GRUDZIEŃ 1964ZESZYT 12PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE

T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM . K O P E R N I K A P O L S K I E G O

O R GA N

• * * .? £

GRUDZIEŃ 1964 ZESZYT 12

P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E

Zalecono do bibliotek nauczycielskich i licealnych pismem M inisterstw a O ś w ia ty nr IV/Oc-2734/47

T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 12 (1960)

M a ś l a n k i e w i c z K ., K a ro l B ohdan ow icz (1864— 1947) . . 25T M y c i e l s k i S., C zy d zik ie zw ierzęta w A fr y c e są niebezpieczne . . . 260 G r o d z i c k i A., P ia sk i złotonośne okolic L w ó w k a ... 263 M a s t y ń s k i Z., In w a z ja dużych zw ie rzą t na w o je w ó d ztw o bydgoskie . 266 B o g d a ń s k i K „ D yskusja o zakresie b io fiz y k i . ... 268 K u c h o w i c z B., 25 lat od o d k rycia rozszczepienia ją d er atom ow ych . 270 K a r p o w i c z o w a L., Jakub W a g a ... 2731 D rob iazgi p rzyrodn icze

Bąk (B ota u ru s ste lla ris ) L . (J. Ż ó ł t o w s k i ) ... . .

S zk o d liw e skutki sztucznych od d ziaływ ań na górną atm osferę i p rze­

strzeń okołoziem ską (J. W a lc z e w s k i)... 274 C zy K o p e rn ik b ył księdzem (J. P a g a c z e w s k i)... 275- A k w a riu m i terrariu m

P ro to p te ru s d o llo i B oulen^er (1900) (O. 0 1 i v a '...

R o z m a i t o ś c i ...

R ecen zje

H .

B a u e r : Z psem p rzez stulecia (J. D yakow ska) . . . . . .

I g n a c y D o m e y k o : M o je podróże (K . M aślan k iew icz) . . . . 27^

B o r y s R o ż e n : R odzin a ch lorow ców (K. M aślan kiew icz) . . . . 280 S praw ozdania

S praw ozdan ie z działalności O ddziału Szczecińskiego P T P im. M ik o ła ja K o p ern ik a za 1962 r o k ...281 X I I M ięd zy n a ro d o w y K on gres E n tom ologiczn y (J. R azow sk i) . . 28?

Co piszą inni

P rzy ro d a polska (K . M . ) ... 283 L is ty do R e d a k c ji

P a len ie papierosów n ieszk od liw ą przyjem nością? (M. N o w iń sk i' . . . 284:

S p i s p l a n s z

I. T K W I A Ł , Sagartia trog lod y tes (M orze Północne). — Fot. S. K u ja w a Ha. S Z K IE L E T K O R A L A , M eandra sp. — Fot. J. Skibiński

Jlb. H A L I S I T E S sp. (sylur, narzutniak). — Fot. J. M ałecki III. U S C H N IĘ T Y Ś W IE R K . — Fot. Z. J. Z ieliń sk i

IV . „ M A K A R O N Y ” — długie, ru rk ow ate sta la k tyty są n ajb ard ziej cha­

rakterystyczn ą fo rm ą n aciek ów w Jaskini G om baseckiej (K ras S ło­

w a ck i). — I ot. R. G radziński

O k ł a d k a : „L O D O W E B A B Y ” (O blodzone pale w G d yn i-O rło w ie). — Fot. W . W ę ­

grzyn

P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E

O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W I M. K O P E R N I K A

G R U D Z IE Ń 1964 Z E S Z Y T 12 (1960)

K A Z IM IE R Z M A Ś L A N K IE W IC Z (K ra k ó w )

K A R O L BO H D ANO W IC Z (1864— 1947)

(W S E T N Ą R O C Z N IC Ę U R O D Z IN )

Sto lat minęło od urodzin jednego z n a jw y­

bitniejszych polskich geologów, którego bada­

nia geologiczne i odkrycia geograficzne w róż­

nych częściach rozległego kontynentu A z ji oraz prace w dziedzinie geologii złóż przyniosły mu sławę światową.

K a ro l B o h d a n o w i c z , urodzony 29 listo­

pada 1864 r. w Lucynie na W itebszczyźnie, uczęszczał do gimnazjum w ojskow ego w Niżnim Now gorodzie, po ukończeniu którego (1881 r.) wstąpił do Instytutu Górniczego w Petersburgu.

Już w czasie studiów pracował na Uralu jako kolektor, biorąc udział w badaniach w ybitnego rosyjskiego geologa T. C z e r n y s z e w a . W y ­ nikiem tych badań była praca o złożach żela- ziaka brunatnego w Okręgu Złotoustowskim, ogłoszona w 1885 r. w G ornom Żurnale. Była to pierwsza praca K arola Bohdanowicza.

W 1886 r. ukończył Bohdanowicz Instytut Górniczy, uzyskując stopień inżyniera górni­

czego. P o ukończeniu studiów m łody 21-letni inżynier, k tóry przeszedł dobrą szkołę tereno­

w ej pracy geologicznej u Czernyszewa, mógł rozpocząć samodzielne badania geologiczne w różnych częściach lądu azjatyckiego. T rw a ły one piętnaście lat, dając w iele poważnych w y ­ ników naukowych, i przyniosły młodemu bada­

czow i zasłużone uznanie w świecie geologicz­

nym i geograficznym . I

W latach 1886— 1891 Bohdanowicz brał udział w ekspedycjach lub kierow ał nimi na różnych obszarach A z ji środkowej. M iały one charakter nie tylk o geologiczny, przyniosły rów nież w iele ważnych osiągnięć i odkryć w zakresie geografii na mało znanych lub zupełnie nie badanych obszarach.

W latach 1886— 1888 pracował jako geolog p rzy budowie kolei zakaspijskiej i złotoustow- skiej. Badania jego objęły Bałchan, Kapet-D ag i ich przedłużenie w -północnej P ers ji (obszar Chorosań), niemal zupełnie nieznane. Badania jego ob jęły także złoża turkusów i m iedzi w po­

bliżu Niszapuru.

W 1888 r. prow adził badania h ydrogeolo­

giczne w ód mineralnych w Starej Rusi (gub. nowgorodzka) i pracował jako geolog p rzy budowie kolei Samara— Złotoust.

W latach 1889— 1890 brał udział w ekspedycji pułkownika M. P i e w c o w a do Tybetu i do górskiego obszaru Kuen-Luń, zorganizo­

wanej przez Tow arzystw o Geograficzne w P e ­ tersburgu. Badania geologiczne objęły głównie Kuen-Luń, ze szczególnym uwzględnieniem złóż złota i nefrytu.

W czasie tych badań osiągnął Bohdanowicz ówczesny polski rekord wysokości. W lecie 1890 r. przeszedł przez przełęcz K o k Dawan (5142 m) i przenocował na południowym zboczu

34

258

P ro f. K a ro l B ohdanow icz

K uen-Luń na wysokości 5887 m, osiągając na­

stępnie wysokość 6327 m. W czasie tej w y p ra w y dwukrotnie p rzekroczył G ó ry Kaszgarskie w Pamirze. W obszarze Mustag A ta odkrył kilka lodowców, z których jeden z najdłuższych, spły­

w ających ze zboczy zachodnich, nazwał L o d o w ­ cem Przewalskiego.

Za osiągnięcia naukowe, obejm ujące w ie le zu­

pełnie nowych danych dotyczących o rografii i geologii grzbietu K uen-Luń, a częściowo i gór Tian-Szań, został nagrodzony przez Rosyjskie Tow arzystw o G eograficzne W ielk im M edalem im. Przewalskiego.

Rok 1892 stanowi początek badań Bohdano­

w icza na obszarze Syberii. W latach 1892— 1894 kierow ał pracami geologicznym i p rz y budowie kolei syberyjsk iej od Uralu do Bajkału. O b ej­

m ow ały one badania hydrogeologiczne i bogactw kopalnych nie tylk o w bezpośrednim sąsiedz­

tw ie projektow anej kolei, ale niejednokrotnie na obszarach odległych o setki kilom etrów.

Zasługą Bohdanowicza było odk rycie nowego zagłębia w ęglow ego w ieku jurajskiego w gu­

berni irkuckiej. Zagłębie to, nazwane później Czeremchowskim, stało się już w k ilka lat p óź­

niej przedm iotem pow ażnej eksploatacji.

Ówczesne badania Bohdanowicza o b jęły ró w ­ nież złoża rud żelaznych w guberni irkuckiej i w ystępow anie solanek w U solii pod Irkuckiem.

N a podstawie p rzew id yw ań Bohdanowicza p rze­

prowadzono później poszukiwania soli kam ien­

nej, uwieńczone p ozytyw n ym i rezultatami.

W latach 1895— 1900 stanął Bohdanowicz na

czele ekspedycji poszukujących złota na w y ­ brzeżach M orza Ochockiego i na Kamczatce, na półw yspie Lao-dun, na wybrzeżach M orza B e­

ringa i na P ółw yspie Czukowskim.

Do najcięższych z nich należała niew ątpliwie, trzy lata bez p rzerw y trwająca, ekspedycja na w ybrzeże M orza Ochockiego i na Kamczatkę.

W okresach surowych zim temperatura spadała nieraz do — 45°C. W mało zaludnionych tere­

nach uczestnicy w y p ra w y musieli nocować w brezentow ych namiotach. Na Kamczatce w czasie jednej długotrw ałej i straszliwej za­

mieci Bohdanowicz wraz z paroma uczestnikami spędził trzydzieści godzin w namiocie. Pod na- porem padającego śniegu namiot uginał się, zmniejszając swą objętość i zagrażając wszyst­

kim uduszeniem. G dy huragan szczęśliwie ustał, odkopano namiot i w ydobyto znajdujących się w ew nątrz towarzyszy, na wpół już żywych.

T ylk o żelazne zdrow ie i n iezw yk ły hart po­

zw o liły Bohdanowiczowi na kierowanie ekspe­

dycją i prowadzenie badań w tak w yjątk ow o ciężkich warunkach.

R ezultaty tej ekspedycji o b jęły nie tylko za­

gadnienia związane z w ystępowaniem złota, lecz także dotyczące budow y geologicznej i orografii badanych obszarów.

Z Kam czatki w yru szył Bohdanowicz na P ó ł­

w ysep Laoduński, gdzie głów nym celem badań b y ły rów nież złoża złota.

Ekspedycja na Półw ysep Czukocki, którą Boh­

danowicz kierow ał w 1900 r., zamknęła lata ba­

dań dań syberyjskich, a zarazem okres 5-letniej jego pracy na kontynencie azjatyckim.

Liczn e publikacje z tego okresu świadczą o ta­

lencie i zm yśle obserwacyjnym młodego, lecz już doświadczonego geologa terenowego, o nie­

zm iernej pracowitości i żelaznej sile w oli, dzięki której m ógł uzyskać także w y n ik i pracy nauko­

w ej. Bohdanowicz stał się najlepszym znawcą geologii olbrzym ich obszarów A z ji, a na jego ba­

daniach oparło się w ie le koncepcji tektonicz­

nych wiedeńskiego geologa Edwarda S u e s s a, k tóry w swej w ielk iej syntezie geologicznej

„Das A n tlitz der Erde” cytuje 66 razy polskiego badacza.

W uznaniu w ielkich zasług na polu odkryć geograficznych został Bohdanowicz mianowany w 1895 r. honorowym członkiem Holenderskiego T ow arzystw a Geograficznego. W 1900 r. o trzy­

mał złoty m edal na W ystaw ie Powszechnej w Paryżu za m apy topograficzne i geologiczne w y b rzeży M orza Ochockiego. W 1902 r. został w yróżn ion y najw yższą nagrodą Rosyjskiego T o ­ w arzystw a G eograficznego — Złotym M edalem

„Konstantinow skim ’ ’.

W 1901 r. Bohdanowicz został pow ołany do K om itetu Geologicznego w Petersburgu w cha­

rakterze geologa. W rok później, po śmierci Muszkietowa, objął kierow nictw o katedry geo­

logii w Instytucie Górniczym, prowadząc ró w ­ nież w yk ład y geologii w Instytucie Inżynierów Kom unikacji. Stanowiska te zajm ował do roku 1914.

W 1901 r. K om itet G eologiczny przystąpił do

badań geologicznych na kaukaskich terenach

259

naftowych. Brał w nich udział Bohdanowicz, prowadząc je z przerwami do roku 1911.

W 1905 r., po śmierci polskiego geologa A le k ­ sandra Michalskiego, objął Bohdanowicz k ierow ­ nictwo badań w Zagłębiu Dąbrowskim. W yniki swych badań publikował Bohdanowicz w języku polskim w pracy „W apień m uszlowy w Zagłębiu Dąbrowskim ” . W tym roku otrzymał nagrodę Rosyjskiej Akadem ii Nauk za prace geologiczne.

Chociaż zagadnienia naftowe b yły w tym okresie głów nym przedmiotem badań Bohdano­

wicza, zajm uje się on również i innymi zagad­

nieniami. M. in. bada w o d y mineralne Kaukazu i prowadzi badania geologiczne wzdłuż projek­

towanej przybrzeżnej czarnomorskiej kolei. In­

teresują go trzęsienia ziemi. W roku 1908 jedzie do Messyny, którą nawiedziło jedno z najstrasz­

niejszych trzęsień, aby na miejscu bezpośrednio po katastrofie przeprowadzić obserwacje.

W 1911 r. kieruje ekspedycją w obszarze Tian- Szań dla zbadania trzęsienia ziemi, które w tym roku dotknęło północną część tego grzbietu gór­

skiego.

Na propozycję Kom itetu Organizacyjnego X I m iędzynarodowego Kongresu Geologicznego dokonał obliczenia zasobów rud żelaznych Rosji.

Praca ta stanowiła część składową obliczenia przez Kongres w Sztokholmie (1910 r.) świato­

w ych zasobów rud żelaza.

W 1903 r. Bohdanowicz został mianowany profesorem nadzwyczajnym, a w sześć lat póź­

niej profesorem zw yczajnym w Petersburgu w Instytucie Górniczym. Obok w ykładów ge­

ologii wprowadził, now y w ykład o złożach m i­

nerałów użytecznych. Prócz wydanych podręcz­

ników geologii ogólnej i dynamicznej oraz o skałach budowlanych, opracował i wydał duże dwutom owe dzieło (liczące ponad 900 stron) 0 złożach rud.

W 1913 r. Bohdanowicz powołany został na w i­

cedyrektora Kom itetu Geologicznego, a w roku następnym, po śmierci Czernyszewa, miano­

w an y został dyrektorem Komitetu.

Na now ym stanowisku, mimo trudnych w a­

runków spowodowanych okresem wojny, roz­

winął Bohdanowicz żyw ą działalność naukowo- organizacyjną, wykazując w ielką energię i ta­

lent organizacyjny. Po wybuchu rewolucji październikowej, mimo propozycji pozostania na zajm owanym stanowisku, rezygnuje z niego, wracając na katedrę geologii w Instytucie G ór­

niczym. W 1917 r. bierze udział w pracach pol­

skiego przedstawicielstwa w Petersburgu tzw. „N a ra d y Ekonomicznej” , opracowując re­

fera ty o złożach polskich surowców mineral­

nych, a następnie plan organizacji przyszłej służby geologicznej w Polsce. Na zaproszenie władz polskich decyduje się na przyjazd do kraju i objęcie kierow nictw a tworzącego się Państwowego Instytutu Geologicznego. Latem 1919 r. przedziera się przez ówczesny front 1 p rzyb yw a do W arszawy, gdzie jednak stano­

wisko dyrektora Instytutu Geologicznego zo­

stało już obsadzone.

Po przybyciu do kraju początkowo pracuje jako doradca przemysłu naftowego, a następnie

(1921) mianowany zostaje profesorem zw yczaj­

nym Akadem ii Górniczej w K rakow ie i k ierow ­ nikiem katedry geologii stosowanej; na stano­

wisku tym pozostał do 1936 r., tj do przejścia na emeryturę.

W tym okresie Bohdanowicz pisze szereg pod­

ręczników i rozpraw naukowych z różnych dzie­

dzin geologii stosowanej. W yb itn y fachowiec, bywa zapraszany niejednokrotnie nie tylko w kraju, lecz i za granicę jako ekspert złóż róż­

nych surowców, np. do Francji (celem m ożliw o­

ści odkrycia złóż ropy), Hiszpanii (złoża w o l­

framu), A fr y k i północnej (złoża fosforytów i ropy), Rumunii (złoża ropy) i in.

Bohdanowicz bierze również ż y w y udział w organizacji i pracach Polskiego Tow arzystw a Geologicznego, którego jest pierwszym preze­

sem. W latach 1920— 1924 był prezesem P o l­

skiego Tow. Geograficznego. W uznaniu w ie l­

kich osiągnięć naukowych i pracy w tych tow a­

rzystwach zostaje powołany na ich członka ho­

norowego. Prof. Bohdanowicz był również członkiem w ielu zagranicznych tow arzystw na­

ukowych m. in. wiceprezesem Societe G eologi- que de France.

W uznaniu w ybitnych zasług naukowych prof. Bohdanowicz został powołany na członka Tow arzystwa Naukowego Warszawskiego, członka Polskiej Akadem ii Umiejętności i A k a­

demii Nauk Technicznych. Akademia Górnicza w K rakow ie mianowała go profesorem honoro­

w ym i nadała mu stopień doktora honoris causa.

0 zasługach na terenie współpracy z przem y­

słem świadczy powołanie prof. Bohdanowicza na członka honorowego Stowarzyszenia P o l­

skich In żynierów Górniczych i Hutniczych 1 Stowarzyszenia Polskich In żynierów P rze ­ mysłu Naftow ego. W 1936 r. udekorowany zo­

stał Kom andorią orderu Polonia Restituta, po w ojn ie (1947 r.) otrzym ał Kom andorię Polski Odrodzonej z Gwiazdą.

W 1938 r. w wieku 74 lat został powołany Bohdanowicz na odpowiedzialne stanowisko d y­

rektora Państwowego Instytutu Geologicznego.

Z nie spotykaną energią i praw dziw ie m łodzień­

czym zapałem rozpoczął n ow y dyrektor reorga­

nizację instytucji, która znajdowała się, zw ła­

szcza po licznych redukcjach personelu nauko­

wego, jakie ją w ielokrotn ie dotknęły, w stanie upadku. Rozpoczęte prace organizacyjne p rzer­

w ał wybuch w o jn y i okupacja.

Opuściwszy W arszawę w e wrześniu 1939 r.

wraca niebawem dyrektor Bohdanowicz, b y w zaciszu dom owym oddać się pracy naukowej, rozpoczynając swe największe dzieło poświę­

cone geologii złóż surowców mineralnych.

Nadeszły tragiczne dni powstania warszaw­

skiego. Osłabiony chorobą serca prof. Bohda­

nowicz opuszcza w raz z małżonką płonący dom, udając się w nieznane. W niesionym przez niego plecaku znajduje się rękopis jednego z dwóch tomów napisanego dzieła o złożach surowców mineralnych i prace kolegów, oddane mu na przechowanie. Do sił i zdrowia wraca w Czę­

stochowie, a następnie w K rakow ie, gdzie za­

mieszkał w zrujnow anym domu u pp. Jaskól­

34*

260

skich. I tu jeszcze raz przeżył, grożące bezpo­

średnim niebezpieczeństwem życia, bombardo­

wanie w dniach uwalniania K rak ow a przez wojska radzieckie.

Dzięki niew yczerpanym wprost siłom może w niedługim czasie przystąpić prof. Bohda­

nowicz do odbudowy Państw ow ego Instytutu Geologicznego, obejm ując jego kierow nictw o.

Nadmierna praca w yczerpać musiała i żelazny organizm liczącego ju ż 83 lat K arola Bohdano­

wicza. P o krótkiej chorobie zm arł w W arszawie 5 czerwca 1947 r. Pogrzeb odbył się na koszt

państwa, a prochy zmarłego spoczęły na cmen­

tarzu Pow ązkowskim w alei zasłużonych.

Szczery żal tow arzyszył odejściu na zawsze jednego z największych polskich geologów, któ­

rego imię zapisało się trw ale w nauce światowej.

Pracow ite i bogate w osiągnięcia było życie K a ­ rola Bohdanowicza, zwłaszcza na polu geologii złóż kruszcowych i geologii naftowej. Dobrze zapisał się w pamięci setek uczniów jako w y ­ traw n y pedagog, którego całe życie cechowała w yjątk ow a wprost skromność.

S T A N IS Ł A W M Y C IE L S K I (K ra k ó w )

CZY D Z IK IE Z W IE R Z Ę T A W AFRYC E SĄ NIEBEZPIECZNE

N ależałob y w ła ściw ie stw ierdzić, że duża część l i ­ teratu ry o tem atyce p o d ró żn iczo-m yśliw sk iej, ja k rów n ież i szereg film ó w , dotyczących A fr y k i, a przede w szystkim ustosunkowania się d zik iego zw ierza do człow ieka, jest n ajczęściej błędnie u jęta — o ile nie mocno przesadzona. M a się trochę tak ie w rażen ie, że podróżnik p rzem ierza ją cy ro zległe stepy i lasy p od­

zw rotn ik ow e niem al stale jest w niebezpieczeństw ie, że za każdym kopcem term itó w , pagórk iem czy z ja ­ kiegoś gęstszego buszu — czai się w ie lk i a k rw io ż e r­

czy zw ierz — k tó ry n iczego innego n ie pragnie, jak skoczyć na biednego człow ieka, zabić go i z apetytem skonsumować.

Zagadnieniu niebezpieczeństw a, tego stosunku a fr y ­ kańskiego zw ierza do człow iek a, pośw ięciłem szereg m iesięcy w łasn ej o b serw acji — ja k ró w n ież zasięga­

łem op in ii osób, przede w szystkim przyrod n ik ów , którzy od la t w A fr y c e m ieszk ali i z ż y li się z tą cu­

downą p od zw rotn ik ow ą krainą, w k tó rej k ró lu je tak zw an y „ w ie lk i zw ie rz a fry k a ń sk i” , to jest — słoń, bawół, nosorożec, le w i lam part. P oza tym bardzo w n ik liw ie trak tu je to zagadnienie litera tu ra a n g iel­

ska.

W dużym streszczeniu pragnąłbym zan alizow ać reak cję afrykańskich zw ie rzą t w spotkaniu w takich czy innych warunkach z człow iek iem . Z ach odzi p ie r w ­ sze i zasadnicze p yta n ie: czy w spotkaniu z c zło w ie ­ kiem , zw ierz p ierw szy ataku je? O d p ow ied ź: w 99°/o nie.

Jak z od p ow ied zi na to p ytan ie w yn ik a , to a fr y ­ kańskie zw ierzęta nie są w ca le dla człow iek a n ie­

bezpieczne. D laczego w ię c statystyki tego k ra ju no­

tują ty le setek śm ierteln ych ofia r, k a le c tw i ran — w łaśn ie spow odow anych p rze z zw ierzęta?

K o le jn o rozw a żm y w y ż e j podane tw ierd zen ie. Z o ­ stało ustalone, że zw ierzęta p ra w ie n ig d y nie atakują człow iek a —• o ile:

1 . nie nachodzi się je na bardzo bliską odległość, 2 . nie drażni czy celow o niepokoi,

3 . n a jw ażn iejsze — nie p o w o d u je się ran y postrza­

łow ej.

ad. 1. P o w ie lu latach ścisłej o b serw a cji w iadom o, że te groźne a m ogące b yć dla czło w iek a n iebezpiecz­

ne z\wierzęta nie atakują — o ile jest się od nich oddalonym na pew ną odległość, poza k tórą zw ierzęta

w ogó le nie reagu ją na w id o k człow ieka. Jest to ja ­ koby ustalona „lin ia dem arkacyjna” czy ściślej m ó ­ w ią c „pas bezpieczeństw a” , poza k tórym panuje b ez­

w zględ n e bezpieczeństw o. L e w np. nie reagu je na w id ok człow ieka poza 90 m etram i, w id zi, obserw uje — ale m am w rażenie, że jest za len iw y, by się z m iejsca ruszyć. K ażd e z tych dużych zw ierzą t ma jak b y usta­

loną „p ra w em dżu n gli” odległość, poza którą czło­

w iek ty lk o w w y ją tk o w y c h przypadkach, i to nader rzadko, narażony b y łb y na niebezpieczeństwo.

J eżeli jednak św iadom ie przekracza się tę linię, zb liża ją c się do zw ierza, to on zw y k le odchodzi, u trzy­

m ując m niej w ię c e j stale tę samą odległość. N ie jest też w ykluczone, że zaskoczony szybko zb liżającym się człow iek iem — prędko uchodzi.

Jest ty lk o jedna okoliczność, która m oże być n ie ­ bezpieczna dla roztargnionego czy nieśw iadom ego n ie ­ bezpieczeństw a turysty, to zetkn ięcie się ze zw ierzem na k ilk a kroków . Tu ju ż działają inne kryteria, nie skok w sensie ataku — ale jed yn ie samoobrona. Jest rzeczą ciekawą, że zw ierzęta, szczególnie antylopy, gd y zauważą broń palną u człow ieka, czy też ich n ie ­ o m yln y instynkt uśw iadom i je, że g rozi im bezpo­

średnie niebezpieczeństwo, to „m a rża ” znacznie jest pow iększona, z w y k le na taką odległość, która utrud­

nia albo w ręcz u n iem ożliw ia strzał z broni m yśliw ego.

N aw iasem dodam, że to odczuwanie, naw et na daleką odległość u k rytej broni palnej, obserw ow ałem n ie ­ jed n ok rotn ie w G ran ow ie w w o j. poznańskim, p o w ie ­ cie grodziskim , gdzie trzym a ły się i lę g ły dropie (O tis tarda).

ad 2. T o zalecenie brzm i trochę hum orystycznie, ja k znane przestrogi dla tu rystów zw ied zających P a rk i N arodow e, „n ie w y ry w a ć dębów z korzeniam i i nie drażnić n ied źw ied zi” ! A le proszę m i w ierzyć, że w łaśn ie w afrykańskich parkach czy rezerw atach, rojących się w prost od ja k by zupełnie osw ojonych i dobrodusznych zw ierząt, w yp a d k i tam są n ajczę­

stsze, naturalnie, o ile turysta w pełni nie przestrzega

wskazań, przepisów czy instrukcji, otrzym anych od

zarządów czy od personelu teren ów ochronnych. Duże

te przestrzenie, będące pod ścisłą opieką i kontrolą

człow ieka, poprzecinane są siatką zw y k le dobrych

dróg. S etk i sam ochodów w ęd ru ją po nich, nieraz

w prost ocierają się o takie czy inne zw ierze. To, że

na ogół te zw ierzęta, a przede w szystkim lw y , w ogóle

261

Ryc. 1. Nosorożec. Ś w ia to w ej sław y nosorożec (samica) z rezerw atu A m b o seli — K en ia — o niew spółm iernie

długim rogu

nie reagu ją na p ojazd y mechaniczne, przypisać na­

leży p rzyzw ycza jen iu i stałemu obcowaniu z samocho­

dami. Jednak człow iek m yln ie interpretu je to zacho­

wanie, sądząc że to rów n ież odnosi się i do niego samego. A tu leży gruby błąd. Jedynie karoseria chroni go przed niebezpieczeństwem , a zapach m a­

szyny, sm arów i benzyny anuluje zapach człow ieka — tę w oń tak znienaw idzoną i odstraszającą wszystkie d zik ie zw ierzęta na całym świecie.

B ezsprzecznie w id o k tych w spaniałych kotów , ba­

raszkujących n iefra sob liw ie o kilka krok ów od wozu, ocierających się w prost o koła samochodu, to ufne, ja k b y p rzyja cielsk ie spojrzenie, jakże m yln ie są za­

zw yczaj rozum iane. D latego przepisy w rezerwatach i parkach — pod groźbą bardzo ostrych kar — nie p o zw alają p rzez ochronne teren y przejeżdżać inaczej, ja k tylk o z góry dozw oloną i wskazaną trasą. N ie w oln o m ieć nabitej broni p rzy sobie, chyba w fu te ­ rałach dobrze zam kniętych. Pod żadnym pozorem nie w oln o w ysiadać z samochodu, chyba tylk o w m ie j­

scach z g ó ry oznaczonych. N a w et uchylanie d rz w i­

czek jest w zbronione.

N atu raln ie n ie m a regu ł bez w y ją tk ó w . N ie można tw ierdzić, że człow iek, k tó ry w ysiada z samochodu w b lisk iej odległości np. od stadka lw ów , musi być p rzez nie zaatakow any, ale może nim być.

Istn ieją osoby, do których zw ierzęta odnoszą się w y ją tk o w o ufn ie i przyjaźnie. M am y typ ow e p rzy ­ kłady, np. w osobie tw ó rcy przepięknych film ó w pt. „S im b a ” i „C o n g o rilla ” M artina J o h n s o n a , k tóry na stepie Serengeti, otoczony przez kilkanaście dorosłych lw ó w , n ajspokojn iej kręcił sw ój w spaniały film , czy też znany nam dobrze w Polsce i z łam ów W szechśw iata dr B. G r z i m e k , który, ileż to razy z aparatem fo to gra ficzn ym — w b re w w szelk iej lo ­ gice — zb liżał się na niebezpieczną odległość do upa­

trzonego celu. Bezsprzecznie osoby te nie działają drażniąco na zw ierzęta, odwaga, opanowanie, sp ok oj­

ne ruchy, w zrok , a przede w szystkim to uczucie ż y ­ czliw ości em anujące z człow ieka na zw ierzę, w szystko to w dużej sk ali pow iększa bezpieczeństwo. A le i tu m usim y zaznaczyć, że taka braw ura udaje się raz, 10 , a m oże i setny raz, ale to sto p ierw sze spotkanie m oże zakończyć się tragicznie — a co gorsze, zw y k le się też tak i dzieje.

Chcąc om ów ić pytanie 3 muszę zaznaczyć, że nie mam zam iaru ujm ow ać tej spraw y z punktu w id z e ­ nia m yślistw a. N ie zapom inajm y, że podróżow anie po A fr y c e p od zw rotn ik ow ej, przez stepy, lasy czy dżun­

gle, to nieubłagana konieczność użycia broni, czy to dla zaspakajania głodu — czy też dla celów nauko­

wych. D latego też analiza zachowania się dużego zw ierza po strzale, m niej lub ciężej rannego, mam w rażenie, jest jak b y dopełnieniem podstaw ow ych w iadom ości o afrykań skiej faunie.

M am w rażenie, że rzeczą bezsporną jest fakt, że zw ierzęta ranne czy naw et dogoryw ające, do ostat­

niej c h w ili życia czy świadom ości boją się człowieka.

Chcą się od niego oddalić za w szelką cenę, w ja k i­

k olw iek sposób. W A fr y c e jest jednak inaczej; duży procent zw ierząt po zranieniu atakuje człow ieka, tak jak by się chciał zemścić za doznany ból czy za od­

czucie nadchodzącego zgonu. Jest rzeczą zrozum iałą, że czym zw ierz jest w iększy, tym bardziej w ataku groźny, ale i te na pozór nieszkodliw e i płochliw e zw ierzęta, jak np. antylopy, m ogą też być niebez­

pieczne. N ie w olno zapominać, że w tym kraju, prze­

siąkniętym m iazm atam i, każde zranienie człow ieka, naw et pow ierzchow ne, pazurem, kłem czy naw et r o ­ giem , najczęściej pow odu je groźne dla życia zaka­

żenia.

Sam byłem świadkiem , i to dwukrotnie, szarż du­

żych antylop, z których jedną była antylopa Roan (H ipotra gu s eąuides), drugą zaś antylopa Gnu (G o n - nochetes taurinus). Prasa afrykańska często donosi 0 tragicznych w ypadkach, w których o fia rą rannej zw ierzy n y padają nieraz i 'w y tra w n i podróżn icy czy m yśliw i.

T a k ja k to zw y k le byw a — w każdej teo rii są 1 w y ją tk i. I na tym odcinku m ożem y tw ierdzić, że od czasu do czasu grasują zw ierzęta, które nie będąc ranne pierw sze atakują człow ieka. Są n im i: nosorożec, słoń i lew . Nosorożec bez żadnego powodu m oże za­

atakować człow ieka, tak, jak p otra fi zaszarżować k o­

piec term itów , drzew o czy inną przeszkodę na jego drodze. M a się w rażen ie, że ten jakby trochę przed­

p otopow y zw ierz nie zawsze zdaje sobie sprawę z tego, co robi. Ot taki w ariatuńcio, którem u takie czy inne niedorzeczne fig le spraw iają przyjem ność.

Co jest jednak niebezpieczne w spotkaniu z nosoroż­

cem, to uczucie niepewności, bo w łaściw ie n igd y się nie w ie, co mu do łba strzeli i jak się w danej ch w ili zachowa. Jeżeli chodzi o słonia, to nie będziem y m ieli tu do czynienia z takim zw y k ły m w stadzie żyją cym zw ierzem , lecz słoniem , zw y k le starszym samcem, k tóry pew nego dnia, ja k b y z w yrok u stada, za takie czy inne przew inienia, został w yklu czon y ze słonio­

w ej społeczności. Zm uszony jest opuścić stado, żyjąc już stale samotnie, skąd je g o nazwa „sam otnik” . Z o ­ stało udowodnione, że biedne to zw ierzę pozbaw ione stadnego życia i braku samic dziw aczeje, a często naw et staje się n ieobliczalnym w ariatem . Z rów n ym zam iłow aniem p ew n ej nocy w targn ie do w si m urzyń­

skiej i z jakąś nieokiełzaną fu rią rozw a li k ilk a dom- ków tubylczych. Z darzają się i trupy lu dzkie po ta ­ k iej w izycie, a zaw sze w ie lu rannych. N iebezpieczn y ten z w ie rz bez pow odu runie na przechodzącą spo­

kojn ie karaw anę lu dzi lub w y p o w ie nieubłaganą w a lk ę nosorożcom, z k tórym i słonie zw y k le żyją w zgodzie. Takich p rzyk ła d ó w można b y p rzytoczyć tuzinam i. A le do ja k ie g o stopnia takie szaleństwo może doprow adzić to samotne zw ierzę ilu stru je zda­

rzenie, które m iało m iejsce k ilk a lat przed w o jn ą n ie­

daleko W odospadów W ik to rii i miasta Livin gston e.

O tóż tak i p rzeb yw a ją cy w tej ok olicy „sam otnik”

postanow ił w yp rób ow a ć sw e siły z pociągiem . N a za ­

262

kręcie w gęstym lesie stanął na szynach i z ch w ilą ukazania się pociągu fro n ta ln ie go zaatakow ał. R e zu l­

tat: słoń został za b ity na m iejscu — ale pociąg na­

jech aw szy na 8 ton kości i m ięsa w y k o le ił się. Szczę­

śliw ie b ył to pociąg to w a ro w y , w ięc oprócz zresztą lekko tylk o rannego m aszynisty nie zanotow ano ofia r w ludziach.

L w a , k tó ry p ierw szy napada człow iek a zw iem y

„lu dożercą” . Jest to zw y k le stary zw ierz, często z w y ­ kruszonym i kłam i, trochę poreu m atyzow any, którem u w ie k już nie pozw ala na p olow an ie na chyże an ty­

lopy czy zebry. Zak osztow aw szy p rzy tak iej czy in ­ nej sposobności lu dzkiego mięsa, zasm akow aw szy w nim, zaczyna już stale p olow ać na człow iek a jako na stw ór pow oln y, n ieporadn y i słaby. Jest to groźny przeciw nik, gd yż nie ob aw ia się człow iek a i atakuje z zasadzki.

W czasie m o jej bytności w ok olicy źródeł Zam bezi w k raju Barotse w p ob lisk iej w si, znany z odw agi i bezczelności „lu d ożerca ” w szed ł p ew n ej nocy n a j­

spokojn iej do chaty tu b ylczej i w y cią g n ą ł z n iej starą M urzynkę, którą w pobliskich chaszczach — w ra z ze sw oją w iern ą tow arzyszką, dokum entnie skonsumo­

w ali. R y k i tej m iłej p a ry słyszałem p rzez szereg nocy z rzędu. Z w ie rzę ta te siały postrach na d ziesiątk i k i­

lo m etró w dookoła. N ik t po zachodzie słońca nie ośm ielił się w y jś ć poza obręb wsi.

P ra w dopodobn ie ten lew , krążący stale w p ro m ie­

niu kilku k ilo m etró w od naszego obozu w Anguesi, spłatał nam zabaw nego i, przyznać trzeba, o ry g in a l­

nego fig la . P osta n ow iliśm y opuścić nasz „obóz b azę”

na k ilk a dni. N a m ioty zabraliśm y ze sobą, pozosta­

w ia ją c dużą, otw a rtą szopę. W je j w n ętrzu zn ajdow ał się tak zw an y „ciężk i to w a r” , tj. benzyna, smary, k artofle, kon serw y itp. N a straży pozostaw iliśm y starszego dośw iadczonego M urzyna, członka naszej w yp ra w y. P o pow rocie zastaliśm y naszego tow arzysza w strasznym stanie w yczerp an ia fizy czn eg o i n e rw o ­ wego. A oto jeg o rela cja : „Już w p ierw szą noc od naszego w yjazd u , około północy do opuszczonego obozow iska w szedł n ajsp ok ojn iej duży, stary lew.

Naszem u strażn ikow i n ie pozostało nic innego, jak szybko w drapać się na rozłożyste drzew o, k tóre ro ­ sło p rzy sam ej szopie. Z bezpiecznej w ysok ości straż­

nik dobrze w szystko w id zia ł i obserw ow ał. O tóż le w od razu skierow ał sw e k ro k i do szałasu a w szedłszy, dłuższy czas tam pozostawał. T e nocne w iz y ty po­

w ta rza ły się regularnie, m n iej w ię c e j o tej sam ej g o ­ dzinie przez 5 dni naszej w A n gu esi nieobecności” .

T e kilka dni, a przede w szystkim nocy, dały się dobrze w e znaki naszemu N ’buru, k tó ry słaniał się po prostu na nogach i m im o naszej ju ż obecności, trw o ż liw ie oglądał się na w szystk ie strony, czy jego

„w r ó g ” znow u nie nadchodzi.

A le co b yło n ajciek aw sze w tej sp ra w ie to fakt, że w sam ym środku szopy na w o ln e j p rzestrzen i w i­

dniało w całej okazałości 5 „k a rt w iz y to w y c h ” na­

szego nocnego gościa. M im o żeśm y jeszcze w tym m iejscu przez 2 tygod n ie pozostaw ali, le w się w ięcej nie ty lk o nie p oja w ił, ale w id oczn ie nasze sąsiedztw o na dłuższą m etę mu nie dogadzało, g d y ż naw et już w ię c e j nie słyszeliśm y je g o w sp an iałego nocnego koncertu.

Często ró w n ież się słyszy o nocnych atakach lw ó w na uśpiony obóz. D uży procent nieszczęść w łaśn ie p rzypada na teren ie sam ego obozow iska lub je g o bez­

pośredniego sąsiedztwa. Spraw a p rzedstaw ia się na­

stępująco. „ K r ó l zw ie rzą t” n ależy bezsprzecznie do n ajciekaw szych zw ierząt, zam ieszkujących ten w ie lk i kontynent. Jak w iadom o lw y stosunkowo mało w ę ­ drują i raz obraw szy pew ien dla nich dogodny te­

ren z w y k le już tam pozostają, nieraz i latam i. P r a w ­ dopodobnie na tych przestrzeniach czują się napraw dę

„p an am i” i nie bardzo znoszą, b y np. inne lw y z są­

siedztw a chodziły i p olow ały po ich terenach. N a j­

starszy w iekiem , siłą i pew no rozum em le w jest bez­

w zględ n ym w odzem stada, tak ja k u słoni b yw a n a j­

starsza w stadzie samica.

N a g le pew n ego dnia czy nocy na jego terenie po­

w staje coś nowego, nieznanego. Jakieś now e zapachy, ruchy, krzyki, no i w oń w ro g a nr 1 , tj. człowieka, w szystko to go niepokoi a zarazem i zaciekaw ia. Czeka nocy, a gdy obóz zapadnie w głęb ok i sen i cisza za­

panuje dookoła, stary samiec w yrusza na zw iady.

M usi przekonać się na m iejscu, co to w szystko znaczy.

Sw oim bezszelestnym kocim krokiem w ch odzi w sam środek obozu. O ciera się w prost o nam ioty, w k tó­

rych śpią b ia li ludzie, przesuw a się w śród śpiących M u rzyn ów bezszelestnie ja k mara. N agle, czy ktoś się obudził, czy pies zaszczekał, p ow staje krzyk, w rzaw a, panika. L ew , k tóry nie m iał żadnego zam iaru k om u kolw iek zrobić krzyw d y, chce ty lk o się oddalić, uciec ja k najprędzej, lecz po drodze n atrafia na k łę ­ bow isko rozkrzyczanych i oszalałych ze strachu lu-

Ryc. 2. Słoń. Tak potężnych k łó w — dochodzących do 3 m długości — dziś już się p raw ie nie spotyka.

Fot. E. Schulthess

lito. H A L IS IT E S sp. (Sylur, narzutniak) Fot. J. M ałecki

263

dzi — jeden skok, uderzenie łapą — droga w olna i zw ie rz n iknie w ciemnościach. W obozie lament, człow iek zab ity i dwóch rannych. Oto historia tak często słyszanych nocnych ataków. Ile ż to razy o św i­

cie lu dzie ze zdziw ieniem i dreszczem em ocji spraw ­ dzają, a w ła ściw ie odczytują po tropach, że le w nocą b ył w obozie, obszedł, obwąchał, nikom u k rzyw d y nie zrobił i spokojnie się oddalił.

Dużo jest zw ierzą t ciekaw ych i tę skłonność w y ­ korzystu ją często tubylcy, by przyw abić zw ierzyn ę na bliską odległość, tj. na dystans strzelania z łuku.

D łu gotrw ałe „s a fa ri” (w y p ra w y ) po stepach czy la ­ sach A fr y k i Centralnej, w czasie której musi się ż y ­ w ić nieraz i dziesiątki ludzi m ięsem upolowanych zw ierząt, czy też strzał oddany w obronie życia lub dla celów naukowych, skłania mnie, b y poruszyć j e ­ szcze „tech n ik ę” , tj. zachowanie się zw ierza rannego bezpośrednio po otrzym aniu postrzału.

O tóż każde z dużych zw ierząt afrykańskich ma sw ój specyficzn y sposób atakowania człowieka. R an ­ n y lam part po strzale atakuje natychmiast. N iera z ułam ek sekundy decyduje o życiu czy k alectw ie czło­

w ieka. L e w ranny odchodzi i zaczaja się w pierw szej lepszej k ryjó w ce. Dopuszcza człow ieka idącego jego k rw a w y m i śladam i na kilkanaście kroków , by nagle z ukrycia, dwom a, trzem a susami, dopaść m yśliw ego.

B aw ół szybko po strzale ucieka, i to zw y k le tak d ale­

ko, że człow iek traci go z oczu, po czym zatacza duży krąg i dokładnie wchodzi na jego ślad i w ch w ili n a j­

b ard ziej odpow iedn iej dla zw ierza a najn iekorzyst­

n iejszej dla człow ieka — następuje piorunująca szarża od tyłu, p orw an ie na rogi, stratowanie racicam i i z w y ­ k le kończy się to śm iercią człowieka. N a ogół uważa się, że atak rannego baw ołu jest, po szarży słonia, najniebezpieczniejszy. N a takim w łaśnie polowaniu, po zranieniu bawołu, stracił życie jeden z prekurso­

r ó w lotn ictw a m otorow ego, Francuz Latham .

A le nie ulega żadnej w ątpliw ości, najniebezpiecz­

niejszym przeciw n ikiem człow ieka jest ranny słoń, a to z następujących pow odów . Ranny z w y ją tk o ­ w ą zaw ziętością m ści się na człowieku. A gdy go dopadnie, znęca się nad nim czasami godzinam i. P o r ­ w anie trąbą, trzaśnięcie nim o ziemię, nieraz p rzy ­ gw ożdżenie kłam i do ziem i, a zawsze tratow anie n o­

gam i, to norm alny proceder, gd y niefortunny m yśli­

w y dostanie się w zasięg rozszalałego zw ierza. Zdarza się, że ranny lew, baw ół czy naw et nosorożec, często po stratowaniu i zadaniu m niej lub w ięcej ciężkich ran, opuszcza swą ofiarę pozostaw iając człow ieka z iskierką życia. Znałem osobiście dwóch ludzi, z k tó­

rych jeden uszedł z życiem , straciw szy rękę w p a ­ szczy lwa. Drugi, dziś kaleka, w y ży ł, ściślej m ówiąc, ranny baw ół nie zadał sobie trudu, by go dobić.

Z e słoniem spraw a przedstaw ia się inaczej. Słoń idzie do ataku na człow ieka z w yraźn ym zam iarem zabicia. N ie zdarza się, że b y człow iek opasany m o­

carną trąbą uszedł z życiem.

Ryc. 3. N a tle zachodzącego słońca — potężną masą odbija się rozłożysty baobab (Adansonia d igitata)

A N D R Z E J G R O D Z IC K I (W rocław )

P IA S K I ZŁO TO NO ŚNE O KO LIC L W Ó W K A

Złoto na ziem iach polskich p o ja w iło się stosun­

kow o dawno, gd yż około 3,5 do 4 tysięcy lat temu.

Charakterystyczne dla ku ltu ry unietyckiej potężne kurhany za w iera ją często różne złote ozdoby, m iędzy inn ym i berła sztyletow e, będące oznakam i w ła d zy pa­

triarchy, z rękojeściam i bogato inkrustow anym i zło ­ tem i brązem . W edłu g Q u i r i n g a należy p rzypu ­ szczać, że górn ikam i złota na Śląsku dw a tysiące lat p.n.e. b y li K reteń czycy, o czym m ogą św iadczyć w y ­ kopane p rzez archeologów narzędzia, a w w iekach późniejszych C eltow ie, k tórzy pozostaw ili po sobie charakterystyczne zroby górnicze. W okresie średnio­

w iecza na dworach w ła d ców polskich złoto było przedm iotem codziennego użytku i w edłu g św iadec­

tw a G a l l a A n o n i m a b yło w cenie srebra, srebro zaś m iało być tanie jak słoma. W edług kroniki: „n ie tylk o kom esow ie, lecz naw et ogół rycerstw a nosił łańcuchy złote n iezm iernej w a g i” , a dam y dw orskie chodziły tak obciążone koronam i złotym i, n aszyjn i­

kami, naram iennikam i i złotogłow iem , że nie m ogły udźw ignąć tego ciężaru kruszców.

W czasie niszczycielskiego najazdu B r z e t y s ł a - w a I I na Polsk ę w 1038 r., w ed łu g św iadectw a k ro ­ n ik i kanonika praskiego K o s m a s a (1045— 1125), zo ­ stały zrabowane z Gniezna złote tablice wysadzane k lejn otam i i krzyż ze złota (dar M i e c z y s ł a w a I), w ażący trzy razy tyle co osoba księcia, oraz liczne inne przedm ioty ze złota.

Z łoto na terenach P olsk i pochodziło z trzech ró ż­

nych źródeł: 1 ) w chodziło w skład łu pów w ojennych,

2 ) pochodziło z w y m ia n y handlow ej zarówno ze

W schodem (p rzew aga do X w.), ja k i z Zachodem

(od X w ieku). W ten sposób złoto dociera na ziem ie

polskie z kopalń azjatyck ich i z Sudanu. Z łota m o ­

neta bita w państw ie bizantyńskim jak rów n ież złoto

i srebro Sasanidów p o ja w ia ją się także na naszych

terenach. Od X w iek u o ży w ia ją się szlaki handlowe

z Zachodem i zw iązana z tym w ym iana. 3) T rzecim

264

źródłem było złoto rodzim e, w yd o b yw a n e w polskich kopalniach. G d y w 1000 roku cesarz O t t o I I I p rz y ­ b y ł do P olsk i na słynny zja zd gnieźnieński, został p o­

w ita n y nad Bobrem p rzez B o l e s ł a w a C h r o b r e - g o, którego d w ór w ed łu g św iad ectw a G a lla Anonim a, olśnił im peratora sw ą wspaniałością i k lejn otam i. Do pow stania ow ych b ogactw p rzy czy n ił się p rzypu szczal­

nie, skrom ny w tym czasie gród nad Bobrem , k tóry w przyszłości m iał być p rzez okres stu la t w r a z ze Z ło to ry ją synonim em bogactw a i legen darn ej gorączki złota. H istoria tego średn iow ieczn ego eldorada -—

miasta L w ó w k a , tonie w m rokach d ziejów . O jeg o szybko rosnącym znaczeniu i dochodach m oże św ia d ­ czyć fakt, że już w roku 1158 górn icy (kopacze złota) w yb u d ow a li w m ieście książęcy zam ek, a w 1162 r.

w ieżę ratusza. R o zk w it górn ictw a nastąpił około 1180 roku. P ierw sza w zm ian k a o kopalniach złota p o­

chodzi z 1217 r. W edłu g n iej książę H e n r y k B r o ­ d a t y nadał L w ó w k o w i w szystk ie kopalnie, które le ­ żą m ięd zy P łak ow icam i, D w ork iem , P ieszkow em , B ie- lanką, Z b ylu tow em i Chm ielnem , do u żyw an ia d rze­

w a i traw y. (Cod. dipl. Siles., X X nr 7).

W 1241 roku w k rw a w e j b itw ie na polach leg n ic­

kich w a lczy po stronie p olsk iej obok g ó rn ik ó w zło- toryjsk ich 150 kopaczy złota z L w ó w k a , o czym w sp o ­ m ina X IV -w ie c z n a zapiska w księgach m iejskich lw ó ­ w eckich a pośw iadcza D ługosz w sw ej H is to rii.

W spom niana b itw a na p ew ien p rzeciąg czasu zaha­

m ow ała ro zw ó j górn ictw a złota w okolicach L w ó w k a , co było w y n ik iem w y m o rd o w a n ia p rzez T a ta ró w du­

ż e j części kopaczy lub pognania ich w ja sy r na W schód. O koło roku 1253 dotarł do w ię ź n ió w pracu ­ jących w kopalniach ałtajskich legat papieski mnich R u i s b r o e k , przekazu jąc potom nym sw ą ciekaw ą relację.

P o ch w ilo w ych niepow odzeniach gó rn ictw o złota r o zw ija się jednak nadal. K op acze u zyskują p r z y w i­

le je i praw a. Są one w y n ik ie m ciężk iej pracy poszu­

k iw aczy i zysków , k tóre gó rn ictw o p rzyn osi panu­

jącym . M oże o tym św iadczyć fakt, że jeszcze w X I V w iek u kopalnie w k sięstw ie legn ick im dostarczały około 22,5 kg złota na tydzień. W ed łu g Q u irin ga w la­

tach 1175— 1492 w yd o b yto tu około 30 000 kg złota.

Z 1274 roku pochodzi najstarsze m ie jsk ie p raw o g ó r ­ nicze na Śląsku odnoszące się do L w ó w k a . S potykam y w nim p ierw szą w P olsce w zm ian k ę o gw arectw ach, c zy li stow arzyszeniach górn iczych oraz pozn ajem y przepisy o sposobie zakładania now ych kopalń i inne

R yc. 1. H ia cyn ty (piaski złotonośne okolic Z ło to ry i) pow . około 20 X

zarządzenia dla górników . (Cod. dipl. Siles., X X nr 29).

S zyb y poszu kiw aw cze b y ły przew ażn ie lokalizow an e w odległości 21 ła tró w (łatr — 2,09 m ) jed en od dru­

giego. Szyb m iał średnicę około 1,3 m, obudowany był deskam i sosnowym i i kończył się kom orą, gdzie prow adzono prace eksploatacyjne, a złotonośny p ia ­ sek w yciągan o w ia d ra m i na pow ierzch n ię ziem i.

W ok olicy L w ó w k a w k o p y poszukiw aw cze b yły znacznie płytsze niż w Złotoryi, gdzie nadkład płon­

nych u tw o ró w zalegających nad piaskam i złotonoś­

nym i jest o w ie le grubszy.

P o stuletniej bez m ała intensyw nej eksploatacji złota górn ictw o w ok olicy L w ó w k a p o w o li ch yli się ku upadkowi. N a terenach w pobliżu Z ło to ry i u trzy­

m ało się ono dłużej, przypuszczalnie około 200 lat, po czym zostały odkryte w latach 1340— 1350 nowe, bogatsze pola złotonośne w okolicach Legn ick iego Pola, M ik o ła jo w ie i W ądroża W ielk ieg o (patrz W szech­

św iat z. 1, 1964 r.). W ciągu następnych w ie k ó w złoto nie p ozw ala jednak całkow icie zaniechać eksploata­

cji. R o z w ija się ona w różnych czasach ze zm iennym szczęściem. Ż ó łty m etal jest potężną i groźną bronią w rozgryw k ach m ięd zy dostojnikam i państwa oraz nieraz doprow adza do k rw a w ych tragedii i zbrodni.

W starych kronikach i zapisanych podaniach ludo­

w ych w y tr w a ły szperacz w yd ob ęd zie je na światło dzienne. G órnicy, często n ielitościw ie w yzysk iw an i, zrozpaczeni ch w ytali za broń, okrutnie rozp raw iając się z ciem iężycielam i. Praca w kopalniach złota była n iezm iern ie ciężka i w ed łu g św iadectw a kron iki K a- d ł u b k a traktow ano ją jak o najsurowszą karę za popełnione przestępstwa. Bardzo często dochodziło do rozpraw , w których o b ficie lała się krew . Do p ie rw ­ szych w ielk ich rozru chów n ależy np. pow stanie k o­

paczy złota w p ierw szej p o ło w ie X I I I w. W edłu g K . M a l e c z y ń s k i e g o m iało ono m iejsce na Ś lą­

sku. O o w ych w ypadkach d ow iad u jem y się z kron iki czesk iej: „ W 1220 roku P o la cy pom ordow ani przez kopaczy złota okrutnie p o gin ęli” . W iadom ość ta zo­

stała potw ierdzon a w X I V w iek u w tak zw anym roczniku K rasińskich przez anonim ow ego dom inika­

nina krakow skiego. D alszy p rzeb ieg tego pierw szego znanego w P olsce pow stania gó rn ik ó w tonie w m ro­

kach d ziejów . M usiało być jednak n iezm iernie k rw a ­ w e, je ś li straty poniesione przez rycerstw o polskie p rzyró w n yw a n e b y ły do klęsk odniesionych w w o j­

nie na Rusi, prow adzonej przez Leszk a B iałego o ob­

sadę tronu halickiego.

W 1274 r. książę legn ick i B o l e s ł a w I I Ł y s y zo­

b ow ią zu je się ku czci sw ej zm arłej m ałżonki A 1 e n t y płacić k lasztorow i w Lubiążu jedn ą m arkę złota rocz­

nie z kopalni w Z łotoryi. Z w yegzek w o w a n iem czyn ­ szu klasztor w Lu biążu m ia ł liczne trudności. Doszło n aw et do zam ordow ania zakonnika klasztoru, kiedy ten pob ierał dziesięcinę. P rzed śm iercią m nich m iał p rzekląć kopalnię i całe górn ictw o złota obłożył ta ­ jem niczą klątw ą. W edłu g podania, które p rze w ija się p rzez w iek i, to m iało zadecydow ać o upadku eksplo­

a tacji złota. P ow ód upadku górn ictw a jest jednak znacznie m niej rom antyczny. Poszu kiw acze w y c ze r­

pali ju ż najbogatsze, p ow ierzch n iow e partie złóż i sta­

n ęli oko w oko z w rogiem , z którym nie u m ieli sobie w ogóle poradzić — z zalew ającą kopalnie wodą. K o n ­ tyn u ow an e w ciągu w ie k ó w próby w zn ow ien ia eks­

p lo a ta cji nie dały rezultatów .

D zisiaj na rozległych, urodzajnych polach otacza­

jących L w ó w e k panuje spokój i cisza. Ludność poi-

265

Ryc. 2. C h ryzob eryle (piaski złotonośne okolic Z łotoryi) pow. 24 X

ska, która p rzyb yła na te ziem ie z innych stron, w w iększości w yp a d k ó w nie zdaje sobie w ogóle spraw y, że stąpa po miejscach, które przez całe w ie k i b y ły w id o w n ią legendarnej gorączki złota, ścierania się nam iętności i pragnień ludzkich, zbrodni i boga­

ctwa. Jedyn ie prastare m ury miast m ów ią o dawnej ich świetności. Jakże słuszne i prorocze okazały się słow a X II-w ie c z n e g o Złotoryjskiego podania zanoto­

w an ego w kronikach, które p rzew id yw a ło upadek górn ictw a złota w księstw ie legnickim , a następnie po licznych w ojn ach i zniszczeniach rozk w it miast, jak o ośrodków rzem iosł i przemysłu.

Czasy świetności złota przem inęły, pozostała jednak je g o duża w artość dla nauki. M ó w i nam ono o ska­

łach, w których powstało przed m ilion am i lat, o p o­

w oln ych procesach niszczenia, którym te skały u le­

gały, w yzn acza kierunek biegu rzek niosących masy ż w iró w i piasków , w śród których błysnęło p ierw szy raz przed człow iekiem złoto. Osady złotonośne są w ażn ym punktem odniesienia i w arstw am i p rzew od ­ n im i p rzy od cyfrow yw a n iu historii w ycin ka ziem i.

U tw o ry złotonośne w okolicach L w ó w k a zbadane przez autora w K ated rze M in era logii i P e tro g ra fii U n iw ersytetu W rocław sk iego w ystęp u ją w trzech okręgach: a) na północ od miasta, b) na południe od B olesław ca, c) na w schód od L w ó w k a . N a jciek aw szy pod w zględ em geologiczn ym jest okręg pierw szy, gdzie w a rstw y złotonośne znajdują się na pow ierzchni z ie ­ m i lub p rzy k ry te są n iew ielk iej grubości płonnym nadkładem . Seria złotonośna musiała tw orzyć kiedyś jednolitą, rozległą pow ierzchnię, dzisiaj rozciętą przez erozję na pojedyn cze izolow an e płaty.

W re jo n ie na wschód od L w ó w k a piaski złotonośne w ystęp u ją na obszarze, k tóry p ok ryty jest śladami daw nych szyb ów poszukiw aw czych, d zięk i którym górn icy dostaw ali się do w a rstw y złotonośnej. N ie było to w tym terenie zbyt łatw e, gdyż nadkład p łon ­ nych skał w ah ał się w granicach od 5— 10 m. W y d o ­ b yte ż w ir y w trakcie eksploatacji zostały przem iesza­

ne z m ateriałem nadkładu tw orząc rozległe, w tórnie zm ienione p rzez człow ieka, w arstw y. Zaw artość złota jest w nich niew ielka. Ż w ir y i piaski złotonośne spo­

czyw a ją na piaskowcach górnej kredy i m iejscam i utworach triasow ych. P od łoże w yk a zu je budowę fa li­

stą i w zw iązku z tym w zagłębieniach terenu nagro m ad ziły się znaczne ilości szutrów złotonośnych. Ich położenie hipsom etryczne w yn osi ok. 230 260 m. npm.

P o d w zględ em granulom etryęznym są to naprzem ian- le g łe osady piaszczysto-żw irow e, w dolnych partiach w zbogacone w e fra k cję grubszą. D om inuje w ielkość ziarn od 20 cm do 1 mm. Ż w ir y m ają przew ażnie p ó ł­

nocne kierunki uławicenia z nieznacznym i odchylenia­

mi ku zachodowi i wschodowi. Obtoczenie ziarn jest n iezłe i w yraźn ie w zrasta w raz z w ielkością okruchów.

W skład żw iró w w chodzi w głów n ej ilości k w arc ż y ­ ło w y , jak rów nież piaskowce pochodzące z podłoża, łupki łyszczykow e, łupki krzem ionkowe, granity, p o r­

fir y felzy to w e, a także kryształy górskie, jaspiny, kar- neole, chalcedony i agaty. M in erały ciężkie, podobnie jak w Z łotoryi, reprezentow ane są przew ażn ie przez cyrkony (nieraz do 20 % ) oraz ich pom arańczow ej ba rw y odm iany — hiacynty. Spotykane są epidoty, granaty, spinele, dysteny, a także szafiry i rubiny, ru- tyle, topazy, chryzoberyle, anatazy i turm aliny.

W znacznym procencie w ystępu ją m in erały rudne, głów n ie m agnetyt i ilm enit, przechodzący m iejscam i w leukoksen. Z łoto ma b arw ę ciem nozłocistożółtą z lekkim czerw on aw ym odcieniem, rysę żółtą, przełam haczykowaty. Podobnie ja k w okolicach Jelen iej Góry, zaw iera nieznaczną dom ieszkę srebra. W ystępu je pod postacią gałązek, drucików, łuseczek i drobnego zło ­ tego pyłu, grupującego się przew ażnie w e fra k c ji 0,12— 0,06 m m i poniżej 0,06 mm. Spotykane są także sporadycznie w iększe samorodki.

W iek zasadniczych osadów złotonośnych w g n ow ­ szych badań należałoby zaliczyć do pliocenu. Jest to ty p o w y utw ór rzeczny, k tóry powstał p rzez erozję pierw otn ych żył kruszcowych. Złoto zostało p rzyn ie­

sione z południa przez rzeki, które zn aczyły ślad sw ego p rzep ływ u obecnością złotonośnych piasków.

T ego rodzaju w ystąpien ia znane są z okolic D ziw i- szowa, Jeżow a Sudeckiego, Płoszczyny, W lenia, P ła w - na i Soboty. Istn ieją przypuszczenia, że ta sama rzeka usypała złotonośne terasy w okolicach L w ó w k a i Z ło ­ toryi. M acierzyste złoża złota należy w iązać głów n ie z blokiem K arkonoszy, gd zie autor przep row ad ził szczegółow e badania w poszukiwaniu p iask ów złoto­

nośnych. P ierw otn e złoża znane są od czasów średnio­

w iecza z m iejscow ości: Stara Góra, Radom ierz, Jano­

w ice W ie lk ie i Czarnów, gd zie ż y ły k w a rcow e za­

w iera ją ce złotonośny arsenopiryt zw iązane są z serią łu pków łyszczykow ych o k ry w y Karkonoszy. P ierw o tn e złoża złota w ystępu ją także na północ od Jeleniej Góry.

Tutaj sylurskie łupki ilaste są poprzecinane licznym i żyłam i kw arcu za w iera ją cym i srebronośną galenę i złotonośne arsenopiryty i p iryty. Do ciekaw szych w ystąpień należało także polim etaliczne złoże p ie r­

w otn e w W ielisła w iu Z łotoryjskim . Pochodzenie złota w ią że się z intruz ją p o rfiró w w łupki sylurskie.

Ryc. 3. R u tyle (piaski złotonośne okolic Z ło to ry i) pow. 24X

35

266

Z D Z IS Ł A W M A S T Y Ń S K I (Toruń)

IN W A Z J A D U ŻYC H Z W IE R Z Ą T N A W O J E W Ó D Z T W O BYDGOSKIE

Chodzi tu o trzy gatunki zw ierząt, których m ig ra ­ cję zaobserw ow ano w latach 1945— 1963 na terenie w o je w ó d ztw a bydgoskiego, m ian ow icie łosia, w ilk a i łabędzia. Podane pon iżej in fo rm a cje o trzech g a ­ tunkach m ają bardzo różn y stopień dokładności i ści­

słości. O p iera ją się bądź to na w łasnych obserw a­

cjach, bądź to na obserw acjach ludzi zasługujących na zaufanie.

ŁOS

Gatunek ten, w ystęp u ją cy ongiś na teren ie n iem al całej P olsk i n iżow ej, został tu doszczętnie w ytęp ion y.

P o drugiej w o jn ie ś w ia to w ej ocalało b o w iem jed y n ie k ilk a łosi na teren ie C zerw on ego Bagna w nadleśni­

ctw ie R a jg ró d w w o je w ó d z tw ie białostockim oraz, być może, k ilk a łosi na teren ie w o je w ó d z tw a olsztyń sk ie­

go. W latach 1948— 1950 sprow adzono k ilk a łosi ze S zw ecji do B ia ło w ie ży i do Puszczy K am p in osk iej, gd zie hodow ano je początkow o w zam kniętych z w ie ­ rzyńcach, później w h o d o w li o tw a rtej na teren ie r e ­ zerw atów .

Około roku 1960 prasa podała k ilk a k rótkich w z m ia ­ nek o p oja w ien iu się p ojed yn czych łosi w o k o licy K u t ­ na i W łocław ka, a rów nocześnie w śród leśn ik ów k rą ­ ż y ły w iadom ości o zaobserw ow an iu jed n ej klępy, na terenie nadleśnictw a O lek, i o p oja w ien iu się łosi na teren ie N adleśn ictw a Czarne i Jedw abna w ok olicy W łocław ka. Z u w agi na to, że sporadyczne w ę d ró w k i łosi, a zw łaszcza b yków , są zja w isk iem od daw na do­

brze znanym, do w iadom ości tych nie p rzy w ią zy w a n o na ogół w ięk szej w a g i i n ik t n ie przypuszczał, że są to sygnały zajęcia przez łosia n ow ej ostoi, tym razem b ez in geren cji człow ieka.

Latem roku 1962 udało m i się zebrać d ok ła d n iej­

sze in form a cje na ten tem at. O kazało się, że ju ż od roku 1960 łosie osied liły się na stałe w dużym k o m ­ pleksie leśnym ob ejm u jącym teren y nadleśnictw a Czarne i Jedwabna oraz w należącym do nadleśnic­

tw a Czarne uroczysku K łotn o. P rz e b y w a ły tu stale:

2 b y k i kapitalne, 1 b y k „ w d ru giej g ło w ie ” (d w u la ­ tek), 2 k lę p y i jedno cielę. P o n iew a ż w roku b ieżą ­ cym na w iosn ę zaobserw ow ano 2 roczniaki, n ależy przyjąć, że zeszłoroczna ob serw acja b y ła nieścisła i że przeoczono jedn o cielę.

M ożna też przypuszczać, że ju ż w roku 1961, a być m oże naw et 1960, odbyło się norm alne b ekow isko łosi na om aw ianym teren ie i że cała zaobserw ow ana m ło ­ dzież urodziła się tutaj. B ekow isko w roku 1962 od ­ b yło się na teren ie n adleśnictw a Jedwabna. S iln ie j­

szy z dwu starych b y k ó w odpędził ry w a la i sam opa­

n ow ał klępy.

Z ob serw acji w iosennych w yn ik a, że k lę p y i m ło ­ dzież p rzeb y w a ją w uroczysku K łotn o, gd zie silnie ro zw in ię ty podszyt i podrost dostarczają im o b fite j ilości k arm y i tw orzą bezpieczne schronienie dla m ło ­ dzieży, a zw łaszcza dla tegorocznych cieląt, k tóre m atk i chętnie u k ryw a ją w gąszczu. B y k i m ają ostoję na terenie nadleśnictw a Jedwabna. Łoś w ię c zacho­

w u je się podobnie do jelenia. Poza okresem rui obie płcie zajm u ją zupełnie odrębne ostoje.

Tak w ięc po dłu giej nieobecności, łoś pow rócił na K u ja w y .

W IL K

D ru gim gatunkiem dużego ssaka, k tóry po w ojn ie w k ro c zy ł na teren y w o je w ó d ztw a bydgoskiego, jest w ilk . P o w ró t jeg o w y w o ła ł ze zrozum iałych w z g lę ­ dów odm ienną reakcję, niż p o ja w ien ie się łosia. M im o jednak energicznej akcji zw iązku łow ieck iego, w ilk nie ty lk o pow rócił, ale także w niektórych okolicach zad om ow ił się na dobre, stając się w ażn ym składni­

kiem biocenozy leśnej.

K ie d y fa k tyczn ie nastąpiła im igra cja w ilk a na te ­ ren w o je w ó d ztw a bydgoskiego i jak liczne jest p o­

gło w ie w ilcze na tym terenie, trudno ustalić. Rok 1952 b y ł szczytow ym okresem in w a zji w ilc ze j na P o ­ morze. W ilk i grasow ały w ów czas zarów no w okolicy Chojnic, jak i B ydgoszczy. Istotną przyczyną tej in ­ w a z ji b y ł szybki, a naw et g w a łto w n y w zrost pogłow ia w ilc ze g o na wschodzie. P o zb a w ien i broni w p ie rw ­ szych latach po w o jn ie leśnicy nie n iszczyli barłogów w ilczych i zaniechali od daw na praktykow an ego w y ­ bierania m łodych z gniazd. Skutkiem tego p ogłow ie w ilcze zaczęło g w a łto w n ie wzrastać. W zrost pogłow ia w y w o ła ł w ę d ró w k i za żerem , a to tym bardziej, że na terenach od daw na zajętych przez w ilk i n igdy nie zn ajd ow ało się w nadm iarze zw ierzy n y p ło w ej stano­

w ią cej dla w ilk a p od staw ow y pokarm . W ilk i zaczęły się posuwać na zachód i w krótkim stosunkowo cza­

sie, bo już około roku 1952, dotarły do zachodnich granic Polski, a naw et p o ja w iły się na teren ie NRD .

T o szybkie zw ięk szen ie się terenu zajm ow anego przez w ilk i zostało u jaw nione stosunkowo późno. N ie ­ w ą tp liw ie sp rzy ja ły temu następujące okoliczności:

1) zachodnie teren y P o lsk i posiadały stosunkowo dużo zw ierzy n y p łow ej, na skutek czego p rzy b y w a ­ jące ze wschodu w ilk i zn ajd ow ały pod dostatkiem łupu w lesie i nie atak ow ały zw ierząt dom owych.

2) w zachodnich okolicach P olsk i leśnicy znali w ilk a ty lk o z opow iadań i nie um iejąc go tropić, sto­

sunkow o późno zo rien to w a li się o jego przybyciu.

S zary rabuś um ie bow iem m ylić ślady. P on iew aż cała zła ja biegnie gęsiego, ślady ich niedośw iadczeni często biorą za trop jedn ego tylk o w ilk a. Fakt, że w adera z regu ły nie p olu je w pobliżu sw ego le g o ­ w iska i zdobycz przynosi m łodym z daleka, utrudnia w y k ry c ie legow isk a i u niedośw iadczonych w y w o łu je prześw iadczenie, że w ilk i w okresie rozm noży p rze­

b y w a ją poza terenem przez nich obserw ow anym . 3) M usim y ponadto pamiętać, że odróżnienie tropu w ilk a od tropu dużego psa nie jest ła tw y m zadaniem.

W tym okresie w łaśnie ekspansja w ilk ó w osiągnęła

na om aw ian ym teren ie sw ój punkt szczytow y. W ilk i

spotykano i ubito na teren ie nadleśnictw P rzym u -

szewo, Laska, Osusznica, Osie, P rzew od n ik , Szarłata,

Różanna, Leszyce, Zaw iszyn, C ierpiszew o, G n iew ­

kowo, B artod zieje, B ydgoszcz i Jachcice, a także Ruda,