednak to, które z entymematów uważamy za uczciwe chwyty

argumentacyjne, a które za nieuczciwe fortele erystyczne wymaga brania pod uwagę nie tylko:

strukturalnych własności komunikatu, reguł konwersacyjnych,

rozumienia znaczeń niedosłownych,

lecz również z góry ustalonych zasad o charakterze aksjologicznym (np.

etycznym).

(5)

Entymematy

Przyjmijmy następującą charakterystykę entymematu jako argumentacji, którą można rozszerzyć do argumentu dedukcyjnego.

Argument o przesłankach P₁, . . . , P_ni wniosku K jestdedukcyjny w świetle wiedzy złożonej ze zdań prawdziwych W₁, . . . , Wm, jeśli:

z przesłanek P1, . . . , Pn nie wynika logicznie konkluzja K ; łącznie z przesłanek P₁, . . . , Pn oraz wiedzy W₁, . . . , Wm wynika logicznie konkluzja K .

Taki argument nazywamy też argumentem dedukcyjnym w sensie szerokim.

Zdania W1, . . . , Wm nazywa się często przesłankami entymematycznymi (domyślnymi, ukrytymi).

(6)

O znaczeniach niedosłownych

Treść dosłowna zdania Z to ogół tych informacji, które ze zdania Z logicznie wynikają.

Gdyfaktyczna treść zdania Z jest różna od jego treści dosłownej, to mówimy, że zdania Z użyto w znaczeniu niedosłownym.

Aluzja: wypowiedzenie zdania Z przenosi informację Z , lecz nie przenosi negacji informacji Z ;

Ironia: wypowiedzenie zdania Z nie przenosi informacji Z , lecz przenosi negację informacji Z ;

Metafora: wypowiedzenie zdania Z nie przenosi ani informacji Z , ani negacji informacji Z ;

Oksymoron: wypowiedzenie zdania Z przenosi zarówno informację Z , jak i negację informacji Z .

(7)

O znaczeniach niedosłownych

W 1980 roku Lakoff i Johnson zaproponowali rozumienie metafor jako sposobu pojmowania świata (Metaphors we live by).

„Metafory nie są jedynie czymś, co umożliwia nam spojrzenie poza.

W rzeczywistości widzieć coś poza metaforą można jedynie posługując się inną metaforą.

Wygląda na to, że zdolność pojmowania doświadczeń za pośrednictwem metafory jest kolejnym zmysłem, jak wzrok, dotyk czy słuch, a metafora dostarcza jedynego sposobu postrzegania i doświadczania znacznej części świata rzeczywistego.

Metafora jest takim samym i równie cennym elementem naszego funkcjonowania co zmysł dotyku.”

(8)

O znaczeniach niedosłownych

Znaczenia niedosłowne opisywać można przy użyciu przekonań

przypisywanych rozmówcom. Zobaczmy, jak dokonać można rozróżnień między znaczeniami dosłownymi i niedosłownymi, a także bardziej subtelnych rozróżnień:

w ramach znaczeń dosłownych — między kłamstwem a „zwykłą”

dosłownością i metonimią;

w ramach znaczeń niedosłownych — między aluzją a metaforą, oksymoronem i ironią.

Załączona niżej tabela pochodzi z pracy: Janusz Maciaszek Znaczenie, prawda, przekonania. Problematyka znaczenia w filozofii języka. [w druku].

M jest skrótem dla mówiącego, a I skrótem dla interpretatora.

(9)

O znaczeniach niedosłownych

1 2 3 4

Wypowiedzenie Dosłowność Kłamstwo Aluzja Metafora,

zdania W oraz oksymoron,

metonimia ironia

I przypisuje M

przekonanie TAK NIE TAK NIE

wyrażone w W I przypisuje M

przekonanie, NIE NIE TAK NIE

że on sam żywi przekonanie wyrażone w W I przypisuje M

intencję, aby M TAK TAK - NIE

uwierzył w W .

(10)

Reguły konwersacyjne

W prowadzonym uczciwiedialogu powinna obowiązywać następująca zasada kooperacji:

Wnoś swój wkład do konwersacji, w której uczestniczysz tak, jak tego w danym jej stadium wymaga przyjęty cel czy kierunek wymiany słów.

Ta bardzo ogólna zasada rozkłada się na cztery bardziej konkretnereguły konwersacyjne (maksymy Grice’owskie), których powinni starać się przestrzegać ludzie, gdy wypowiadają się serio, uczciwie i dosłownie:

(11)

Reguły konwersacyjne

Reguła prawdziwości: Wypowiadaj tylko takie sądy, w których

prawdziwość sam wierzysz — i w których prawdziwość masz podstawy wierzyć. Krótko: Mów prawdę.

Reguła informacyjności: Nie przekazuj adresatowi ani więcej, ani mniej informacji, niż jest to niezbędne dla prawidłowej realizacji celów w danej fazie dialogu. Krótko: Dostarczaj tyle informacji, ile trzeba.

Reguła rzeczowości: Niech treść twoich wypowiedzi nie oddala się zbytnio od podstawowego aktualnego kierunku konwersacji.

Krótko: Mów na temat.

Reguła organizacji: Nadawaj swoim wypowiedziom taką formę, aby odbiorca miał jak najmniejsze trudności z przypisaniem im właściwej interpretacji. Krótko: Mów zrozumiale.

(12)

Reguły konwersacyjne

Uwaga! Ktoś, kto bezwzględnie przestrzegałby tych reguł, byłby interlokutorem ze wszech miarnieznośnym:

zajmowałby stanowisko wyłącznie w sprawach, które są dostatecznie udokumentowane;

udzielałby informacji pedantycznie wymierzonych;

wypowiadałby się rzeczowo i tylko w sprawach istotnych, nie czyniąc dygresji;

mówiłby krótko, jasno i jednoznacznie.

Jest mało prawdopodobne, aby takie komunikaty byłyinteresujące.

Komunikujemy się jednak, aby przekazywać sobie treści ważne, interesujące, istotne, itd.

(Oczywiście, czasami nasze komunikaty pełnią np. jedynie funkcjęfatyczną, dla której mniej istotna jest ich treść.)

(13)

Reguły konwersacyjne

Reguły konwersacyjne nie zostały sformułowane po to, aby ich

przestrzegać, lecz aby możliwe było wykrycie, jakie treści chciał przekazać nadawca, który narusza te reguły.

Jawne, nie wprowadzające odbiorcy w błąd odstępstwo od reguł

Grice’owskich jest źródłem tzw. implikatur, czyli znaczeń niedosłownych, sugerowanych przez nadawcę, choć nie wypowiadanych wprost.

Gdy takie odstępstwo ma miejsce, zadaniem odbiorcy jest wykrycie intencji komunikacyjnej nadawcy, czyli domyślenie się zarówno tego, jaką informację chciał on przekazać, jak i tego,z jakiej przyczynynie wyraził tej informacji jawnie iwprost.

Proces wykrywania implikatur przez analizowanie odstępstw od reguł wchodzących w skład zasady kooperacji nazywamy eksploatacjąreguł konwersacyjnych

(14)

Reguły konwersacyjne

Ćwiczenie. Jakie reguły konwersacyjne zostały pogwałcone w poniższych dialogach (źródło: CWA)?

X: Kiedy urodził się Arystoteles? — Y: Przed wojną.

X: Kiedy urodził się Arystoteles? — Y: W IV w. p.n.e., ale nie znam dokładnie dnia i godziny.

X: Kiedy urodził się Arystoteles? — Y: W piątek.

X: Panie hrabio, czy w pańskim zamku straszy jakaś zmora? — Y:

Nie, jestem jeszcze kawalerem.

X: A jak z jego inteligencją? — Y: Gdyby połknął muchę, to miałby w żołądku więcej mózgu niż ma w głowie.

X: Pożycz mi tysiąc złotych. — Y: Życzę ci tysiąca złotych.

X: Czy Lidka była ostatnio w Paryżu? — Y: Nie, jakaś świnia tutaj ją tego nauczyła.

(15)

Reguły konwersacyjne

Ćwiczenie. W jaki sposób rozmówca Y dokonuje eksploatacji reguł konwersacyjnych (źródło: CWA)?

X: Czy lubisz małe dzieci? — Y: Tak, na gorąco, w sosie chrzanowym.

X: Ten towar chyba nie pójdzie. — Y: Bez obaw, Nowak to Napoleon marketingu.

X: Ile masz rodzeństwa? – Y: O wiele za dużo.

X: Może mi pan powie coś miłego. . . — Y: Ma pani ładne buty.

X: Jak ci idzie? Dorobiłeś się? — Y: Wiesz, pieniądze szczęścia nie dają.

X: Jak ci idzie? Dorobiłeś się? — Y: Tyle co Bill Gates to nie mam.

X: Jak ci idzie? Dorobiłeś się? — Y: Słyszałem, że się żenisz; czy to prawda?

(16)

Reguły konwersacyjne

Ćwiczenie. Podaj implikatury wypowiedzi (źródło: CWA):

Tak, jasne, on ma studia — a ja jestem perską księżniczką.

Pyta pan po ile to? — widzę, że niektórzy ludzie to czytać nie umieją.

To nie jest prawdziwy samochód — został wyprodukowany we Francji.

On jak już pije, to pije.

To prawdziwy Sherlock Holmes — zbadał zwłoki pozbawione głowy i stwierdził zgon.

On nie pisze — on pisze recenzje.

Próbował wygrać.

Udało mu się wygrać.

On ma więcej szczęścia niż rozumu, z tym że szczęścia też nie ma zbyt wiele.

Dzieci są dziećmi.

(17)

Metoda konstrukcji

SWW nazywa uzupełnianie argumentacji entymematycznej do argumentacji akceptowalnejmetodą konstrukcji.

Chodzi zatem o takie dołączenie dodatkowych elementów (konkluzji pośrednich) w diagramie argumentacji, aby otrzymany diagram reprezentował argumentację akceptowalną.

Oczywiście owe konkluzje pośrednie nie mogą być całkiem dowolne — powinny być treściowo związane z rozważaną argumentacją.

Ćwiczenie. Uzupełnić wnioskowania entymematyczne (źródło: SWW):

Jerzy ma osiemdziesiąt lat, a jego żona dwadzieścia. Zatem Jerzy jest człowiekiem zamożnym.

Śmierć jest złem, bo tak postanowili bogowie, w przeciwnym przypadku sami by umierali.

(18)

Metoda krytycznego pytania

Krytycznym pytaniem w odniesieniu do argumentu nazywamy pytanie postaci:

W jakiej możliwej do pomyślenia (prawdopodobnej sytuacji) byłoby tak, aby konkluzja argumentu była fałszywa lub wielce wątpliwa, przy jednoczesnej prawdziwości przesłanek?

Są dwie możliwe sytuacje:

jestniemożliwe, aby konkluzja argumentu była fałszywa, a jego przesłanki prawdziwe; wtedy rozważany argument jest dedukcyjny;

wskazujemy na (jedną lub więcej) mniej lub bardziej prawdopodobną sytuację, w której konkluzja argumentu byłaby wątpliwapomimo prawdziwości przesłanek; wtedy należy sformułowaćzarzuty wobec argumentu.

(19)

Metoda krytycznego pytania

Ćwiczenie. Sformułuj pytania krytyczne i — jeśli to potrzebne — zarzuty wobec następujących argumentów (źródło: SWW):

Magellan opłynął Ziemię, a zatem musi ona być kulista.

Policjant powiedział nieprawdę, a więc skłamał.

Nie ma potrzeby importu żywności, ponieważ polscy chłopi potrafią wyprodukować wystarczającą jej ilość, aby wyżywić Polaków.

Basia jest najlepszą studentką w naszej grupie, a nasza grupa jest najlepsza na roku, a więc Basia jest najlepsza na roku.

Emerytury zwiększyły się o 15 zł, a więc emerytów stać teraz na więcej.

(20)

Argument z autorytetu

Argument z autorytetu (argumentum ex auctoritate) to argument, w którym uzasadnia się jakiś pogląd tym, że podziela go jakaś osoba lub grupa osób.

Ogólny schemat argumentu z autorytetu ma postać następującą:

X twierdzi (uważa, sądzi), że A.

X jest autorytetem w dziedzinie D.

A należy do dziedziny D.

Zatem: A.

Wnioskowanie wedle tego schematu jest oczywiście zawodne.

Nie możemy jednak uznać tego typu argumentów za całkowicie bezużyteczne — w przeciwnym wypadku należałoby np. uznać za bezużyteczną wszelką dydaktykę.

(21)

Argument z autorytetu

Pytamy zatem: kiedy argument a autorytetu możemy uważać za

akceptowalny? SWW zaleca rozważenie następujących kwestii przy ocenie argumentów z autorytetu:

Czy osoba, na której opinię powołuje się argumentujący, jest ekspertem w dziedzinie, do której należy rozpatrywany pogląd?

Czy wypowiedź eksperta odpowiada jego przekonaniom? Czy nie ma podejrzeń, że jest on przekupiony lub szantażowany? Czy nie działa pod wpływem silnych emocji?

Czy wypowiedź eksperta została w argumentacji dobrze zrozumiana, poprawnie przytoczona, starannie zinterpretowana?

Jakie są opinie innych ekspertów?

Czy jest dostatecznie jasno sprecyzowane, czyje twierdzenia się przytacza?

(22)

Argument z autorytetu

Jeśli powyższe wymagania są naruszone, to mówimy o argumentum ad verecundiam (do nieśmiałości).

Ćwiczenie. Czy poprawnie użyto argumentacji ex auctoritate (źródło:

SWW oraz Życie):

Najbardziej wymownym argumentem przeciw astrologii jest to, iż odrzucają ją astronomowie.

Teoria ewolucji jest fałszywa. Autor Biblii nie mógł się mylić.

Życie ludzkie należy chronić od naturalnego poczęcia do naturalnej śmierci. Tak mówi lider Partii Boga.

Popierajmy program Partii, oparty na przeświadczeniu o własnej słuszności!

(23)

Argument z podobieństwa

Argument z podobieństwa (argument z analogii, per analogiam, a simili) odwołuje się do podobieństwa pod jakimiś względami pewnych

przedmiotów (osób, sytuacji, itd.). W takiej argumentacji posługujemy się więc schematem:

X jest podobne do Y . Twierdzenie T jest prawdziwe o X . Zatem: twierdzenie T jest prawdziwe o Y .

Argument z podobieństwa jest, rzecz jasna, zawodny.

Jednak rozumowania przez analogię bywają cenne poznawczo.

Zauważmy, że między argumentemz podobieństwa a „zwykłym”

stwierdzaniem analogii nie ma wyraźnej granicy.

(24)

Argument z podobieństwa

SWW zaleca w standaryzacji argumentu z podobieństwa zidentyfikowanie następujących jego elementów:

1 przedmiotów (osób, rzeczy, sytuacji, itd.), których podobieństwo stwierdzają przesłanki;

2 pod jakimi względami — w myśl przesłanek — są owe przedmioty podobne;

3 twierdzeń, rozumowań T itd., które są odnoszone do przedmiotów wymienionych w punkcie (1);

4 przedmiotów, do których ma się stosować T w myśl przesłanek;

5 przedmiotów, do których ma się stosować T w myśl konkluzji.

(25)

Argument z podobieństwa

Ćwiczenie. Oceń akceptowalność podanych argumentacji (źródło: SWW):

Skoro nazwaliśmy ben Ladena terrorystą z tego powodu, że kierowana przez niego organizacja uśmierciła wielu ludzi, to i prezydenta Busha powinniśmy nazwać terrorystą. Przecież wydając rozkaz ataku na Irak, doprowadził do śmierci wielu niewinnych ludzi.

Lekarz, który pomaga choremu przy eutanazji jest jak prawnik, który pomaga gangsterowi przy popełnieniu przestępstwa.

Skoro uznalibyśmy za zło eksperymentowanie na ludziach przez kosmitów stających od nas na wyższym poziomie rozwoju, to powinniśmy za złe uznać zabijanie i zjadanie zwierząt, które są na niższym od nas poziomie.

(26)

Koniec

O technikach manipulacyjnych wykorzystywanych w perswazji (groźba, szantaż, kłamstwo, itd.) powiemy nieco później.

Przy omawianiu procesu perswazji trzeba dodatkowo wziąć pod uwagę różne aspekty natury psychologicznej.

Odwołać się trzeba także do pewnych ustaleń psychologii społecznej.

W następnym wykładzie postaramy się przedstawić analizy tych

(wybranych) chwytów argumentacyjnych, które powszechnie uważane są za nieuczciwe.