Społeczeństwo Królestwa Polskiego w XIX i początkach XX wieku. Cz. 2, Narodowości, wyznania, ich rozmieszczenie, struktura demograficzna i zawodowo-społeczna

W IT O L D P R U S S

Społeczeństwo Królestw a P o lskie go na przełomie X I X i X X w ieku

(cz. II: narodowości, wyznania, ich rozmieszczenie, struktura demograficzna i zawodowo-społeczna)

W pierw szej części n iniejszej ro zp raw y (PH 2/1977) odtw orzono liczebność poszczególnych g ru p w yznaniow o-narodow ościow ych, ich tem ­ po w zro stu oraz podziały w yznaniow e. P rzedstaw io no tak ż e s tru k tu rę organizacyjną kościołów i zw iązków w yznaniow ych istn ieją cy c h w K ró­

lestwie, z uw zględnieniem zachodzących w n ie j zm ian. Stw ierdzono w jak iej m ierze dane o w yzn an iach mogą po średnio określać narod o­

wość. Na po dstaw ie in fo rm acji o języ k u ojczystym d a je sdę dokładniej ustalić liczebność poszczególnych nacji, a tak że sto pień zależności m iędzy

■wyznaniem a narodow ością. K atolicyzm po k ry w ał się z narodow ością polską, choć m am y też do czynienia z L itw in am i kato lik am i w gub erni suw alskiej oraz praw osław n y m i P olak am i (daw niej unitam i) w L ubel­

skiem. W yznanie ew angelickie po k ryw ało się z niem czyzną; w y ją tk ie m była W arszaw a, gdzie ok. 48% ew angelików to Polacy. W okolicach Łodzi część ew angelików (reform ow anych) była narodow ości czeskiej. Je d n a k w skali K ró lestw a te g ru p y n ie m iały sta ty sty c z n ie w iększego znaczenia.

Praw ie w szyscy w yznaw cy judaizm u byli Żydam i. Nieco w yraźniej p ro ­ ces polonizacji te j ludności rysow ał się ty lk o w W arszaw ie: ok. 13% osób w yznania m ojżeszowego uw ażała się, w edle danych spisu z 1897 r., za Polaków. P raw o sław n i poza częścią autochtonów — jaką, tru d n o okre­

ślić — w g u b e rn i lu b elsk iej, to rd ze n n i R osjanie (tab. 1).

P o w ierzchnia K ró lestw a Polskiego w edług pom iarów z początków XX w. w ynosiła 126 955,3 k m 2. P o w ierzch n ia poszczególnych 10 gu­

berni w ah ała się od 9 413,5 k m 2 (gub. płocka) do 17 491,8 k m 2 (gub. w a r­

szawska). Na с każdą g u b ern ię p rzy pad ało 7—8 pow iatów (ogółem było ich 84); w y ją te k stanow iła g u b ern ia w arszaw ska z 14 pow iatam i; po­

w ierzchnia pow iatów w yk azyw ała zróżnicow anie od ок. 1 100 km 2 do ok. 2 000 k m 2. W 1897 r. w K ró lestw ie P o lsk im zarejestro w an o 9 402 tys.

ludności, w 1913 r. liczba ta w zrosła do 13 055 tys. (w ró żn ych p u b li­

kacjach d an e te w y k azu ją n iew ielk ie w ahania). N ajgęstsze zaludnienie miały g u b ern ie p iotrkow ska — 116 oraz w arszaw sk a — 111 osób n a 1 km 2. N ajsłabiej zaludniona b y ła gu b ern ia su w alska ■— 47 osób na 1 k m 2.

P rz y ję c ie m ow y ojczystej za k ry te riu m podziału narodow ościow ego nie przekonyw ało w szystk ich badaczy zagadnienia, o czym św iadczy po­

niższe zestaw ienie (tab. la). Nie d ysponując jed n ak in n y m m ateriałem m asow ym bazow ano na d an ych urzędow ych, w prow adzając korek ty.

S ta ty s ty k a n in iejsza (tab. 1) m oże stan o w ić po zycję w yjściow ą dla badań n a d k ształto w an iem się g ru p i wairstw społeczno-zaw odow ych. Ich cechy dem ograficzne pozostaw ały w zw iązku iz ich obliczem w yznaniow o-

p KZEGLĄD HISTORYCZNY, TOM LX V III, 1977 zesz. 3.

4 8 8 WITOLD PRU SS

X)cd H

cd OS r-~ Γ Ί • n

£>_{N ■W* 1} <4 KTi ^m

4 t r - NO OS CO O

- * ; 0\ ^CO

3

o

ûo- cd£

oс Ό

ÏO

io T3o_{s_}

cdG Ô=t O

T3W O£ ΌOO

■_cd

Z cd

^ cd ^5■J ίΛ

2 *5 £

E ^ o

Й s -R (2 z «; -n tJ- r- <7^ vO^

u-T u-Г co rf ©

>,

-Qcd

C4 OS tJ- m *o t}- os oo iTi r - Vł 00 so "3· os o

os CO

00 >л O Tf Tf 40 тГ O

<N so Г- ^ VO ГЧ

ro (N <N O

O r f so CO тг

r*> On

Ir i

сcd СN

£

ω ω -, 15 c ϋ .2 О £ Is> LZ cd ®

5 I o S s § I ·'%« S 2 — Eω £ 2 .S

•Nс ’я*

св iï

! s ®

« с «

1 I 2

% ° I a 2 £

pj a —

N ^ j?

hJ Cl·

M >»

^ * »

* * g ■§

о ».

i s

с ^

Ś 1 1

« - I Ci, Ь &

._!>>>

■i '£■§ 2 о и1 2 g. м

ο ο N

о. ^ CÛ _4> с

3 Ϊ ^ _{Ь с 2?}

.2 й

£ g .2 го Ν с

W О>> J> «υ * * ir··

•| 'o ^

5 *· £ D u °,_{г*« r*}

e ^ — .5 oo д

έ Ή2* — 4®

S « oN·

9 · » ^

—· o <4 ÔÛ T? И_{o o}*

£ .2 e«

ё О Й

* i*

! 1

M r'VN rl

» ί­

α 00 Ω -

on

? rosykUonzoliczajskieji ińścowodroanracóDwwyi”in„ieprug, wwósinrułoiaBi o n. jdume nisekt,łonkowiecziająznażn” enin„iaznanosięa ićjeowupgrydsazaanalakstnddokładnieu olaniecki,Statystyka Pkski,Kraów1915.umK. .).znaleźlisięLitwini45tys(3Porżan. skowi,Krzy. AK zni czebności lis ryzaytncstytystao-znficraogzsiropedki; 0991arszawaW, ejlsleoi ścnoi, dluianEapsksieriiezajszeboews jaarwPο\όάΙΖ.τńpiienii zyaC. .;g9718Eerelimssijskoj Roasiijenpi opr., 5911k lskrohicopm. zieE1Strasb6nynn28s., 9urge1a awrszWar,chleinststróKyznyctyaStaiknczoRwPmzgieniendlęwouz oegkils.

SPOŁECZEŃSTW O KRÓLESTW A POLSKIEGO

4 8 9

-narodow ościow ym , będącym często sam oistnym czyn nik iem dzielącym całe społeczeństw o. P ierw szy pow szechny spis ro sy jsk i z 1897 r. i m a­

teriały W arszaw skiego K o m ite tu S taty sty czneg o um ożliw iają m .in. s tu ­ dia n a d rozm ieszczeniem te ry to ria ln y m ludności z p u n k tu w idzenia jej składu w yznaniow o-narodow ośdiow ego i z u w zględ nien iem trz e ch typ ów

T a b e la la Skład narodościowy ludności Królestwa Polskiego w początkach XX w.

(różne szacunki, w procentach)

Lp. źródła Polacy Niemcy

Rosjanie, Ukraińcy, Białorusini

Żydzi Inni Razem

1. Czyński 73,4 5,2 4,9 13,7 2,8 100,0

2. Chrapowicki 73,4 4,8 4,4 14,0 3,4 100,0

3. Krzyżanowski 71,8 4,3 6,8 13,4 3,7 100,0

4. Romer 71,4 5,6 6,1 14,4 2,5 100,0

5. Wakar 78,0 3,6 1,9 13,8 2,7 100,0

6. Strasburger 72,2 5,5 4,7 14,9 2,7 100,0

Ź ródło: 1. E. C ^ y ń s k i , Etnograficzno-statystyczny zarys (dane za 1907 r.)

2. W. C h r a p o w i c k i , K rótki opis topograficzny i statystyczny Królestwa Polskiego^ W arszawa 1912 (dane za ok. 1910 r.)

3. A . K r z y ż a n o w s k i , K. K u m a n i e c k i , Statystyka Polska, K raków 1915 (dane za łata 1910—1914)

4. E. R o m e r , J. W e i n f e l d , Rocznik Polski. Tablice statystyczne, K raków 1917 (dane za 1910 r.) 5. W . W a k a r , Rozwój terytorialny narodowości polskiej, W arszawa 1917 (dane za 1910 r.) 6. Rocznik statystyczny Królestwa Polskiego rok 1915 (dane za 1913 r.)

osadnictw a: m iast ró żnej w ielkości, osad i w si, a ta k ż e podziału w edług płci i w iek u . O dnośnie s k ła d u zaw odow o-społecznego spis przyn o si ogólne w y n ik i jed n o stk o w ych u sta le ń w form ie zbiorczej. Z estaw ien ie tych in fo rm a c ji w ed ług k ry te riu m językow ego um ożliw ia p o ró w n an ie pod ty m w zględem Polaków , Niemców, R o sjan i Żydów . O kreślenie

„społeczny” oznacza m iejsce, k tó re d a n a gruipa zajm ow ała w sto su n k u do środ k ów prod uk cji, co w a ru n k o w a n e b yło k a te g o ria m i p raw n y m i w org an izacji życia społecznego. O k reślenie „zaw odow y” w sk azu je na c h a ra k te r w y k o ny w an ej p racy . W spisie b ra k d a n y c h o k reślający ch stanow isko w zawodzie, co ogranicza p e łn ą re k o n stru k c ję s tr u k tu r y za- wodow o-społecznej. O dnośne w y n ik i u zy sk ane ze spisu tra k to w a n e być muszą n ie ja k o „zastępczo”. K ry te ria k lasy fik a c ji społecznej s tr u k tu ry ludności zostały n a m n arzu co n e p rzez w y zy sk an e źródło w edług ówczes­

nych zasad g ru p o w an ia in sty tu cjo n alneg o.

♦

Rozm ieszczenie k atolików w gu b ern iach b yło stosunkow o ró w n o m ier­

ne. W ielkie sk u piska p rz y p a d a ły n a g u b e rn ie w arszaw sk ą i pio trk o w sk ą na co w p ły w ała obecność dużych m iast. E w angelicy to głów nie N iem cy w przem ysłow o ro zw ijającej się Łodzi oraz osadnicy w iejscy, zam ieszku­

jący zw arcie n iek tó re po w iaty g u b ern i p io trko w skiej. L udność w yznan ia Mojżeszowego, co w y n ik ało z jej s tr u k tu r y zaw odow ej, ciążyła w k ie­

run k u m iast, osiedlając się zwłaszcza w g u b ern iach zachodnich, gdzie

Składwyznaniowo-narodowościowyludnościwguberniachKrólestwa Polskiego w1897 (w procentach)

4 9 0 WITOLD PRUSS

fN Ct

£) H

O* v-T Ix iH

VO fN rJ Sb

cT -Γ O

«o К 1Λ Ov

‘o' ri СО «Ο Ι/Ί

*o" trT **-< Tj-

cT o' o

Ö“o

O cö

*oC3 «

*

X X ^{к r- co}

'o oo

o o' К to

ND 'O <N

<4 vq

oC oC

dOT

£O

•bd o

£

'Я ^

oC o" XX «η «o^{Os <4} o o*4^{σν o}o ' o

'C

•N*

E ’ o

r> f-T(N N. t--

> 00

«-Γ o ' N. 00

^ tj* X X ^{n r-} •o' «o'

X53 -J

> <4

*N ГЧ *0 <o

*4 ' co *N VO oT o'

ą>

3

m

«Г O

o Os OO

X X oT O* <S> O'

U,

Ό CM К Г-" <N 00

•**T o' X X ^{к \o} oo t-T ^{"■N O}oT ^

«5OT

£ci VO 40

*~~T co

К f--

К θ\

«o ^'Ч. «о rt X X oo ЧО^{«4 'Чч}

o T3o oi-l CÖд

•Si Si

.ъ «5/o a i

-5J

"§ CÖ OT aS OT

£ §p (3

_a2u S

„2>)Ci

<3 O o £ 4> Ä5

< a S С ft.

CÖÄ cd OT J* S 3Ui

£ rt _o OTO [ce

tu

§ gй g_{?υ %}

^ О

^ Ό S >>

< ·Ν

.2S_'S s:N

î>

s:

О

£О тэ_о сЗs-,_С

<U

с с ;

.QS

с N

£

I

<3

* О Όо ОUi ас

В<L»

РЗN

ей ^U

waga: Ukraińcyi Białorusini pozaguberniami gdzie występowaliw większejzbiorowości zaliczeni<jo,,inne narodowości”. Źródło: Pierwaja wsieobszczajapieriepisnasielenijaBossijskoj Impierii 1897godapod red. N. A. Troinckowo,ObszczyjswodpoImpierii RezultatówRazrabotki dannych. Pierwoj wsieobszczej pieriepisi nasilenija—proizwiediennoj,28janwaria1897godat. I—II,S.Pieterburg1905.

SPOŁECZEŃSTW O KRÓLESTW A POLSKIEGO 4 9 1

istn iały w ięk sze szanse zarobkow ania w h an d lu i d ro b n ej wytw órczości.

W yraźna k o n c e n trac ja p raw o sław n y ch p rzy p adała n a trz y gubernie:

lubelską, w arszaw sk ą o raz sied leck ą (tab. 2). W w arszaw sk iej (głównie W arszaw a) b y ła to n ap ły w o w a ludność ro sy jsk a czy nn a w zaborczej a d m in istra c ji i siłach zb ro jn y ch , n a to m ia st w lu b elsk iej i sied leck iej za­

m ieszkiw ała ludność autoch to niczn a, do la t siedem dziesiątych X IX w.

unicka. T aż sa m a taibela n a ogół p o tw ierd za zależność pom iędzy w y zna­

n iem i narodow ością, lecz d a je się taikże stw ierdzić sp ecyfik a region alna.

N iew ielki o d setek P o lak ó w w g u b e rn i suw alskiej w y n ik a stąd, że w ięk­

szość ta m te jsz y c h k ato lik ó w była L itw in am i.

W ysokie odsetki tzw . M ałorusinów w g u b ern iach lu b elsk iej i siedlec­

kiej w y ra ź n ie w y o d rę b n ia ją tam te jszy c h autochtonów . O liczebności

„inny ch ” narodow ości w g u b e rn i w arszaw sk iej decydow ał stołeczn y g a r­

nizon, w k tó ry m służyło sporo U kraińców , a tak że Łotyszów , M ołdaw ian, F inów i N iem ców o raz A zjatów -m uzułm anów . O dsetki ludności n iem iec­

kiej, z w y ją tk ie m g u b e rn i w arszaw sk iej i piotrk ow skiej, zbliżają się do w skaźników w y zn ań ew angelickich.

G u b ern ię w arszaw sk ą zam ieszkiw ało 18,9% w szy stk ich Niem ców K ró ­ lestw a Polskiego, ew angelików n a to m ia st 21,6% . W p io trk o w sk iej było odpow iednio 36,6% N iem ców i 31,8% ew angelików . Z tego w y n ik a, iż w gub. w arszaw sk iej p ew n ą część ew angelików stano w ili Polacy, n a to ­ m iast w pio trk o w sk iej pew ien p ro ce n t Niem ców w y zn aw ał katolicyzm . W śród ew angelików refo rm o w an y ch znajdow ali się tak że Czesi. M ini­

m alne różnice odnośnie w y zn an ia m ojżeszow ego i Ż ydów św iadczą, iż w te j p o p u lac ji zależność obu cech b y ła najsilniejsza.

Od 1897 do 1913 r. ludność K ró lestw a Polskiego w zrosła do 140%

początkow ej liczby, najszybsze tem p o w zro stu w ystąpiło w g u b e rn i p io tr­

kow skiej (z około 1 389 do około 2 268 tys. osób, tj. d o 163%) oraz w g u b e rn i w arszaw sk iej (odpow iednio 1 844 — 2 669 ty s., tj. d o 145%);

dane sta ty sty c z n e dotyczą ludności cy w iln ej. D y nam ik a d em ograficzna wiązała się ze zm ianam i pro p o rcji w yznaniow o-narodow ościow ych (tab.

1). Różne zasady g ru p o w ania u tru d n ia ją jed n a k dokładn iejszą ich a n a ­ lizę. M ożna stw ierdzić jed n ak, że n ajw ięk sze tem po w zro stu c h a ra k te ­ ryzow ało ludność m ojżeszow ą — Ż ydów i ew angelików — N iem ców (zob. P H 1977, z. 2, s. 261 nn.). Z m ian y k o lejn y c h p o p u lacji r y s u ją się

^wyraźniej, gdy przed staw ić ich udział p rocen to w y w w ęższym u jęciu tery to rialn y m .

W K ró lestw ie P olskim stw ierd zam y szybki w zro st ludności m iejsk iej.

W o k resie 1869— 1913 ludność w iejsk a w zrosła do 207% , w m iastach (odpowiednio do 280%. M iasta ro zw ijały się szczególnie in te n sy w n ie od ostatniego dziesięciolecia X IX w. W lata ch 1872— 1892 p rzy ro st ludności w ynesił 51% , ą w okresie 1893— 1913 p raw ie 90% 1. W p oczątkow ym okresie ro zw ijały się szybko w szy stk ie m iasta, n a przełom ie X IX i X X w.

w m ia sta c h m ałych (poniżej 10 ty s. m ieszkańców) o b se rw u je m y zaha­

m owanie, stałą n ato m iast te n d e n c ję w zro stu u trz y m a ły ośrod ki m iejskie powyżej 50 ty s. m ie sz k ań c ó w 2.

W 1897 r. ludność m iejska K rólestw a stan ow iła ok. 23% , zaś w ie j­

ska 77% . W 1909/10 zalu d n ien ie w zrosło do 11 898 tys., zaś ludność

1 M. N i e t y k s z a , Ludność W a rsza w y na przełom ie X I X i X X w., W arszawa 1971, s. 20; I. B u z e k , Pogląd na w zro st ludności ziem polskich w w iek u X IX , Kraków 1915.

2 W. M i r o w s k i , R ozw ój ludnościow y m iast na ziem iach polskich, [w:] S o­

cjologiczne p roblem y m iasta polskiego, W arszawa 1964, s. 52.

Tabela 2a

492 W ITOLD PRUSS

(2

* -C

Æ C3

Ц G

's ^_{h O}

Й s- _o,

3W) £

o o

£o

Όo

3a oa

a

&

Ό>%

•N

ośo

o o o o o o o o o o

8 8 8' 8 8 8 8 8 8 8

C*-i On

O o o o o O o O <N o

<N ^<N

O O o o o o o o o ^{r | -}_1/->

<NON o vo ^{г - < 4 NO} ГЛ O 0 0 W Tf ^NO o rt NO f-1 (N

On

ЧС 0\ Ό ^ W ^ ON ł4 M

o' гл ^ oC *л o'

00 >/*ϊ ■'to

i-Г ©* О OO o ' o ' О*' 0 4 so

0 0 ГЛ T t О в ON Г ; νθΛ ^ СП VO ,-Г о o ' оС o ' o ' О*' o ' «л NO

О Cl,

ΙΛ M w h· O' w M Tt oo o ' (N о "'t VO*4

M T t fO M ÛO t4 · >0 n

Tf c-~ o' с-i o' o' so*1 *-Г —Г ν-Γ

Tf Tt rn N©^ VO 0_ ^

r o μ" m Tf FH oT rT Tf N ^

r-OOOONOOONOOOOO^CS

ON VO m О » « w \0Λ >Л M5

'û rf 00 ΙΛ ^ ri M i· h fnt - * O O Q O V O C C O O O O O V O < N

X)3

о _-JicS

V) V) O U

Ь “ X>

to ·.=. Л

^ ^ «

εо

Ό3 ·- -

Pi с/5 сл -*cdсл

σ3£

3 iugdjeonczołąywnniiewstazetymW. koyże wwU­tytasi ścorouwzgiobzj teiadnlęojs, uwzględnionoikodroana dli noźaskW: age wwaścdai zi2, tab.wchyngdodiążnróг. 9718z się iamronyplska)ZLi.inwitsięźlialeznopwrczczególnychiahctaiawop posjijiclaupopniektórychsuwai bernRonoczlizaansjo kDr.1319a yk(gustUoraiwchnyńciniepruw, gwsinórułoiaBó 4lacy8%1,7,2—7Po; i:skwłacłow%,3; 1%y Żz·—%,225acolPi:kdydłó; %94,1—%,39zi3w%hwt iaowp. np, iaaarsneaczznyaływazykw,5anz—5a2i dzyŻ; ,716%%lawi:Poskcy67,9 10; Rubryka„Razem” r.0%dotyczy1897i 1913,7%Żydzi921—48,7; Niemcy2%;82—%%,73; %,30-3 k1iego.Rok43915, s. nnPols—aoŹródło: Rcznwikstatystyczny Królest.

SPOŁECZEŃSTW O KRÓLESTW A POLSKIEGO 493 m iejska do 30,6% (ok. 40% w lew obrzeżnej części K ró lestw a, ok. 22%

w p raw obrzeżnej) 3.

Z w raca uw agę (tab. 4a), że k ato licy stanow ili 48,9% ludności m ie j­

skiej, n iew iele w ięcej niż ludność w y zn an ia m ojżeszow ego. W ziąw szy pod uw agę, iż odsetek k ato likó w w ogólnej liczbie ludn ości w yn o sił oko­

ło 75% , zaś w y zn an ia m ojżeszow ego 14,0%, jasno w idać, ja k bardzo m iejską społecznością b y li Żydzi. W ieś nosiła c h a ra k te r polski. Ludność

T a b e la 3 Ludność miast i wsi Królestwa Polskiego w XTX i XX w. (w procentach)

Lata

Ludność

Razem Wiejska Miejska

w tym

miast osad

1869 74,5 25,5 16,4 9,1 100,0

1893 73,1 26,9 18,0 8,9 100,0

1906 70,6 29,4 20,9 8,5 100,0

1909 69,4 30,6 21,9 8,7 100,0

1913 68,5 31,5 22,9 8,6 100,0

U w aga: W publikacjach z X IX w. i pocz. X X w. używa się wymiennie terminów osada — m iasteczko. Rozróżnienie osad od wsi jest uzasadnione. N awet najmniejsze osady miały odm ienną strukturę urbanistyczną i zabudowę. W śród mieszkańców osad znaczniejszy procent stanow iła ludność żydowska.

Ź ródło: M. N i e t у к s z a, Ludność Warszawy na przełomie X I X i X X w.t W arszawa 1971, s. 23,

ew angelicka w sw ej m asie zdecydow anie niem iećka rów nież była spo­

łecznością o ru sty k a ln y m profilu. W skaźnik dla p raw o sła w n y c h ze w zglę­

du n a złożony skład tej zbiorowości, w u jęciu ogólnym ulega defo rm acji i jest m ało p rz y d a tn y . W łaściw szą je s t d la te j g ru p y ja k i dla pozosta-

T a b e la 4 Ludność miast i wsi Królestwa Polskiego w 1909/1910 r. według

składu wyznaniowego (w procentach)

Wyznanie Miasto Wieś Razem

Katolickie 19,9 80,1 100,0

Ewangelickie 32,9 67,1 100,0

Mojżeszowe 87,3 12,7 100,0

Ź ró d ło : Trudy Warszawskogo Statisrlczeskogo Komitetu, wypusk X X X IX t. I, W arszaw a 1910.

3 E. G r a b o w s k i , R o zw ó j sku pień ludności na ziem iach polskich, Lw ów 1916; t e n ż e , S kupienia m ie jsk ie w K r ó le stw ie P olskim , W arszawa 1914, s. 44 nn.

Ten iiiernik dem ograficzny budzić m oże zastrzeżenia, brak jest bowiem jedno­

znacznej definicji miasta; w w ypadku zliem K rólestw a Polskiego sprawa jest dy­

skusyjna po 1867 r., kiedy to w ielu m iastom odebrano ich prawa. Zjawisko urba­

nizacji n ie ograniczało się zresztą do sam ych m iast, w iele tzw . osad posiadało w rzeczyw istości charakter m iejski. M im o tych zastrzeżeń wzrost odsetka ludności zamieszkałej w m iastach uważany jest za podstaw owe kryterium urbanizacji;

zob. J. Z i ó ł k o w s k i , U rbanizacja, m iasto, osiedle — S tu dia socjologiczne, War­

szawa 1965, s. 129.

494 WITOLD PR U SS

łych u k azan ie w ew n ętrzn y ch p ro p o rc ji m iędzy rodzajam i m iejscowości w w ęższym ujęciu -terytorialnym .

W yższy stopień zu rbanizow ania g u b ern i w arszaw sk iej i piotrkow ­ skiej w y n ik ał ,z p o ten cjału dem ograficznego W arszaw y i Łodzi. K atolicy pod w zględem um dastowienia ustępow ali ludności ew angelickiej, która jedn ak , z w y ją tk ie m g u b ern i p iotrk ow skiej, posiada w iejski charak ter.

T a b e la 4a Udział populacji wyznaniowych w ogólnej liczbie ludności miast osad i wsi Królestwa Polskiego

w 1909/1910 r. (w procentach)

Typ miejscowości

Wyznanie

Razem 1 katolickie 1 ewangelickie prawosławne mojżeszowe

Miasta i 48,9 1

i 7,2 3,6 40,3 100,0

Osady i 50,9 2,0 2,0 45,1 100,0

Wsie 1 87,7 1 5,1 4,4 2,8 100,0

Ź ródło: jak w tab. 4.

T a b e l a 5 Udział populacji wyznaniowych w ogólnej liczbie ludności miast, osad i wsi w niektórych guberniach

i powiatach Królestwa Polskiego w 1909/1910 (w procentach) Gubernie

powiat Katolicy j Ewangelicy Prawosławni Wyznanie mojżeszowe

Warszawska 81,8 ! 6,1 0,7 11,4

miasta 44,9 4,5 1,4 49,2

osady 55,0 3,1 0,5 41,4

wsie 89,0 6,5 0,6 3,9

Gostyński 75,9 15,6 0,1 8,4

wsie 82,3 i 16,7 0,1 0,9

Lubelska 64,8 i I 2,7’ 18,2 14,3

miasta 37,7 ; 0,9 9,8 51,6

osady 38,8 0,2 6,3 54,7

wsie 73,4 ! 3,4 21,6 1,6

Chełmski 35,0 16,7 38,9 9,4

wsie 36,7 19,7 41,6 2,0

Piotrkowska 70,3 12,9 1,1 15,7

miasta 53,0 i 17,5 2,3 27,2

osady 56,4 ! 6,8 0,5 36,3

wsie 85,1 10,2 0,3 4,4

Łódzki 51,3 i 27,5 1,7 19,5

miaita 49,0 ! 26,0 2,4 22,6

osady 41,5 1 31,0 0,3 27,2

wsie 59,4 1 31,4 0,3 8,9

Płocka 81,7 ! 7,3 0,5 10,5

Lipnowski 74,6 19,3 0,2 5,9

wieś 77,4 21,1 0,1 1,4

U w aga: w pow. łódzkim w grupie katolickiej także mariawici 6,2% ; wskaźnik w układzie poziomym sumuje s*ę do 100,0%.

Ź ró d ło : iak w tab. 4.

Tabela

SPOŁECZEŃSTWO KRÓLESTW A POLSKIEGO 4 9 5

fO O r-

" h c o ao* m" ^ г ч o c r f

CÖ

•Ό ^{C s Ό}

Os* СЧ »o -- ΙΛ -H ’t r Ю 't M <N Tt (N

0 0 — C O 4 0 4 0 — — S O S O ^ 00* o ' Tj·’ Ό oo* Ф r f n » f i ;

r - ' S O c o T f - c o v O O r j - i o i o '

'9

&

OO Tf CO 00 *-» SO ΓΊ Os Ον

О On On О — Ό* «О S0* СЧ*

’- i — CO<N — <4 — f - C 4·

.С

3со

Cd ÿ

•р Р

Tf <4 OS ON 00 СЧ On

О 0 _ (» Tt h 1Л IV tJ- oo po < 4 Г~" SO* O s i r Ç т £ —Г ly-ι"

ε ^{U' VI} — IT) ГТ- i

rt OO VO SO — I

’S * I* »

o <l>

с 2 с о

£

оа Ы)с

cd

£ Ш

cd Ό

cd

Ονλ C0_ ΟΟλ ο^ о СО (Ν СП 1Г)

’t OS η Tf 0\ Μ η —f —Γ Г--Г

N h - O O O S h - T f O S O S O O O s

ΟΝ Μ Ю о Ю ^\0 N «Ο so Tt N η ·Λ i l ΟΝ η ^ η 00* о*

^ Ό (Tl Ο r j

O ^ v O T t r - o ^ c o — oo i/"4, со

^ ·Λ со" ΙΛ 00* ’t Ь <Г « 00*

4 O 0 O 0 O 0 0 0 0 S O 0 0 0 0 O S 0 0

cd

т зcd О Os_ oo Os_ чо с·"* о oo о

Г -^ С-^ 40* «О* i o T f 00* СО* 40*

о

е * Ч Ч г-, н ^ 00 Г->* СО* t^·* so О*СЧ (ΝΛ Ι-

βο* »о* ^

и»

£>

о3 cd р *<Л

cd ^— cd ^{^}

-* о

cd .a

« w

_ r t Ö Λ !

- с ^

£ . 2

•Ν ·“*

g i:

о .9

( Ł

«Л s>

ε «о "

Ό Ό

си οέ й СО

496 WITOLD PRU SS

Ludność praw osław na sk u p iała się zarów no w m iastach (adm inistracja), jak osadach i częściowo w siach (wojsko). Chodzi w ty m w y p a d k u o m iej­

sca niek ied y odosobnione (koszary, tw ierdze), często poza granicam i a d m in istra c y jn y m i m iast. W n ie k tó ry c h gu b ern iach znaczny pro cen t osób w y zn an ia m ojżeszowego zam ieszkiw ał osady pozostające w obrębie w p ły w u w iększych m iast, często o ch ara k te rz e m iasteczek, n iek ied y cał­

kow icie żydow skich. W w iększości g u b ern i żydow ska ludność m iejska m iała przew agę ab so lu tn ą n a d in n y m i populacjam i. N iew ielu Żydów żyło n a wsi; ludność żydow ska ciążyła głów nie do ty c h m iejscowości, k tó re tra c iły sw ój rolniczy ch a ra k te r, i w ty m w y p a d k u lokalizow ała się wyspowo.

W 1909/10 r. ludność m iast i osad liczyła 3 176 ty s. m ieszkańców, lecz d ane te n ie o bejm u ją w szystkich m iejscow ości, k tó re n ie b y ły w sia­

mi. W edle jednostkow ych w ykazów m iejscow ości (powyżej 1 tys. m iesz­

kańców ) oraz z uw zględnieniem przedm ieść w iększych m iast (form alnie zaliczanych do gm in) m ożna p rzyjąć, iż w ośrodkach nie w iejskich m ieszkało 3 725 tys. osób 4, a w ięc o 15% w ięcej n iż .w ynikałoby z ogól­

n y ch d an y ch staty sty czn y ch . T aką te ż liczbę p rz y jm u je m y jako pod­

staw ę dla przedstaw ien ia .ośrodków m iejsk ich w k o lejn y c h g rup ad h w iel­

kościow ych (tab. 7). We w szystkich z a rejestro w an y ch tu m iastach i m ia­

steczkach katolicy stanow ili 49,9%, ew ang elicy 5,9%. P ro p o rc je te p rzed­

s ta w ia ły się nieco inaczej w zależności od skali w ielkości d anej g rupy m iast. W yodrębniam y g u b e rn ie zachodnie i w schodnie, p rzy jm u ją c jako g ran icę W isłę, k tó ra rozdziela K ró lestw o na dw ie s tre fy o odm iennej s tru k tu rz e ekonom icznej i u rb an isty czn ej. (G ubernia w arszaw sk a roz­

ciągała się po obu stro n a c h W isły, co uw zględniono w zestaw ieniach).

M ieszkańcy m ia st i m iasteczek g u b e rn i po stro n ie zachodniej stanow ili 72% ogółu ludności m iejskiej; resz ta m ieszkała po w schodniej stronie W isły. N ajrów no m iern iej rozm ieszczona była m iejska ludność p raw o­

sław na: 58% (zachód), 42% (wschód). K atolicy w 77% zam ieszkiw ali m iasta w g u b erniach zachodnich i w 23% we w schodnich. Ew angelicy ty lk o w 7% żyli w m iastach i m iasteczk ach w schodni g u b e rn i (byli ta m głów nie ludnością w iejską); znaczna ic h większość, gdyż 93% m ieś­

ciła się w stre fie zachodniej. W reszcie p raw ie d w a ra z y w ięcej ludności w yznania m ojżeszow ego m ieszkało w zachodnich g u b e rn ia ch (63%) niż na w schodzie (37%).

Ludność m iejską w K ró lestw ie P o lskim cechow ała siln a k o ncentracja.

P ra w ie 90% w szystkich m ałych ośrodków m iejsk ich sk u piało ok. 40®/o m ieszkańców , zaś w dw u n ajw ięk szy ch m iastach żyło ok. 34% . Znacze­

n ie in n y c h m ia st w k o n c e n tra c ji w sk a li K rólestw a, ja k i regionów, było niew ielkie.

T abela 7 przedstaw ia, w fo rm ie stru k tu ra ln e g o szeregu w ielkościow e­

go, ro zk ład całej społeczności m iejsk iej, a także p o p u lac ji w yznaniow ych (sum y w artości) pom iędzy liczebność m iast (liczba obserw acji). Na pod­

staw ie analizy sta ty sty c z n ej m ożna stw ierdzić w y raźn ą k o n c e n trac ję lud­

ności m iejsk iej i dokładnie określić jej stopień 5.

4 Rocznik S ta ty s ty c z n y K r ó le s tw a Polskiego. Rok 1913, red. W. G r a b s k i , Warszawa 1914; Trudy Warszawskogo Statisticzeskogo K om iteta, w ypusk X XIX t. I, Warszawa 1910; B. W a s i u t y ń s k i , Ludność ż y d o w s k a w K r ó le stw ie Pol­

skim, W arszawa 191f, s. 50 nn.

5 W toku an alizy statystycznej stwierdza się w w ielu przypadkach skupienie m niejszej lub większej części ogólnej sum y wartości w ramach w iększej lub m niejszej części ogólnej liczby obserwacji, czyli nierównom ierność rozdziału war­

tości pomiędzy poszczególne jodnostki zbiorowości. W przypadku takich r o z k ł a d ó w

SPOŁECZEŃSTW O KRÓLESTW A POLSKIEGO

4 9 7

x>

cd

H

?o Έ_cd

сN

>>

?

*Ό3 -S2

Ό_α>

?

Û.ο

-ο_{ι_}

Οс

"Ο

3

«d с

! c

■ Ν !

I£!

24,3 23,6

£ 10,6 4,5 25,9 ^О 8

О O ' <Ν Γ-* со

•N £ 1 sf>чО NO Ό O '

S ‘ й q сл

со со CO

oo Γν) ΓΝ| SO О CO со <Ν so ι/Ί On

со 8

prawo­ sławni

VO r- ν> Ο 1— on CO

<Ν Tt- <N

On ΟΝSO SO О

»n Ό τ}- rj- Г-*

«Г» О

О

<L>

S> >4 со « о со <Ν О Ό ON

§ . a

? ~ υ

< 4 СО fN

(N

.g

cd ^

JD te _{N cd} 2 1

Oû >»

-5Ό £<υ

£ £

— Ό

»«л 'C3 У_{Ο cd} -* ^ ΤΪ ΝУ W5

* 1>4 U -2 Ê

К / N

Ä О

O' 00 ΟΝ Γ-* 00 ON

Ό* ^ m

so SO O ' '« t 0 0 ίΝ Г- О — (N

■^t ГЧ ( ГЧ —

N (N r o i · ^ η

rî flo 00 ΙΛ 'f

(N —* -и го

SO 00 SO 00 (N «О

<N I— О (N - h OO so n 1- N N

t}· On 00 SO rj- ,

* ' - o o

«И η η Μ (N

Ο ΓΙ -

•se_о Qi

00 't

On

Ц 1-4 I «'I £ Й rt Q й

* я

Λ -*a

‘N Q

£

4 9 8 WITOLD PRU SS

T a b e la 8 Współczynnik koncentracji ludności miejskiej w Królestwie Polskim w 1909/10 r.

Obszar Cała ludność

miejska Katolicy Ewangelicy Prawosławni Wyznanie mojżeszowe

Królestwo Polskie 0,70 0,75 0,90 0,85 0,65

Gubernie

zachodnie 0,80 -0 ,8 0 0,95 0,95 0,80

wschodnie 0,65 0,50 0,50 0,70 0,55

Ź ródło: jak w tab. 7, obliczenia własne.

O dpow iednio w yższe w spó łczy nn ik i (tab. 8) dla obszarów zachodnich odzw ierciedlają w pływ d użych m iast skupiający ch znaczne odsetki lu d ­ ności m iejskiej. N ajw yższe w spółczynniki c h a ra k te ry z o w a ły ew angeli­

ków i p raw osław nych. B ardziej ró w n om iern y ro zk ład dla terenów w schodnich był spow odow any b rak ie m w iększych m iast. D otyczy to tak że m iejskiej ludności kato lick iej i m ojżeszow ej.

O stopniu zaludnienia m iast decydow ały dw ie podstaw ow e i najlicz­

niejsze populacje. We w szystkich klasach w ielkościow ych m iast udział k atolików w ah ał się w przybliżonych g ranicach 35— 60% , ludności w y­

zn an ia m ojżeszow ego od ok. 25% do ponad 55% , ew angelików 1— 11%, zaś praw o sław n y ch odpow iednio 0,2 —■ około 5%.

P odział poniższy (talb. 9) w y d o b y w a specy fik ę sk ła d u w yznaniow ego w e w szy stk ich k ateg o riach w ielkościow ych m iast oraz różnice reg ion al­

ne. W ujęciu całościow ym ludność kato licka posiadała ab so lu tn ą przew agę w I (do 5 tys.) oraz V i VI {50— 100 ty s. i ponad 100 tys.) k lasie m iast, w pozostałych udział jej b ył znacznie m niejszy, gdyż p ierw szeństw o n a ­ leżało do w yznania m ojżeszowego. W 101 m iastach II (5— 10 tys.) i 23 III k lasy (10— 20 tys.) Żydzi stan o w ili odpow iednio 53% i 55% ogółu m ieszkańców . W podziale n a dw ie stre fy udział te n ulega zmianie:

w zrasta n a te re n a c h w schodnich, obniża się na zachodzie, gdzie w iększą rolę o dgryw ali ew angelicy. M inim alny udział p raw o sław n y ch w m ia­

steczkach i m iastach najniższej k a te g o rii w g u b ern iach zachodnich tłu ­ m aczy fak t, że była to głów nie ludność napływ ow a z a tru d n io n a w u rzę­

dach, a więc sku piająca się w ośrodkach ad m in istracji. N atom iast w yż­

sze odsetki dla tej k atego rii m iejscow ości n a w schodzie dotyczą ludności au to ch to n iczn ej.

Z m ian y w s tru k tu rz e w ielkościow ej m iast jak ie dokonały się na przełom ie X IX i X X w. św iadczą o szyb kim tem p ie ich dem ograficznego w zrostu. W 1913 r. zarejestro w an o w K rólestw ie P olsk im 57 m iast po­

w yżej 10 ty s. m ieszkańców (tab. 10).

W śrpd nich 21 m iało ab so lu tn ą przew agę Polaków , w 25 przew aga należała do Żydów, a w p o zostałych w sk aźnik i ty c h dw óch populacji nie p rzekraczały 50%. W k ilk u w iększych m iastach w ysoki udział za­

p ew n ili sobie N iem cy (tab. 11).

m ów im y o zjaw isku koncentracji. Zjaw isko koncentracji przedstawić można za pomocą w ykresu (krzywa koncentracji — krzyw a Lorenza), na podstaw ie którego oblicza się w spółczynnik koncentracji, który waha się w granicach od 0 do 1 (100);

im bardziej współczynnik zbliża się do 100, tym koncentracja silniejsza.

s p o ł e c z e ń s t w o k r ó l e s t w a p o l s k i e g o

4 9 9

Όu .

U

<3 E й 'S .5 ce

ε с

>л

£

-2з CuО а

*σ Р

? 1

! : « о ;1

'C сз

! Х>

i N

£ ON

О

3 .£

О ^ Ł

>>

£о

'5л

с

4fr On 0 0 ON, О irT оГ cn О О

un СП о

On, си O'

о" —Tj- Г sc о ’V)

NC NO r-;

ОС I/’T с Т СИ

η г> n h

*—I Ι/Ί -- гл

r -Г On ^ ^

° . ° , r·»" ; о"

• S ) ; о

Ό η эо en νο —Γ o' '

so rn h* т}· IО

O ' сП O ' On i О ,

r i «о о" о" ! _{»л о}Я

'M ё S

•2 3 I I

о a ^ й r 2Р о ω 2 3a 4 g о ώ щ Ł S