Janusz Nowiński
"Bernhard von Clairvaux 2. Die Darstellung des Heiligen in der
bildenden Kunst : Gabriel Hammer verfaste den Abschnitt
"Buchmalerei", Arno Paffrath, [b.m.]
1990 : [recenzja]
Saeculum Christianum : pismo historyczno-społeczne 1/1, 258-260
1994
2 5 8 RECENZJE
[6]
A r n o P a f f r a t h , Bernhard von Clairvaux 2. Die Darstellung des Heiligen in der bildenden Kunst. Gabriel Ham mer verfaste den Abschnitt ,,Buchmaler e i”. Bergisch G ladbach 1990, ss. 223, il. 93.
N ieprzeciętna osobow ość opata z Clairvaux oddziaływała nie tylko na jem u współczesnych, kształtując oblicze E uropy wieku X II-go i następnych. K anonizacja świętego w 1174 r. utwierdziła i zdeterm inow ała jego kult w zachodniej Europie, czego przejawem stała się bogata ikonografia postaci św. B ernarda1.
W śród współczesnych badaczy ikonografii opata z Clairvaux A rno Paffrath zajmuje niewątpliwie miejsce czołowe. Zpoczątkow ane przez niego, pod p atro n atem A ltenber- ger Dom-Verein, prace badawcze nad rozproszonym cyklem 70 witraży ze scenami z życia i działalności św. B ernarda z nieistniejących dziś krużganków cysterskich opactw a w A ltenbergu, zakończone zostały wydaniem w 1984 r. dzieła: Bernhard von Claivraux. Leben und Wirken - dargstellt in den Bilderzyklen von Altenberg bis ZwettP.
Zaprezentow ano w nim obok kompletnej dokum entacji 70-ciu kw ater witrażowych z A ltenbergu, 21 kompozycji cyklicznych poświęconych życiu i działalności B ernarda z Clairvaux. Łącznie przedstaw iono 505 przedstawień (m alarstw o, grafika, płasko
rzeźba) z czego 318 zilustrowano. Większość prezentow anych cyklów przedstaw ień -pochodziła z klasztorów obszaru języka niemieckiego.
W roku jublileuszowym 900-lecia urodzin św. B ernarda z Clairvaux, również staraniem A ltenberger Dom-Verein, A rno P affrath opublikow ał ciąg dalszy swoich badań nad ikonografią D o k to ra M iodopłynnego, które tym razem dotyczyły przed
stawień Świętego w sztukach plastycznych aż po czasy nam współczesne.
K siążkę otw iera źródłowo udokum entow ane zestawienie najważniejszych dat i w ydarzeń związanych z biografią i kultem św. B ernarda (s. 18-22) oraz chronologicz
ny wykaz klasztorów cysterskich założonych przez Świętego i wywodzących się z Clairvaux3 (s. 23-25). Kolejnym cennym zestawieniem jest chronologiczny indeks dzieł D o k to ra M iodopłynnego wraz z krótkim kom entarzem historycznym opracow a
nym na podstaw ie b adań E. Friedricha4 i J. Leclerqu’a 5 (s. 26-27).
P o krótkim wprowadzeniu (s. 28-36) au to r rozpoczyna prezentację przedstaw ień św.
B ernarda w plastyce od m alowideł szkoły włoskiej (s. 39-50). Jedenaście prezen
tow anych tu dzieł stanowi w ybór najbardziej charakterystycznych schem atów kom pozycyjnych i tematycznych, funkcjonujących w ikonografii św. B ernarda na terenie Italii od ostatniej ćwierci XIV wieku do 1. ćwierci wieku XVI. A kcentują one przede wszystkim m aryjny i pasyjny charakter mistyki Świętego w scenach typu ,,D octrina”, ,.Sacra conversatione” oraz „Adoracjach Chrystusa na K rzyżu ”.
K ażde z prezentow anych w książce 93 malowideł (doskonale reprodukow anych w kolorze) zaopatrzone jest w krytyczny kom entarz.
Pierwsze przedstaw ienia św. B ernarda w m alarstwie tablicowym na terenie Niemiec pojaw iają się w około połow y XV wieku. Dziełom m alarskim związanym z ikonografią
1 Por. L exikon der Christlichen Ikonographie. H erausgegeben von W o 1 f g a n g B r a u n f e 1 s, t. 5, R om , Freiburg, Basel, Wien, 1973, szp. 371-385.
2 A r n o P a f f r a t h , Bernhard von Clairvaux. Leben und Wirken - dargestellt in den Bildrzyklen von Altenberg bis Zw ettl. M it einen Beitrag über „Die Bernhardfenster aus Altenberg und St. A pern” von B r i g i t t e L y m a n t , Bergisch G ladbach 1984.
3 Por. E. V a c a n a r d , Leben des heiligen Bernhard von Clairvaux. A utorisirte Ü bersetzung von M a t t h i a s S i e r p . Band 1 und 2, M ainz 1897 und 1998.
4 E. F r i e d r i c h , Einfürung zu _ „Die Schrieften des honigßiB??enden Lehrers Bernhard von C lairvaux”. N ach der Ü bertragung von A g n e s W o l t e r s . Band 1, W ittlich 1934.
5 J. L e c l e r c q und C.H . T a 1 b o t und H. M. R o c h a i s, 5. Bernardi opera Vol.
I-V III, R om 1957-1977.
[ 7 ] OMÓWIENIA 2 5 9
Świętego, pow stałym na terenie niemieckiego obszaru językowego poświęcony jest kolejny rozdział książki (s. 51-74). Równolegle z przedstawieniami O pata z Clairvaux w towarzystwie innych świętych (2. pol. XV w.) pojaw iają się na terenie Niemiec ilustracje mistycznych przeżyć B ernarda w typie „Am plexus” i „Lactatio”. Od około 1500 r. notuje się w m alarstwie tego obszaru występowanie scen z życia Świętego.
W tym również czasie pow stają pierwsze cykle obrazow e prezentujące życie B ernarda (ok. 1480 H eilsbronn, od 1505 Altenberg). W śród reprodukow anych przedstawień zwraca uwagę rysunek piórkiem kolorow any tuszem z 1. pol. XIV wieku, przechow y
wany w Schnütgen-M useum w K olonii (s. 74). Przedstaw ia on św. B ernarda i zakonnicę cysterską klęczących u stóp krzyża i obejm ujących stopy U krzyżowanego.
Z ran C hrystusa tryskają strugi krwi, któ ra spływa po jego ciele na ziemię. Ten niezwykle ekspersyjny rysunek, wiązany z kolońskim i klasztoram i cystersek, uchodzi za jedno z najstarszych przedstaw ień dewocyjnych6.
O sobny rozdział książki poświęcony jest przedstaw ieniom św. B ernarda w m alarst
wie książkowym niemieckiego obszaru językowego (s. 75-97). Rozwijająca się na przestrzeni wieków bogata ikongrafia życia i działalności O pata z C lair aux swó początek bierze w dekoracjach m anuskryptów 2. pol. X II wieku. N ajstarsze .'lum ina- cje prezentują B ernarda jak o m nicha-kaznodzieję i nauczyciela z atrybutem .,cięgi.
Równie wczesne są wizerunki akcentujące jego świętość i opacką godność ukazujące go w aureoli, odzianego w o rn at i z pastorałem . Z początkiem X IV wieku pojaw ia się w m alarstwie m iniaturow ym te m a t,.A m plexus”1, aby w szybkim czasie stać §ię jednym z najbardziej charakterystycznych przedstaw ień św. B ernarda spotykanym niemal we wszystkich cysterskich klasztorach i świątyniach. W wyborze ilustracji prezen
tow anych w pracy A. Paffratłfla tem at ,.A m plexus” egzeplifikuje m iniatura z 1419 r.
z Elsbass (il. 42). M alarstw o rękopisów podejm uje również mistyczny motyw
„Lactatio" zainicjowany w Hiszpanii ok. 1290 roku przedstawieniem n a retabulum z Palm a de M allorca8. W kręgu sztuki m iniatorskiej pojaw ia się po raz pierwszy przedstawienie O pata z Clairvaux jak o barda-piewcy chwały Panny M aryi. W ko m pozycji tej Bernard z księgą stoi z boku M arii ukazanej w typie „Sedes Sapientiae”.
A utor ilustruje ten typ przedstaw ienia m iniaturą z kazań Świętego z ok. 1300 r. (il. 38).
R ozdział poświęcony m alarstw u w itrażowem u niemieckiego obszaru językowego (s.
98-112) au to r rozpoczyna od prezentacji przem ian w ram ach cysterskiej estetyki, dzięki którym stało się możliwym ukazywanie barw nych scen figuralnych w ko m pozycjach witraży. Stanowczy i surowy zakaz w tym względzie św. B ernarda9 oraz K apituł G eneralnych z 1134, 1240 i 1256 r. uległ rozluźnieniu w 2. pol. X III w.
prow adząc do pow stania m onochrom atycznych witraży o m otyw ach symbolicz- no-ornam entalnych. Pierwsze kompozycje figuralne pojaw iają się w cysterskich w itrażach z początkiem XIV w. (kościół cysterski K appel am Albis, Szwajcaria ok.
1310). W ybór ilustracji dokonany przez autora prezentuje B ernarda z Clairvaux w schem atach ikonograficznych zaczerpniętych z m alarstw a miniaturow ego.
Statuty K apituły G eneralnej w Citeaux z 1134 r. wyraźnie zakazywały wszelkich przedstaw ień figuralnych z w yjątkiem w izerunku krzyża10. Rozdział prezentujący przedstaw ienia św. B ernarda w plastyce niemieckiej (s. 113-126), podobnie ja k rozdział
6 Zob. Das Schnütgen-Museum. Eine Auswahl, 4. Auflage, K öln 1968, s. 66, N r 102.
7 Za najstarszą ilustrację tego tem atu uchodzi m iniatura w „Graduale Cystersek z W onnental/Breisgau” z 1. pol. XIV w. Zob. A. S c h n e i d e r, A. W i e n a n d, W.
B i c k e l , E. C o e s t e r , Die Cistercienser. Geschichte - Geist - JCunst. 2. Auflage, K öln 1977, s. 498, il.' XVI.
8 Zob. P . D u r ä n . Ikonografia Espanhola. De san B em ardo, Poblet 1953, tabl. IV.
9 Por. „Apologia ad Guillelmum A bbatem ” z ok. 1127.
10 „Sculpture vel picture in ecclesiis nostris seu in officinis aliquibus m onasterii ne fiant, intedicimus (...). Crucem tarnen pictas, que sunt lignee, habem us,” Slatuorum annorum precedentium prima collectio 1134, c. XX.
260
RECENZJE [ 8 ]poświęcony w itrażom , prezentuje drogę przem ian, prow adzącą od roślinnej ornam en
tyki architektonicznego detalu do pierwszych przedstaw ień figuralnych. O koło połow y X III w. w portalu cysterskich świątyń pojaw ia si^ figura Najświętszej M aryi Panny. Najwcześniejsza figura św. B ernarda wydaje się byc rzeźbą północnego naroża zachodniej wieży M ünster we Freiburgu. O d XV w. plastyczne w yobrażenia O pata z Clairvaux stają się coraz częstsze. N iewątpliwym curiosum w ikonografii B ernarda jest reprodukow ana przez au to ra kom pozycja w brązie Ew rnera Franzen z 1986/87 r., w której Ukrzyżow any Chrystus przygarnia ram ionam i św. B ernarda i M arcina L utra, klęczących u stóp krzyża (il. 78).
Prezentację ikonografii O pata z Clairvaux w sztukach plastycznych zam yka przegląd jego przedstaw ień na param etrach i sprzętach liturgicznych (s. 127-144).
Niezwykle cennym podsum ow aniem m ateriału ikonograficznego prezentowanego w książce jest zestawienie tabelaryczne przedstawień św. B ernarda z terenu H iszpanii, Italii i niemieckiego obszaru językowego (s. 145-157) z osobnym zestawieniem dla m alarstw a książkowego, w itraży, plastyki i sprzętów sakralnych (s. 158-166). Tabele prezentują w układzie chronologicznym wizerunki świętego z podaniem typu ikono
graficznego, przedstaw ionych atrybutów i uwag odnośnie atrybucji. O sobne tabele zestawiają występujące w dziełach atrybuty św. B ernarda, świętych, którzy m u tow arzyszą i sceny z życia Świętego ilustrow ane w zabytkach danego obszaru.
W ram ach d o d atk u a u to r zamieścił w ybór wypowiedzi M arcina L utra na tem at B ernarda z Clairvaux (s. 167-185).
Publikację zam yka wykaz cytowanej literatury oraz źródła reprodukow anych ilustracji.
Polski czytelnik odczuwa niewątpliwy brak przykładów i odniesień do polskich zabytków związanych z osobą św. Bernarda. Równocześnie praca A. P affrath ’a służyć m oże jak o pom oc jeśli nie w zór w opracow aniu ikonografii B ernarda na-terenie naszego kraju.
Ks. JA N U S Z N O W IŃ S K I SDB
P i o t r H o f m a ń s k i , Europejska Konwencja Praw Człowieka i je j znaczenie dla prawa karnego, Białystok 1993, ss. 398.
W spółczesna rzeczywistość charakteryzuje się m nogością przem ian i transform acji społecznych, których podm iotem staje się człowiek. W ten sposób tw orzą się nowe horyzonty i zadania dla wielu dyscyplin naukow ych, w śród których znajdują się filozofia i teologia, nauki praw ne i politologia, socjologia i ekonom ia oraz katolicka n auka społeczna. Dziś szczególną uwagę kierują wszyscy na zagadnienie praw człowieka, bowiem ono wzbudza powszechne zainteresowanie i szeroką dyskusję.
Podejm ując próbę zdefiniow ania praw człowieka należy powiedzieć, że jest to zespół fundam entalnych i powszechnych praw , przysługujących każdem u człowiekowi, bez względu na czas, miejsce, wyznanie, kolor skóry, pochodzenie i narodow ość, których katalog rozszerza się relatywnie w m iarę rozow ju społeczeństw i walki postępow ych sił społecznych z niesprawiedliwością społeczną, naciskiem klasowym i narodow oś
ciowym.
Szczególnie czas trw ania drugiej wojny światowej, w okresie której praw a człowieka były nagm innie łam ane oraz w zrost świadomości ludzkiej, przyczyniły się do wzmożenia bardzo wielu wysiłków krajów, narodów i organizacji międzynarodow ych oraz K ościoła, zmierzających do efektywnej obrony i rozw oju tychże praw . P o głębiona św iadom ość godności osobistej, a także próby sam oobrony człowieka w świecie własnej cywilizacji sprawiły, że obecnie na praw a człowieka pow ołuje się większość ludzi i narodów walczących o narodow e wyzwolenie i uciskanych. Również
