Artykuï poĂwiÚcono potrzebom kon- sumpcyjnym mazowieckich gospodarstw domowych dotkniÚtych bezrobociem. Autor podkreĂla, ĝe potrzeby konsumpcyjne sÈ odczuwane przez ludzi z róĝnÈ siïÈ i w róĝ- nej zaleĝnoĂci. Z przeprowadzonej analizy istotnoĂci potrzeb w ankietowanych rodzi- nach dotkniÚtych bezrobociem wynika jed- noznacznie, ĝe uksztaïtowana hierarchia potrzeb konsumpcyjnych ustalona wedïug ich waĝnoĂci jest nieznacznie zróĝnico- wana w poszczególnych typach gospodarstw domowych i charakteryzuje siÚ maïÈ zmien- noĂciÈ i plastycznoĂciÈ. Moĝna równieĝ zaobserwowaÊ rosnÈcÈ rolÚ potrzeb uwa- ĝanych powszechnie za potrzeby wyĝszego rzÚdu. Potrzeby w zakresie wypoczynku oraz potrzeby kulturalne odgrywajÈ wiÚkszÈ rolÚ gïównie w gospodarstwach najmïodszych, o wysokich dochodach, w których ankie- towany okreĂliï siebie jako gïowÚ rodziny oraz posiadaï wyksztaïcenie policealne lub wyĝsze. W gospodarstwach starszych, mniej zamoĝnych na plan pierwszy wysuwajÈ siÚ potrzeby podstawowe, zwiÈzane z biolo- gicznÈ egzystencjÈ czïowieka i niezbÚdne do zaspokojenia w danej chwili.
1. Hierarchizacja potrzeb konsumpcyjnych – aspekt teoretyczny
Potrzeby konsumpcyjne sÈ odczuwane przez ludzi z róĝnÈ siïÈ i w róĝnej zaleĝno- Ăci. Z tego teĝ wzglÚdu istotnym sposobem okreĂlenia relacji, jakie zachodzÈ miÚdzy potrzebami, jest hierarchizacja, czyli ustale- nie waĝnoĂci ich odczuwania przez poszcze- gólne jednostki.
Poznanie ukïadu potrzeb wedïug ich hie- rarchii jest kluczowym zagadnieniem dla wszystkich nauk spoïecznych. ZnajÈc pod- stawowe potrzeby, a takĝe wiedzÈc, które z nich w wiÚkszym stopniu niĝ inne decy- dujÈ o szczÚĂciu czy dobrobycie jednostek lub spoïeczeñstw, moĝna podjÈÊ okreĂlone
dziaïania zmierzajÈce do stworzenia warun- ków ich najlepszego zaspokojenia. Oznacza to, ĝe im bardziej szczegóïowa jest hierar- chia potrzeb ludzkich, tym wiÚksze jej prak- tyczne zastosowanie do realizacji wymie- nionych celów. Jednakĝe nieograniczonoĂÊ ludzkich potrzeb i ich permanentna zmien- noĂÊ wynikajÈca z postÚpu technicznego, uniemoĝliwia opracowanie kompleksowej listy potrzeb i ich uszeregowania wedïug jednej klasycznej skali waĝnoĂci (Zalega 2007b: 26–27).
Zgodnie ze staroĝytnÈ maksymÈ: primus vivere, deinde philosophari – przede wszyst- kim trzeba móc ĝyÊ (zaspokoiÊ potrzeby niĝszego rzÚdu), a dopiero póěniej moĝna filozofowaÊ (zaspokajaÊ potrzeby wyĝszego rzÚdu). Wedïug Epikura, biorÈc pod uwagÚ naturalnoĂÊ potrzeb i ich koniecznoĂÊ, a takĝe uwzglÚdniajÈc rolÚ ich intensywno- Ăci w ĝyciu kaĝdej jednostki, rozróĝnia siÚ trzy podstawowe kategorie potrzeb:
– naturalne i niezbÚdne (np. potrzeba oddychania, jedzenia, picia),
– naturalne, lecz zbÚdne (np. potrzeba seksualna),
– nienaturalne i zbÚdne (np. ĝyjÈc w spo- ïeczeñstwie, jedni ludzie dÈĝÈ do osiÈg- niÚcia popularnoĂci, zaĂ dla innych prob- lemy te mogÈ nie istnieÊ, gdyĝ majÈ na uwadze szczÚĂcie rodzinne).
Najogólniej zagadnienie hierarchiza- cji potrzeb ilustruje teza Williama Stan- leya Jevonsa (1835–1882), wedïug której potrzeby wyĝszego rzÚdu mogÈ byÊ zaspo- kojone dopiero po zaspokojeniu potrzeb podstawowych, czyli potrzeb niĝszego rzÚdu. BazujÈc na hierarchizacji potrzeb W. S. Jevonsa, E. Taylor wyróĝniï potrzeby:
biologiczne (wiscerogenne), psychologiczne i spoïeczne, dowodzÈc, ĝe o ksztaïtowaniu i róĝnicowaniu siÚ potrzeb ludzkich decy- dujÈ trzy kluczowe determinanty:
– fizyczne potrzeby ciaïa,
– duchowe wïaĂciwoĂci czïowieka,
– fakt wspóïĝycia spoïecznego.
Hierarchia potrzeb konsumpcyjnych na przykïadzie mazowieckich gospodarstwach domowych dotkniÚtych bezrobociem
Tomasz Zalega
InnÈ próbÚ hierarchizacji potrzeb ludz- kich uwzglÚdniajÈcÈ stopieñ waĝnoĂci potrzeb zaprezentowaï twórca kierunku psychologicznego w ekonomii Karol Men- ger (1840–1921) w postaci tablicy skali potrzeb, zwanej równieĝ trójkÈtem Men- gera. W swojej skali potrzeb K. Menger zestawiï rozmaite rodzaje potrzeb ludzkich, od najwaĝniejszych do najmniej waĝnych.
Kaĝdej z potrzeb przyporzÈdkowaï pewne wielkoĂci, odpowiadajÈce im liczby ich zaspokojeñ, rosnÈce w miarÚ wzrostu zna- czenia poszczególnych rodzajów potrzeb.
Oznacza to, ĝe wraz ze wzrostem dochodu zaspokaja siÚ w coraz wiÚkszym stop- niu potrzebÚ najpilniejszÈ, zaĂ nadwyĝkÚ dochodu wydatkuje siÚ na coraz peïniejsze zaspokojenie kolejnych pod wzglÚdem pil- noĂci potrzeb. Skala potrzeb K. Mengera byïa zwiÈzana z podziaïem dóbr na dobra ekonomiczne (wystÚpujÈce w ograniczo- nej iloĂci w stosunku do potrzeb, a zatem takie, których dotyczy problem rzadkoĂci) oraz dóbr wolnych (które wystÚpujÈ w nie- ograniczonej iloĂci w stosunku do potrzeb i których nie dotyczy problem ograniczo- noĂci, w efekcie czego koszt alternatywny jest zerowy) i miaïa odzwierciedlaÊ przy- czyny decydujÈce o subiektywnej wartoĂci dóbr. Jak pisaï A. Hodoly, „tablicÚ skali potrzeb K. Mengera moĝna potraktowaÊ jedynie jako abstrakcyjny schemat, który nie moĝe byÊ uĝyteczny w praktyce, ponie- waĝ zarówno sprowadzona do trójkÈta hierarchia waĝnoĂci potrzeb, jak i ozna- czenia zaspokojenia ich byïy subiektywne”
(Hodoly 1961: 243).
Z kolei Othmar Winkler (1907–1999) wykazaï, ĝe potrzeby ludzkie nie ukïadajÈ siÚ równomiernie wedïug stopnia pilno- Ăci, jak dowodziï K. Menger. Dowiódï on takĝe, ĝe w przeciwieñstwie do tzw. trój- kÈta Mengera, w miarÚ wzrostu dochodów udziaï poszczególnych potrzeb nie wzrasta liniowo. W oparciu o to ustalenie O. Win- kler stworzyï koncepcjÚ kielicha szczÚĂcia, bazujÈcÈ na zaïoĝeniu moĝliwoĂci okreĂle- nia pilnoĂci potrzeby i stopnia jej zaspo- kojenia. Koncepcja ta moĝe mieÊ pewne znaczenie w badaniach porównawczych przy zastosowaniu jednolitej skali pilnoĂci potrzeb. Jednakĝe E. Taylor podkreĂla, ĝe
„nie moĝna przyjmowaÊ jakichĂ skal inten- sywnoĂci poszczególnych potrzeb, z góry danych u kaĝdego osobnika i niezmien- nych. IntensywnoĂÊ kaĝdej potrzeby nie ma charakteru statycznego, czyli jest zmienna,
zaleĝnie od stopnia zaspokojenia nowych potrzeb, i to w najrozmaitszy sposób: zaspo- kojenie jednej moĝe wywoïaÊ drugÈ, bez czego ta ostatnia nie pojawiïaby siÚ, moĝe dalej wzmacniaÊ jej intensywnoĂÊ albo teĝ osïabiaÊ lub uniemoĝliwiaÊ jej pojawienie siÚ, a wreszcie czÚĂciowe zaspokojenie jed- nej moĝe powodowaÊ nastÚpne pojawienie siÚ jej stale w nieodïÈcznym towarzystwie drugiej” (Taylor 1947: 209).
Zaprezentowane modele hierarchizu- jÈce potrzeby cechuje pewnego rodzaju uniwersalizm, wynikajÈcy gïównie z tego, ĝe pozycje poszczególnych potrzeb (z wyjÈt- kiem ĝywnoĂci uznawanej za potrzebÚ naj- waĝniejszÈ) nie sÈ mianowane, a jedynie numerowane. Wynika z tego, „ĝe nie ma dotychczas i najprawdopodobniej nigdy nie bÚdzie takich metod badania siïy czy stop- nia pilnoĂci poszczególnych potrzeb czïo- wieka, w tym równieĝ potrzeb konsumpcyj- nych, które pozwoliïyby na ich caïkowicie zobiektywizowanÈ hierarchizacjÚ” (Seny- szyn 1995: 76–77).
InnÈ ciekawÈ koncepcjÚ potrzeb ludz- kich zaproponowaï John O’Shaughnessy, który wyróĝniï:
a) Potrzeby ukryte, zwane równieĝ potrze- bami uĂpionymi, które ujawniajÈ siÚ w chwili uĂwiadomienia konsumentom potencjalnych moĝliwoĂci produktu w zaspokojeniu ich dÈĝeñ. Potrzeby ukryte sÈ czÚsto tworami sztucznymi, wytworzonymi przez producentów w celu zwiÚkszenia sprzedaĝy danego produktu, moĝna je natomiast wywoïaÊ poprzez uĂwiadomienie konsumentowi zalet danego produktu bÈdě przez nakïonie- nie go do postrzegania danego produktu jako lepszego wyraĝenia jego celów.
b) Potrzeby bierne, czyli potrzeby, któ- rych konsumenci sÈ Ăwiadomi, jednakĝe obiektywne oszacowanie korzyĂci i strat osïabia proces nabywania danego pro- duktu.
c) Potrzeby wyïÈczone, czyli takie, które sÈ wyïÈczane przez konsumenta z jego rozwaĝañ ze wzglÚdu na zobowiÈza- nia natury etycznej lub prawnej bÈdě z powodu warunków umoĝliwiajÈcych zakup.
Odmiennym kierunkiem hierarchi- zacji potrzeb jest ich sytuowanie wedïug wysiïku, jaki ludzie wkïadajÈ w zaspokoje- nie potrzeb. Podana przez J. Pietera hie- rarchizacja eksponuje w kolejnoĂci nastÚ- pujÈce potrzeby:
– egzystencjalne (Ărodków do ĝycia),
– swobody (wolnoĂci),
– erotyczne (partnera seksualnego),
– wiary (przekonañ, ideaïów) (Obuchowski 1983: 93).
BiorÈc pod uwagÚ stopieñ agregacji, potrzeby moĝna podzieliÊ na:
– kompleksy potrzeb, które obejmujÈ potrzeby konsumpcyjne, takie jak: ĝyw- noĂÊ, odzieĝ, obuwie, mieszkanie,
– potrzeby grupy produktów (np. w zakre- sie potrzeb ĝywnoĂciowych: warzywa, owoce, mleko i jego przetwory, miÚso, tïuszcze itp.),
– potrzeby poszczególnych produktów (w ramach produktów mleczarskich:
mleko, Ămietana, jogurty, sery itp.).
InteresujÈcÈ klasyfikacjÚ potrzeb zapro- ponowaï T. Kocowski, który wyróĝniï piÚÊ grup potrzeb:
– potrzeby egzystencjonalne, które obej- mujÈ potrzeby pokarmowe, ekologiczne (uwarunkowania Ărodowiska naturalnego czïowieka), rekreacyjne (róĝne formy spÚdzania czasu wolnego), zdrowotne (higieny i profilaktyki), bezpieczeñstwa (przeciwdziaïanie wszelkim moĝliwym zagroĝeniom egzystencji czïowieka), mieszkaniowe i odzieĝowe,
– potrzeby prokreacji i rozwoju, obejmu- jÈce potrzeby reprodukcji, zapewnienia opieki nad potomstwem, dydaktyczne, wychowawcze, rodzinne i samorealiza-
– potrzeby funkcjonalne, które obejmujÈ cji, potrzeby informacji, prakseologiczne, instrumentalne, lokomocyjne, swobody wyboru, napÚdowe (warunki wewnÚtrzne zabezpieczajÈce energiÚ i trwaïoĂÊ dzia- ïania),
– potrzeby spoïeczne, obejmujÈce ogólne warunki wspóïĝycia i wspóïdziaïania oraz warunki, jakie powinna speïniaÊ jednostka, aby byÊ akceptowanym czïonkiem zbiorowoĂci; obejmujÈ one potrzeby przynaleĝnoĂci, ïÈcznoĂci z innymi luděmi, organizacji (wspóï- dziaïanie w grupie), wiÚzi emocjonal- nej, podporzÈdkowania siÚ normom ustalonym dla danej zbiorowoĂci (kon- formizm), potrzeby uspoïecznienia, spoïecznej uĝytecznoĂci, akceptacji, wspóïuczestnictwa, ochrony i autonomii jednostki,
– potrzeby psychiczne, do których zalicza siÚ potrzeby: organizacji osobowoĂci, recepcji kultury, estetyczne, aktywnej
rekreacji, ludyczne (humoru, rozrywki, towarzyskie itp.) (Kocowski 1982: 145).
CiekawÈ klasyfikacjÚ potrzeb ludzkich, majÈcÈ walory uniwersalne, ze wzglÚdu na próbÚ ïÈczenia ze sobÈ psychologicznych, biologicznych i ekonomicznych aspektów teorii potrzeb, jest klasyfikacja zapropono- wana przez B. Malinowskiego. Wyróĝniï on trzy grupy potrzeb i odpowiadajÈcych im reakcji spoïeczno-kulturowych, dziÚki któ- rym potrzeby te sÈ zaspokajane (Bywalec, Rudnicki 1992: 22–24):
– potrzeby podstawowe (pierwszego rzÚdu), zwiÈzane z fizjologiÈ czïo- wieka (np. metabolizm – wytwarzanie i konsumpcja ĝywnoĂci; zdrowie – pro- filaktyka, prowadzenie zdrowego trybu ĝycia; wymogi organizmu – uĝytkowanie odzieĝy, budowa mieszkañ),
– potrzeby pochodne (drugiego rzÚdu), skorelowane ze spoïecznÈ stronÈ ĝycia czïowieka (np. produkcja narzÚdzi i dóbr konsumpcyjnych – gospodarka; trans- misja kultury – edukacja; kodyfikacja i regulacja zachowañ ludzkich – kontrola spoïeczna),
– potrzeby integratywne (trzeciego rzÚdu), zwiÈzane z kulturowÈ stronÈ ludzkiego ĝycia (w tej grupie potrzeb Malinowski nie wyróĝniï potrzeb, a jedynie zakreĂliï reakcje kulturowe na te potrzeby, takie jak: etyka, religia, moralnoĂÊ, sztuka).
Inne rozróĝnienie potrzeb zapropono- waï wybitny polski psycholog Tadeusz Tomaszewski (1910–2000), który wyróĝ-
– potrzeby wewnÚtrzne, które sÈ wyrazem niï:
wzajemnych zaleĝnoĂci, jakie zachodzÈ miÚdzy róĝnymi czynnoĂciami czïowieka, np. czynnoĂci mózgu uzaleĝnione od pracy serca, czynnoĂci serca od czynno- Ăci pïuc,
– potrzeby zewnÚtrzne, które sÈ wyra- zem zaleĝnoĂci czïowieka od otoczenia, w którym funkcjonuje, np. potrzeby bio- logiczne, stanowiÈce wyraz uzaleĝnienia czïowieka od otoczenia fizycznego i bio- logicznego (np. temperatury otoczenia, pokarmu, wody), potrzeby spoïeczno- kulturowe, wynikajÈce z interakcji czïo- wieka z innymi luděmi (np. potrzeba ludzi posiadajÈcych podobne zaintere- sowania), instytucji kulturalnych, spo- ïecznych i administracyjnych (potrzeba Ărodków komunikacji, centrów han- dlowych, teatrów), a takĝe potrzeby przedmiotów powszechnego uĝytku
(potrzeba posiadania lodówki, telewi- zora, samochodu itd.) (Tomaszewski 1982: 492–493).
William Isaac Thomas (1863–1947) ib Florian Witold Znaniecki (1882–1958), na podstawie badañ nad losami chïopów polskich w Europie i Ameryce, zbudowali typologiÚ potrzeb, a nastÚpnie ustalili listÚ potrzeb, jakie muszÈ byÊ zaspokojone, aby kaĝdy czïowiek mógï normalnie funkcjono- waÊ. Wyróĝnili cztery grupy potrzeb, szere- gujÈc je rosnÈco. Zaliczyli do nich nastÚpu- jÈce potrzeby:
– bezpieczeñstwa,
– uznania,
– wzajemnoĂci, wynikajÈcych z „pragnie- nia odděwiÚku emocjonalnego”,
– nowych doĂwiadczeñ (Sztumski 1999:
204).
Jednym z najbardziej uznanych w lite- raturze modeli hierarchii potrzeb ludz- kich jest zaproponowana przez Abrahama H.b Maslowa (1908–1970) teoria motywa- cji ludzkiej (rys. 1.). Zgodnie z tezÈ W.S.
Jevonsa mówiÈcÈ, ĝe zaspokojenie potrzeb niĝszego rzÚdu pozwala na pojawienie siÚ potrzeb wyĝszego rzÚdu, Maslow wyróĝniï piÚÊ grup potrzeb, które uszeregowaï od najwaĝniejszych do mniej waĝnych, o zna- czeniu drugorzÚdnym:
– fizjologiczne (potrzeby jedzenia, tlenu, schronienia itp.),
– bezpieczeñstwa (ochrona przed uszko- dzeniem ciaïa, potrzeba stabilnoĂci, porzÈdku itp.),
– przynaleĝnoĂci i miïoĂci (akceptacja przez rodzinÚ, przyjacióï i inne jednostki
i grupy spoïeczne, dobre stosunki miÚ- dzyludzkie itp.),
– szacunku (zwiÈzane z prestiĝem, statu- sem, potrzeby sukcesu itp.),
– samourzeczywistnienia (realizacja zdolnoĂci i posiadanego talentu, zrea- lizowanie indywidualnych zaintereso- wañ).
Do tych piÚciu grup nieco póěniej Maslow doïÈczyï dwie grupy potrzeb „naj- waĝniejszych”, a mianowicie potrzeby wie- dzy i zrozumienia oraz potrzeby doznañ estetycznych.
A. H. Maslow wykazaï, ĝe istnieje okre- Ălony porzÈdek wyboru czy pierwszeñstwa potrzeb. Zgodnie z zaprezentowanym ukïa- dem kolejna potrzeba moĝe siÚ pojawiÊ dopiero wówczas, gdy zostanÈ zaspokojone w pewnym stopniu potrzeby niĝsze w hie- rarchii. A zatem zaspokojenie potrzeb fizjo- logicznych i bezpieczeñstwa jest warunkiem potrzeby przynaleĝnoĂci i miïoĂci. Oznacza to, ĝe np. potrzeba bezpieczeñstwa jest sil- niejsza od potrzeby miïoĂci ze wzglÚdu na to, ĝe bardziej dominuje w organizmie. Z kolei, gdy potrzeby te zostanÈ zaspokojone, dzia- ïanie czïowieka bÚdzie podporzÈdkowane potrzebie szacunku i uznania, a w efekcie
– samourzeczywistnienia. „ZwiÈzane jest to z faktem, ĝe potrzeby zaspokojone nie sÈ motywatorami zachowañ, rolÚ tÚ peïniÈ bowiem jedynie potrzeby niezaspokojone”
(Gajewski 1994: 37).
W swojej teorii motywacji ludzkiej A.b H.b Maslow podkreĂlaï, ĝe problem potrzeb fizjologicznych wyznaczony jest przez dwa podstawowe kierunki badañ.
VII VI V IV II II I
estetyczne
wiedzy i rozumienia samorealizacji
godności, niezależości, wolności miłości i przynależności
bezpieczeństwa
fizjologiczne Rys. 1. Struktura potrzeb ludzkich wedïug A.bH.bMaslowa.
½ródïo: opracowanie wïasne.
Pierwszy z nich zwiÈzany jest z rozwojem pojÚcia homeostazy, gïównie w badaniach W. G. Cannona (1886-1972), który w swoim dziele ĝycia Wisdom of the Body, opubliko- wanym w 1932 r., opisaï doĂÊ dokïadnie zdolnoĂÊ organizmu do utrzymania staïo- Ăci Ărodowiska wewnÚtrznego, a dokïad- niej do utrzymania staïego, normalnego skïadu krwi poprzez zachowanie w jej skïa- dzie odpowiedniego poziomu wody, soli, cukru, biaïka, tïuszczu, tlenu, wapna, sta- ïego poziomu jonów wodorowych, staïej temperatury (Cannon 1932: 32). Z kolei drugi kierunek badañ powinien, zdaniem A. H. Maslowa, zmierzaÊ w stronÚ odkry- cia, ĝe wskaěnikiem aktualnych potrzeb organizmu jest jego zdolnoĂÊ do wyróĝnia- nia niektórych rodzajów poĝywienia, czyli apetyt. Z tego teĝ wzglÚdu, analizujÈc te dwa kierunki badañ, A. H. Maslow doszedï do wniosku, ĝe „[ …] sporzÈdzenie szcze- góïowej listy potrzeb fizjologicznych jest przedsiÚwziÚciem, po pierwsze, niemoĝli- wym, a po drugie – bezuĝytecznym, gdyĝ w zaleĝnoĂci od stopnia szczegóïowoĂci opisu lista taka mogïaby zawieraÊ róĝnÈ ich liczbÚ. Ponadto sÈdziï, ĝe nieuzasadnionym naduĝyciem byïoby utoĝsamianie wszyst- kich potrzeb fizjologicznych z potrzebami homeostatycznymi” (Maslow 1990: 73).
Wedïug A. H. Maslowa, potrzeba nie musi byÊ w peïni zaspokojona, aby poja- wiïy siÚ kolejne. W rzeczywistoĂci wiÚkszoĂÊ ludzi jedynie czÚĂciowo zaspokaja swoje potrzeby. Spowodowane jest to koniecz- noĂciÈ jednoczesnego zaspokajania potrzeb pïynÈcych z róĝnych obszarów egzystencji jednostki. PrzeciÚtny czïowiek jedynie w 85% zaspokaja swoje potrzeby fizjo- logiczne, w 40% bezpieczeñstwa, w 50%
miïoĂci, w 40% szacunku, a zaledwie w 10%
samourzeczywistnienia (Maslow 1963: 85).
Zaprezentowana przez Maslowa hierar- chia potrzeb, mimo pewnych sïabych punk- tów, zostaïa powszechnie zaakceptowana w naukach ekonomicznych, wyjaĂniajÈc m.in. motywy, którymi kieruje siÚ konsu- ment w dziedzinie podejmowania decyzji konsumpcyjnych.
Najnowsze ujÚcie klasyfikacji potrzeb w stosunku do hierarchii potrzeb Maslowa przedstawiï w 1972 r. Cleyton P. Alder- fer, a w 1975 r. David McClelland. Teoria Alderfera – zwana popularnie teoriÈ ERG
– potwierdziïa koniecznoĂÊ hierarchizowa- nia potrzeb, zwïaszcza niĝszego i wyĝszego rzÚdu. Teoria ta rozbiïa teoriÚ potrzeb
w ujÚciu Maslowa na trzy szczeble, mia- nowicie: potrzeby przeĝycia (egzystencji;
Eb–bexistence), którym odpowiadajÈ potrzeby fizjologiczne i bezpieczeñstwa, potrzeby kontaktów spoïecznych (R – relatedness), czyli potrzeby przynaleĝnoĂci i uznania, a takĝe potrzeby wzrostu (G – growth) obej- mujÈce potrzeby uznania i samorealizacji.
Teoria ERG zakïada z jednej strony, ĝe ludzkie dziaïania mogÈ byÊ wywoïane przez kilka kategorii potrzeb, np. czïowiek moĝe byÊ jednoczeĂnie motywowany chÚciÈ zdo- bycia dodatkowych Ărodków finansowych (potrzeby egzystencji), przyjaěni i chÚci spotkania siÚ ze znajomymi (potrzeby kon- taktów spoïecznych), a takĝe moĝliwoĂci poprawienia podniesienia swoich kwalifika- cji (potrzeba wzrostu), z drugiej zaĂ – obej- muje element frustracji i regresji, która nie wystÚpuje w teorii Maslowa. W swojej teorii A.H. Maslow zakïadaï, ĝe jednostka bÚdzie pozostawaÊ na danym poziomie hierarchii potrzeb tak dïugo, aĝ nie zostanÈ zaspo- kojone. Natomiast w teorii ERG zakïada siÚ, ĝe jeĝeli dana potrzeba nie zostanie zaspokojona, jednostka odczuje frustracjÚ i zejdzie na niĝszy poziom jedynie po to, aby szukaÊ ponownie sposobów zaspoko- jenia potrzeb niĝszego rzÚdu. Taka inter- pretacja potrzeb wskazuje na ich zróĝnico- wane natÚĝenie, które nie zawsze podlega prostej hierarchizacji, bowiem ich wystÈ- pienie i realizacja moĝe mieÊ charakter wolny w zaleĝnoĂci od zaistniaïej sytuacji.
Ponadto w teorii tej zakïada siÚ, ĝe jed- nostka odczuwa jednoczeĂnie wiele potrzeb i to z róĝnych poziomów, zaĂ same potrzeby zaspokajane sÈ bardziej w sposób perma- nentny aniĝeli hierarchiczny. Oznacza to, ĝe w tym samym czasie jednostka moĝe zaspo- kajaÊ wiÚcej niĝ jednÈ potrzebÚ. A zatem zaspokajajÈc potrzeby, jednostka moĝe zmieniaÊ ich poziomy, co jedynie dowidzi, ĝe niekoniecznie musi w peïni zaspokoiÊ potrzebÚ niĝszego rzÚdu, aby przejĂÊ na wyĝszy poziom.
Z kolei David McClelland (1917–1998) uwaĝaï, ĝe kaĝda osoba motywowana jest potrzebami:
a) Wïadzy – wyraĝa pragnienie wywierania wpïywu na innych i kontrolowania swo- jego otoczenia. Moĝe przyjmowaÊ cha- rakter motywacji negatywnej lub pozy- tywnej. Z motywacjÈ negatywnÈ mamy do czynienia wówczas, gdy jedna osoba dÈĝy do dominacji nad innymi wyïÈcz- nie w celu wykazania swojej wyĝszoĂci,
a z pozytywnÈ wtedy, gdy potrzeba ta zostaje zaspokojona dziÚki uzyska- niu wïadzy niezbÚdnej do wywierania wpïywu na osiÈganie celów firmy.
b) Afiliacji (miïoĂci, przynaleĝnoĂci, powiÈ- zania) – wyraĝa pragnienie ludzkiego towarzystwa i akceptacji. Dotyczy wiÚc potrzeby utrzymywania kontaktów spoïecznych i uzyskiwania aprobaty ze strony innych. Ludzie o silnie uksztaï- towanej tego rodzaju potrzebie na ogóï preferujÈ pracÚ wymagajÈcÈ szerokich spoïecznych interakcji i otwierajÈcÈ moĝ- liwoĂci nawiÈzywania przyjaěni.
c) OsiÈgniÚÊ (sukcesu, wykonywania i demonstrowania swoich koncep- cji) – wyraĝa pragnienie osiÈgniÚcia celu lub wykonania zadania w sposób bardziej skuteczny niĝ w przeszïoĂci.
Demonstrowana jest najczÚĂciej goto- woĂciÈ do podejmowania odpowie- dzialnoĂci, pragnieniem otrzymywania natychmiastowych i konkretnych infor- macji na temat wïasnych dokonañ oraz dÈĝeniem do osiÈgania dobrych wyników (Zalega 2007c: 168).
Problematyka hierarchii potrzeb znalazïa teĝ swój wyraz na gruncie nauk ekonomicz- nych. Alfred Marshall (1842-1924) wyod- rÚbniï nastÚpujÈcÈ grupÚ potrzeb: nasy- cenie gïodu, ubranie, mieszkanie, ciepïo i Ăwiatïo, a po tych dopiero potrzeby o cha- rakterze spoïecznym i potrzeby wynika- jÈce z psychicznych wïaĂciwoĂci czïowieka.
Jako kryterium uszeregowania potrzeb, w takim a nie innym porzÈdku, Marshall przyjÈï naturalnÈ kolejnoĂÊ ich pojawiania siÚ. Ponadto zakïadaï on, ĝe pojawienie siÚ potrzeb wyĝszego rzÚdu (czyli takich, które znajdujÈ siÚ na dalszym miejscu w hierar- chii) jest moĝliwe jedynie poprzez zaspo- kojenie potrzeb bardziej podstawowych, niĝszego rzÚdu.
Inny przykïad hierarchizacji potrzeb konsumpcyjnych zaproponowaïa Józefa Kramer, wyróĝniajÈca potrzeby konsump- cyjne w ukïadzie przedmiotowym:
– ĝywnoĂÊ,
– dobra nieĝywnoĂciowe,
– usïugi osobiste,
– usïugi zbiorowe (Kramer 1997: 22).
W róĝnych klasyfikacjach potrzeb spotykanych w literaturze ekonomicz- nej uwzglÚdnia siÚ przewaĝnie podziaï na potrzeby niĝszego i wyĝszego rzÚdu. Przy- kïadem takiego podziaïu jest klasyfikacja zaproponowana w tzw. genewskiej meto-
dzie badania poziomu ĝycia, opracowana w Instytucie Badawczym do spraw Rozwoju Spoïecznego przy ONZ, w której zaleca siÚ, aby do osiÈgniÚcia pewnej porównywalno- Ăci badañ miÚdzynarodowych przyjmowaÊ nastÚpujÈce grupy potrzeb:
a) potrzeby podstawowe, w ramach któ- rych wyróĝniÊ moĝna potrzeby mate- rialne (wyĝywienie, mieszkanie, zdro- wie) i potrzeby kulturalne (ksztaïcenie, zabezpieczenie spoïeczne, rekreacja), b) potrzeby wyĝszego rzÚdu (pojawiajÈce
siÚ w nastÚpstwie zaspokojenia potrzeb podstawowych), do których zalicza siÚ potrzeby materialne i kulturalne.
Bardzo podobnÈ hierarchiÚ potrzeb zaproponowaï A. Hodoly rozróĝniajÈc dwa rodzaje potrzeb:
a) potrzeby podstawowe, które wynikajÈ z obiektywnych wymagañ biologicznych organizmu,
b) potrzeby wyĝszego rzÚdu wynikajÈce z boděców psychicznych i faktów wspóï- ĝycia spoïecznego (Hodoly 1975: 96–98).
OryginalnÈ i wartoĂciowÈ klasyfikacjÚ potrzeb konsumpcyjnych zaproponowaï w latach 80. XX wieku chilijski ekonomi- sta i ekolog Manfred Max-Neef (ur. 1932), uwzglÚdniajÈc w niej stopieñ satysfakcji wynikajÈcy z podstawowych potrzeb ludz- kich. W teorii tej ukazane jest powstawa- nie kolejnych poziomów potrzeb, wzajem- nie skorelowanych ze sobÈ, odnoszÈcych siÚ nie tylko do funkcjonowania organizmu jednostki, ale takĝe jej powiÈzania z oto- czeniem cywilizacyjnym i technologicznym (Max-Neef 1991: 40–42). Autor wyróĝniï dziewiÚÊ kluczowych typów potrzeb ludz- kich: potrzeby przetrwania, zabezpiecze- nia, uczuciowe, rozumienia, uczestnictwa, wypoczynku, kreatywnoĂci, identyfikacji i wolnoĂci, które sÈ powiÈzane z czterema waĝnymi dla jednostki sferami, a miano- wicie: jakoĂciÈ ĝycia, stanem posiadania, aktywnoĂciÈ jednostki i otoczeniem, w jakim przebywa i funkcjonuje. Klasyfikacja ta nie koncentruje siÚ wyïÈcznie na odzwiercied- leniu caïoksztaïtu dÈĝeñ ludzkich, lecz idzie dalej i stanowi punkt wyjĂcia do szerokiego wachlarza badañ dotyczÈcych zachowania siÚ konsumentów w okreĂlonych obsza- rach.
Zaprezentowane przykïady hierarchii potrzeb sÈ uĝytecznym narzÚdziem wyjaĂ- niania motywacji konsumenta i dlatego teĝ majÈ szerokie zastosowanie na rynku, chociaĝby w reklamie (np. podkreĂlanie
w przekazach reklamowych specyficznych cech okreĂlonych produktów w odniesieniu do poszczególnych potrzeb), segmentacji rynku (np. wypracowanie efektywnych spo- tów reklamowych adresowanych do kon- kretnych konsumentów wyodrÚbnionych na bazie wspólnie podzielanych potrzeb), a takĝe sïuĝÈ do trafnego zdefiniowania produktu (czyli udzielenia odpowiedzi na pytanie: czym bÚdzie produkt krañcowy w percepcji potencjalnego konsumenta i jaki rodzaj potrzeb bÚdzie on zaspoka- jaï?).
W ujÚciu przyczynowo-skutkowym prze- miany strukturalne, jakie moĝna dostrzec w sferze konsumpcji i samej hierarchizacji potrzeb, sÈ konsekwencjÈ permanentnych zmian zachodzÈcych w spoïeczeñstwie pod wpïywem postÚpu technicznego, postÚpu- jÈcego procesu globalizacji, a takĝe upo- wszechnienia siÚ Internetu. Bïyskawiczny rozwój Internetu tworzy nowe otoczenie komunikacyjne w skali mikro- i makro- spoïecznoĂci, jak teĝ w relacjach miÚdzy- ludzkich, przyczyniajÈc siÚ w ten sposób do pojawiania siÚ nowych potrzeb, a takĝe wpïywajÈc na decyzje konsumentów w dzie- dzinie podejmowania decyzji konsump- cyjnych. Warunki spoïeczne i otoczenie, w jakim funkcjonuje jednostka, okreĂlajÈ jej potrzeby. Bardzo trafnie sprecyzowaï to wybitny wÚgierski ekonomista, Janos Kor- nai (ur. 1928), który stwierdziï, ĝe „konse- kwencjÈ wpïywów spoïecznych jest dÈĝenie konsumentów do zaspokajania odczuwa- nych przez siebie potrzeb proporcjonalnie na podstawie odpowiadajÈcych ich oto- czeniu warunkom materialnym i kulturo- wym, w jakich funkcjonujÈ. W przypadku gdy osiÈgajÈ wyĝszÈ stopÚ ĝyciowÈ, chcÈ w tym samym czasie lepiej odĝywiaÊ siÚ, lepiej i wygodniej mieszkaÊ, a takĝe korzy- staÊ w lepszego transportu. Mamy zatem do czynienia z ogólnymi zasadami natury ludzkiej, zasadami rozwoju potrzeb, któ- rych konkretne formy przejawiania siÚ uzaleĝnione sÈ od dominujÈcych warunków spoïecznych” (Kornai 1972: 10–11).
2. Hierarchia potrzeb
konsumpcyjnych wedïug stopnia ich zaspokojenia
Kluczowym elementem charakteryzu- jÈcym potrzeby czïowieka jest ich hierar- chizacja. JednÈ z podstawowych poĂred- nich metod wnioskowania o potrzebach
jest interpretacja wyników badañ budĝe- tów rodzinnych. Informacje o potrzebach pochodzÈce z tego ěródïa sÈ ĂciĂle sko- relowane ze wskaěnikami elastycznoĂci popytu. To wïaĂnie za pomocÈ wskaěników elastycznoĂci popytu moĝna ustaliÊ roz- piÚtoĂÊ pomiÚdzy faktycznymi potrzebami a potrzebami wyraĝanymi na rynku, czyli popytem. Oznacza to, ĝe im niĝszy stopieñ zaspokojenia potrzeb, tym wspóïczynniki elastycznoĂci dochodowej lub elastycznoĂci popytu osiÈgajÈ wyĝsze wartoĂci. Jest to przejaw prawidïowoĂci w zachowaniu siÚ konsumentów, który informuje, ĝe wraz ze wzrostem zamoĝnoĂci w wiÚkszym stopniu wzrastajÈ potrzeby wyĝszego rzÚdu, zaĂ w mniejszym stopniu wydatki na dobra zaspokajajÈce potrzeby podstawowe. Jest rzeczÈ naturalnÈ, ĝe zaspokojenie potrzeb wyĝszego rzÚdu jest moĝliwe wówczas, gdy przynajmniej w czÚĂci zaspokojone sÈ potrzeby podstawowe. A zatem, zesta- wiajÈc grupy wydatków wedïug wysokoĂci wskaěników elastycznoĂci od najniĝszego do najwyĝszego moĝna otrzymaÊ okreĂlony hierarchiczny ukïad potrzeb konsumpcyj- nych, który informuje o stopniu zaspo- kojenia poszczególnych potrzeb. W kon- sekwencji na dole hierarchii znajdujÈ siÚ potrzeby podstawowe charakteryzujÈce siÚ wysokim stopniem zaspokojenia (wskaěnik elastycznoĂci dochodowej jest wówczas bli- ski zeru), zaĂ na jej wierzchoïku (koñcu)
– potrzeby wyĝszego rzÚdu o najniĝszym stopniu nasycenia (wskaěniki elastycznoĂci dochodowej wiÚksze od jednoĂci) (Zalega 2007a: 30).
Zgodnie ze znanymi teoriami i koncep- cjami hierarchizacji potrzeb ludzkich (m.in.
W. S. Jevonsa, K. Mengera, O. Winklera, A.bH. Maslowa, C. P. Alderfera czy M. Max- -Neefa), w przypadku potrzeb konsump- cyjnych, w praktyce wykorzystuje siÚ dwie podstawowe metody hierarchizacji (Zalega 2007b: 21). Pierwsza z nich polega na obserwacji zmian, jakie wystÚpujÈ w postÚ- powaniu konsumentów na rynku, druga zaĂ koncentruje siÚ na wykorzystaniu opinii konsumentów do wagi, jakÈ przypisujÈ oni poszczególnym grupom potrzeb. Jednakĝe ustalenie w praktyce hierarchii potrzeb, a zatem dokonanie pewnego rodzaju ich oceny jest bardzo zïoĝone, poniewaĝ zróĝ- nicowane potrzeby ludzkie sÈ zaspokajane róĝnymi wartoĂciami uĝytkowymi (Zalega 2007c). Jak pisaï O. Lange, „[ …] trudno byïoby na przykïad ustaliÊ wagÚ dla takich
produktów jak jabïka i rowery, szkoïy i szpi- tale itp. i dodawaÊ do siebie iloĂci tych przedmiotów” (Lange 1967: 170).
W celu ustalenia hierarchii potrzeb kon- sumpcyjnych wedïug stopnia ich waĝnoĂci zadano ankietowanym bezrobotnym pyta- nie, polegajÈce na zaznaczeniu spoĂród szeĂciu grup potrzeb tylko dwóch, które uwaĝajÈ za najwaĝniejsze w swoim gospo- darstwie domowym. Tak zadane pytanie spowodowaïo koncentracjÚ wskazañ na okreĂlonej grupie potrzeb, uznanych przez ankietowanych za najwaĝniejsze do zaspo- kojenia w chwili bieĝÈcej1.
Na podstawie przeprowadzonych badañ moĝna stwierdziÊ, ĝe w analizowanym okre- sie 56,9% ogóïu wskazañ w 2000 r. i 55,4%
w 2006 r. przypadï na ĝywnoĂÊ i warunki mieszkaniowe. Na pozostaïe cztery grupy potrzeb przypada ïÈczny udziaï 43,1%
ogóïu wskazañ w 2000 r. i 44,6% w 2006 r.
(tabela 1).
Na ĝywnoĂÊ, jako najwaĝniejszÈ potrzebÚ wskazaïo ponad 70% ankietowanych bezro- botnych. Wskazanie przez ankietowanych ĝywnoĂci, jako fundamentalnej potrzeby w hierarchii wszystkich potrzeb konsump- cyjnych jest naturalne, gdyĝ jest to podsta- wowa potrzeba, która wpïywa jednoczeĂ- nie na organizm czïowieka, na jego ogólnÈ sprawnoĂÊ, jak i energiÚ ĝyciowÈ i dïugoĂÊ ĝycia.
W porównaniu z ĝywnoĂciÈ pozostaïe grupy potrzeb uzyskaïy znacznie mniej wskazañ. Warunki mieszkaniowe jako najwaĝniejszÈ grupÚ potrzeb wymieniïo
34,3% w 2000 r. i 32,1% ankietowanych w 2006 r. Potrzeby te nie tylko zapew- niajÈ zaspokojenie biologicznej potrzeby ochrony przed Ărodowiskiem zewnÚtrz- nym, ale równieĝ warunkujÈ zaspokojenie potrzeb psychicznych i spoïecznych wyĝ- szego rzÚdu (Gajewski 1987: 78). Nieco mniej wskazañ, bo 32,1% w 2000 r. i 29,6%
w 2006 r., otrzymaïy potrzeby w zakresie odzieĝy i obuwia oraz potrzeby zwiÈzane wyposaĝeniem mieszkania w dobra trwaïego uĝytku (27,3% wskazañ w 2000 r. i 28,6%
w 2006 r.). Zdecydowanie mniejszÈ liczba wskazañ charakteryzowaïy siÚ potrzeby zwiÈzane z wypoczynkiem i potrzebami kul- turalnymi, które w odróĝnieniu od potrzeb ĝywnoĂciowych i zwiÈzanych z warunkami mieszkaniowymi zaliczane sÈ do grupy potrzeb dalszych, zwanych potrzebami wyĝszego rzÚdu. Przez zdecydowanÈ wiÚk- szoĂÊ ankietowanych, potrzeby te uznane zostaïy jako mniej waĝne do zaspokoje- nia w porównaniu z innymi, pilniejszymi potrzebami. Potwierdza to przeprowadzona wczeĂniej, w oparciu o literaturÚ ĂwiatowÈ, analiza teorii dotyczÈcych hierarchizacji potrzeb. Jak twierdziï A. Keys, „[ …] czïo- wiek, którego gïównÈ troskÈ jest zdobycie ĝywnoĂci, aby podtrzymaÊ egzystencjÚ, nie bÚdzie siÚ troszczyï o zaspokojenie potrzeb wyĝszego rzÚdu, zwiÈzanych z kulturÈ, ksztaïceniem itp. Potrzeba nasycenia gïodu, najniĝsza w hierarchii jest podstawowym motorem dziaïania dla czïowieka gïodnego i konieczna do zaspokojenia w danej chwili.
Dopóki gïód nie zostanie zaspokojony,
Grupa potrzeb
2000 2006
liczba
wskazañ % wskazañ
1107=100,0 liczba
wskazañ % wskazañ 1048=100,0
ĝywnoĂÊ 820 74,1 758 72,3
warunki mieszkaniowe 378 34,3 336 32,1
odzieĝ i obuwie 355 32,1 310 29,6
wyposaĝenie mieszkania w dobra
trwaïego uĝytku 302 27,3 300 28,6
wypoczynek urlopowy 169 15,3 170 16,2
potrzeby kulturalne 79 7,1 99 9,4
liczba odpowiedzi 2103 x 1973 x
Tab. 1. Hierarchia potrzeb konsumpcyjnych wedïug stopnia ich waĝnoĂci.
½ródïo: badania wïasne.
wszelkie inne potrzeby sÈ zepchniÚte na drugi plan, nie oddziaïujÈc na czïowieka”
(Keys 1960: 68).
W analizowanym okresie hierarchizacja potrzeb praktycznie nie ulegïa znacznej zmianie. W 2006 r. odsetek wskazañ na ĝywnoĂÊ zmniejszyï siÚ o 1,8 punktów pro- centowych, na warunki mieszkaniowe o 2,2, zaĂ na odzieĝ i obuwie o 2,5 punktu. Ta malejÈca rola potrzeb zaliczanych do pod- stawowych dokonaïa siÚ kosztem znacze- nia pozostaïych potrzeb, gïównie potrzeb kulturalnych (+2,3 punktu), wyposaĝenia mieszkania w dobra trwaïego uĝytku (+1,3 punktu) oraz potrzeb zwiÈzanych z wypo- czynkiem i turystykÈ (+0,9 punktu).
WzrastajÈca rola potrzeb wyĝszego rzÚdu Ăwiadczy o zachodzÈcych zmianach we wzorcach konsumpcyjnych. Polepsza- jÈca siÚ sytuacja materialna ankietowanych gospodarstw domowych z osobami bezro- botnymi powoduje, ĝe powstaïa na skutek utraty pracy bariera dochodowa w mniej- szym stopniu uniemoĝliwia zaspokojenie wszystkich odczuwanych potrzeb na danym poziomie.
Uksztaïtowana hierarchia potrzeb jest zróĝnicowana w odniesieniu do poszcze- gólnych typów gospodarstw domowych (tabelab2.).
Ukïad hierarchii potrzeb uzaleĝniony jest w duĝej mierze od cech ogólnych ankie- towanych gospodarstw domowych, takich jak: wiek, pïeÊ, wyksztaïcenie, pozycja w rodzinie, liczba osób w rodzinie, dochód na 1 osobÚ, okres pozostawania bez pracy czy miejsce zamieszkania.
AnalizujÈc wpïyw wieku na ksztaït hie- rarchii potrzeb, moĝna wyciÈgnÈÊ wniosek, ĝe w przedziale wiekowym 26 – 35 lat i 36
– 50 lat ukïad hierarchii jest identyczny.
Na pierwszym miejscu wyeksponowana jest potrzeba ĝywnoĂci, zaĂ w dalszej kolejnoĂci znajdujÈ siÚ potrzeby: mieszkania, odzieĝy i obuwia, wyposaĝenia mieszkania w dobra trwaïego uĝytku, wypoczynek urlopowy i na samym koñcu ulokowane sÈ potrzeby kul- turalne. Moĝna równieĝ dostrzec zbliĝony odsetek odpowiedzi, wskazujÈcych na istot- noĂÊ poszczególnych potrzeb.
W przypadku najmïodszych gospodarstw domowych (do 25 lat) oraz najstarszych (51 i wiÚcej lat) ukïad hierarchii potrzeb jest lekko zmieniony. W gospodarstwach najmïodszych jako najpilniejszÈ potrzebÚ, wymienianÈ na pierwszym miejscu, uwaĝa siÚ nie ĝywnoĂÊ, jak w przypadku pozosta-
ïych gospodarstw domowych, lecz miesz- kanie. Uwypuklenie tej potrzeby w hie- rarchii jest zrozumiaïe, poniewaĝ osoby w tym wieku na ogóï nie dysponujÈ wïas- nym mieszkaniem. Z tego teĝ wzglÚdu na potrzebÚ mieszkania jako najwaĝniejszÈ do zaspokojenia w danym momencie wskazaïo 46,2% w 2000 r. i 35,2% w 2006 r. W dalszej kolejnoĂci w tej grupie wiekowej gospo- darstw domowych znajdujÈ siÚ potrzeby ĝywnoĂci, odzieĝy i obuwia, wyposaĝenia w dobra trwaïego uĝytku, a takĝe potrzeby w zakresie wypoczynku i potrzeby kultu- ralne. Równolegle ze wzrostem znaczenia potrzeby mieszkania w gospodarstwach tych wiÚkszy jest równieĝ odsetek wskazañ na meble, a takĝe wypoczynek i turystykÚ oraz potrzeby kulturalne. PrzesuniÚcia te odbywajÈ siÚ gïównie kosztem znaczenia dwóch grup potrzeb, jakimi sÈ ĝywnoĂÊ oraz odzieĝ i obuwie. W odniesieniu do grupy gospodarstw domowych z najstar- szej grupy wiekowej, na pierwszym miejscu w hierarchii znajdujÈ siÚ potrzeby ĝywno- Ăci, na drugim – potrzeby w zakresie wypo- saĝenia mieszkania, dopiero na dalszym miejscu znajdujÈ siÚ potrzeby mieszkania oraz potrzeby z dziedziny odzieĝy i obu- wia. Wraz z wiekiem zmniejsza siÚ równieĝ znaczenie potrzeb w zakresie wypoczynku oraz potrzeb kulturalnych. Spowodo- wane jest to gïównie odmiennym stylem ĝycia, mniejszymi dochodami pieniÚĝ- nymi, a takĝe zmniejszeniem aktywnoĂci zawodowej.
PïeÊ równieĝ okazaïa siÚ czynnikiem róĝnicujÈcym hierarchiÚ. Kobiety wyĝej ceniÈ przede wszystkim potrzeby odzieĝy i obuwia (odsetek wskazañ o ponad 50%
wyĝszy niĝ u mÚĝczyzn) oraz mieszkania i ĝywnoĂci. Z kolei mÚĝczyěni wyĝej ceniÈ sobie zaspokojenie potrzeb kulturalnych (odsetek wskazañ o 108,7% w 2000 r.
i 108,2% w 2006 r. wyĝszy niĝ u kobiet), potrzeb z zakresu wypoczynku i turystyki, a takĝe potrzeby zwiÈzane z wyposaĝeniem mieszkania.
Poziom wyksztaïcenia jest kolejnym czynnikiem, który w bardzo istotny sposób determinuje ukïad potrzeb konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych. W miarÚ wzrostu wyksztaïcenia zwiÚksza siÚ ranga potrzeb zwiÈzanych z wypoczynkiem i tury- stykÈ oraz potrzeb kulturalnych. Zatem w gospodarstwach, w których ankietowana osoba posiadaïa wyksztaïcenie podstawowe, na potrzeby kulturalne jako niezbÚdne
Cechy ankietowanychWyĝywienieWyposaĝenie w odzieĝ i obuwieWyposaĝenie mieszkaniaWarunki mieszkanioweW ypoczynek urlopowy Potrzeby kulturalne
200020062000200620002006200020062000200620002006 ogóïem74,172,334,332,132,129,627,328,615,316,27,19,4 wiek: do 25 lat 26 – 35 lat 36 – 50 lat 51 i wiÚcej lat
43,8 81,6 85,5 85,9
43,5 78,2 83,4 84,1
46,2 32,6 30,1 28,3
35,2 34,3 29,8 29,1
38,6 32,2 29,5 28,1
33,1 30,8 28,6 25,9
24,6 27,2 25,0 32,4
26,3 29,6 27,3 31,2
19,8 17,6 13,5 10,3
20,7 18,9 15,6 9,6
9,6 6,9 6,6 5,3
10,9 10,8 10,3 5,9 pïeÊ: kobiety mÚĝczyěni73,8 74,470,4 74,238,3 30,335,3 28,934,6 29,632,6 26,624,2 30,422,4 34,812,4 18,212,6 19,84,6 9,66,1 12,7 wyksztaïcenie: podstawowe zasadnicze zawodowe Ărednie zawodowe Ărednie ogólnoksztaïcÈce policealne wyĝsze
94,3 91,1 86,3 83,8 46,8 42,3
93,6 91,0 85,2 81,6 42,3 40,1
24,4 27,6 31,2 32,6 47,1 42,9
21,1 22,0 30,6 31,9 45,2 41,8
23,6 26,4 30,6 32,3 45,9 33,8
21,0 21,8 28,6 31,4 42,5 32,3
23,4 27,2 29,7 31,9 30,9 20,7
20,6 25,9 30,8 31,0 41,2 22,1
12,0 13,3 14,6 14,9 15,1 21,9
13,5 14,1 14,9 15,0 16,1 23,6
4,3 6,4 6,8 7,3 8,1 9,7
6,8 7,4 7,6 9,1 11,6 13,9 pozycja w rodzinie: gïowa rodziny czïonek rodziny76,2 72,073,9 70,735,6 33,033,9 30,331,3 32,930,1 29,135,9 18,732,6 24,614,7 15,915,5 16,98,3 5,911,9 6,9 liczba pracujÈcych: 0 1 2
75,9 74,6 71,8
74,3 72,4 70,2
40,7 31,4 30,8
43,6 31,6 30,1
36,1 31,3 28,9
34,0 27,5 27,3
25,6 26,5 29,8
27,6 28,3 29,9
13,4 15,3 17,2
13,9 16,1 18,6
5,4 7,3 8,6
7,2 9,8 11,2
dochód na 1 osobÚ: do 200,00 PLN 201,00 – 400,00 PLN 401,00 – 600,00 PLN 601,00 – 800,00 PLN 801,00 – 1000,00 PLN powyĝej 1000,00 PLN brak dochodu
96,1 83,8 75,6 73,2 47,9 45,3 96,8
97,7 74,2 72,6 71,8 46,3 44,5 99,0
24,5 25,6 27,1 34,6 48,3 45,9 33,1
25,8 26,1 24,8 30,3 46,5 45,3 25,9
23,8 23,6 26,8 30,6 41,7 41,2 32,0
24,8 25,9 24,5 29,4 37,1 31,9 33,6
23,0 21,4 23,1 28,0 35,8 22,6 35,0
23,6 24,0 24,2 28,9 37,8 26,5 35,2
12,0 12,1 14,8 16,4 17,6 29,4 4,8
11,3 13,0 15,8 17,1 19,0 32,1 5,1
5,2 5,8 6,6 7,8 8,9 10,3 5,1
5,8 7,4 9,3 10,2 12,6 15,1 5,4 okres pozostawania bez pracy: 1 – 3 miesiÈce 4 – 6 miesiÚcy 7 – 9 miesiÚcy 10 – 12 miesiÚcy 13 miesiÚcy i wiÚcej
71,2 72,6 73,8 75,6 77,3
70,3 71,0 72,3 73,5 74,4
31,9 31,6 34,3 36,7 37,0
30,8 31,3 32,9 32,6 32,9
29,8 30,6 31,3 33,5 35,3
26,3 30,1 30,0 30,5 31,1
30,1 27,3 25,4 26,0 27,7
30,6 28,1 27,6 28,2 28,5
17,1 16,9 15,8 14,2 12,5
18,5 17,9 17,3 15,5 11,8
9,5 7,3 6,9 6,2 5,6
12,6 11,7 8,4 7,5 6,8 osoby pobierajÈce zasiïek osoby nie pobierajÈce zasiïku72,9 75,371,9 72,733,0 35,630,0 34,231,5 32,728,7 30,532,4 22,229,6 27,616,1 14,518,5 13,98,1 6,111,6 7,2 liczba osób pobierajÈcych zasiïek: tylko ankietowany wiÚcej czïonków rodziny71,9 76,370,7 73,932,5 36,130,6 33,631,3 32,929,4 29,829,6 25,029,0 28,216,4 17,217,8 14,68,1 6,111,2 7,6 miejsce zamieszkania: Warszawa ¿yrardów Pïock Radom OstroïÚka
70,9 73,7 73,5 76,5 75,9
69,7 72,3 72,1 73,1 74,3
32,1 33,3 33,2 36,1 36,8
30,1 32,4 32,7 32,8 32,5
30,3 31,2 31,8 32,9 34,3
29,7 29,7 29,2 29,6 29,8
29,9 26,4 27,1 26,3 26,8
29,4 28,1 29,0 27,3 29,2
17,0 15,9 16,6 13,9 13,1
18,3 16,7 16,9 14,6 14,5
8,4 7,0 7,1 6,3 6,7
11,8 9,4 10,2 7,6 8,0 Tab. 2. Hierarchia potrzeb konsumpcyjnych ankietowanych gospodarstw domowych wedïug cech socjodemograficznych (w%). ½ródïo: badania wïasne.
do zaspokojenia wskazaïo zaledwie 4,3%
w 2000 r. i 6,8% w 2006 r., podczas gdy w gospodarstwach, gdzie ankietowany bez- robotny legitymowaï siÚ dyplomem wyĝszej uczelni – 9,7% w 2000 r. i 13,9% w 2006 r.
W podobnym stopniu jest zróĝnicowany wskaěnik obrazujÈcy waĝnoĂÊ potrzeb zwiÈzanych z wypoczynkiem i turystkÈ (odpowiednio: 12,0% w 2000 r. i 13,5%
w 2006 r., oraz 21,9% w 2000 r. i 23,6%
w 2006 r.). Wzrost wyksztaïcenia pociÈga za sobÈ przede wszystkim spadek znaczenia potrzeb ĝywnoĂci. ¿ywnoĂÊ jako najwaĝniej- szÈ do zaspokojenia potrzebÚ wymieniïo 94,3% w 2000 r. i 93,6% w 2006 r. w gospo- darstwach domowych, gdzie ankietowany bezrobotny posiadaï wyksztaïcenie podsta- wowe i zaledwie 42,3% w 2000 r. i 40,1%
w 2006 r. w gospodarstwach, gdzie ankieto- wany posiadaï wyksztaïcenie wyĝsze. Wraz ze wzrostem wyksztaïcenia w ankietowa- nych gospodarstwach domowych zaobser- wowano zwiÚkszenie siÚ wagi potrzeb doty- czÈcych mieszkania. W gospodarstwach, w których ankietowany posiadaï wyksztaï- cenie wyĝsze lub policealne, jako najpil- niejszÈ potrzebÚ, wymienianÈ na pierwszym miejscu, uwaĝa siÚ nie ĝywnoĂÊ, jak w wiÚk- szoĂci pozostaïych rodzin, lecz mieszkanie.
Na potrzebÚ mieszkania jako najwaĝniejszÈ do zaspokojenia w chwili bieĝÈcej wskazaïo w 2000 r. 47,1% z wyksztaïceniem police- alnym i 42,9% z wyksztaïceniem wyĝszym, zaĂ w 2006 r. odpowiednio: 45,2% i 41,8%.
Natomiast w gospodarstwach z wyksztaï- ceniem podstawowym: 24,4% w 2000 r.
i 21,1% w 2006 r. W pozostaïych grupach gospodarstw potrzeba mieszkania ustÚpuje pierwszeñstwa potrzebie ĝywnoĂci. Wzrost wyksztaïcenia sprawia równieĝ, ĝe w hierar- chii potrzeb wiÚkszego znaczenia nabierajÈ potrzeby odzieĝy i obuwia. Róĝnica miÚdzy odsetkiem wskazañ na tÚ potrzebÚ w gospo- darstwach z wyksztaïceniem podstawowym i gospodarstwach, gdzie ankietowany legi- tymowaï siÚ wyksztaïceniem policealnym, byïa blisko dwukrotna (23,6% i 45,9%
w 2000 r. oraz 21,0% i 42,5% w 2006 r.) i o ponad 40% wyĝsza w gospodarstwach, gdzie ankietowany posiadaï wyksztaïcenie wyĝsze niĝ w tych, gdzie ankietowany posia- daï wyksztaïcenie podstawowe. JednoczeĂ- nie zaobserwowano, ĝe poziom wyksztaïce- nia ankietowanego bezrobotnego nie miaï wiÚkszego wpïywu na wagÚ potrzeb doty- czÈcych wyposaĝenia mieszkania w dobra trwaïego uĝytku.
PodsumowujÈc wpïyw wyksztaïcenia na ukïad potrzeb konsumpcyjnych moĝna stwierdziÊ, ĝe w gospodarstwach domowych, w których ankietowany bezrobotny posia- daï wyksztaïcenie podstawowe, zasadnicze zawodowe, Ărednie zawodowe lub Ăred- nie ogólnoksztaïcÈce, wystÚpowaï bardzo wysoki odsetek wskazañ na potrzeby pod- stawowe, czyli ĝywnoĂÊ, mieszkanie, odzieĝ i obuwie, a takĝe stosunkowo niski procent wskazañ na potrzeby wyĝszego rzÚdu, czyli potrzeby w zakresie wypoczynku i turystyki oraz potrzeby kulturalne. Z kolei w rodzi- nach, w których ankietowany legitymo- waï siÚ wyksztaïceniem policealnym lub wyĝszym, ukïad wskazañ na poszczególne grupy potrzeb cechowaï siÚ duĝÈ odmien- noĂciÈ. W rezultacie na pierwszym miejscu w hierarchii znalazïa siÚ potrzeba miesz- kania, a nie ĝywnoĂci, a na dalszym miej- scu potrzeba z dziedziny odzieĝy i obuwia, wyposaĝenia mieszkania w dobra trwaïego uĝytku oraz potrzeby wyĝszego rzÚdu, przy czym odsetek wskazañ na te ostat- nie grupy potrzeb byï zdecydowanie wyĝ- szy aniĝeli w gospodarstwach domowych z wyksztaïceniem podstawowym. Ta istotna róĝnica w hierarchii potrzeb, wynikajÈca z poziomu wyksztaïcenia miÚdzy poszcze- gólnymi grupami gospodarstw domowych, spowodowana jest gïównie tym, ĝe najczÚĂ- ciej gospodarstwa domowe z wyksztaïce- niem wyĝszym dysponujÈ wiÚkszymi roz- porzÈdzalnymi dochodami, co ma swoje bezpoĂrednie odbicie w lepszym stopniu zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych odczuwanych przez wszystkich jego czïon- ków. Naleĝy równieĝ zwróciÊ uwagÚ na fakt, ĝe gospodarstwa domowe, w których bezrobotny posiadaï wyksztaïcenie wyĝ- sze sÈ nie tylko zamoĝniejsze, ale równieĝ mniej liczne, co jeszcze w wiÚkszym stopniu umoĝliwia zaspokojenie potrzeb podstawo- wych. DziÚki temu w tej grupie gospodarstw domowych wiÚkszego znaczenia nabierajÈ potrzeby dalsze, czyli potrzeby wyĝszego rzÚdu. Zjawisko to potwierdzajÈ przyta- czane wczeĂniej liczne teorie i koncepcje hierarchizacji potrzeb ludzkich.
Kolejnym determinantem wpïywajÈcym w istotny sposób na uksztaïtowanie hierar- chii potrzeb w gospodarstwach domowych jest czynnik dochodowy. W miarÚ wzro- stu dochodu, podobnie jak i w przypadku wyksztaïcenia, zwiÚksza siÚ ranga potrzeb wyĝszego rzÚdu, czyli potrzeb zwiÈzanych z wypoczynkiem i turystykÈ oraz potrzeb
kulturalnych. W najuboĝszych gospodar- stwach domowych (do 400,00 PLN na 1bosobÚ) na potrzeby turystyki i wypoczynku wskazaïo zaledwie 12,0% w 2000 r. i 11,3%
w 2006 r., podczas gdy w gospodarstwach najzamoĝniejszych (powyĝej 1000,00 PLN) odpowiednio: 29,4% i 32,1%. W efekcie potrzeby te w 2006 r. przesunÚïy siÚ na miejsce trzecie w gospodarstwach o najwyĝ- szych dochodach, tuĝ za potrzebÈ miesz- kania i ĝywnoĂci, wyprzedzajÈc potrzeby odzieĝy i obuwia, a takĝe potrzeby zwiÈ- zane z wyposaĝeniem mieszkania w dobra trwaïego uĝytku oraz potrzeby kulturalne.
W przypadku pozostaïych gospodarstw domowych potrzeby wypoczynku i turystyki uplasowaïy siÚ na piÈtym miejscu, wyprze- dzajÈc jedynie potrzeby kulturalne. Do dru- giej grupy potrzeb wyĝszego rzÚdu zalicza siÚ potrzeby kulturalne. W przypadku naju- boĝszych gospodarstw domowych potrzebÚ tÚ wymieniï Ărednio zaledwie co osiemna- sty ankietowany, podczas gdy w gospodar- stwach najzamoĝniejszych juĝ co dziesiÈty.
W efekcie potrzeba kulturalna we wszyst- kich typach ankietowanych gospodarstw domowych (ze wzglÚdu na stopieñ ich zamoĝnoĂci) znalazïa siÚ na ostatnim, szó- stym miejscu w hierarchii potrzeb.
W najzamoĝniejszych gospodarstwach domowych za najpilniejszÈ potrzebÚ, wymienianÈ na pierwszym miejscu uwaĝa siÚ nie ĝywnoĂÊ, jak w wiÚkszoĂci pozosta- ïych rodzin, lecz mieszkanie. Na potrzebÚ mieszkania, jako najwaĝniejszÈ do zaspo- kojenia w chwili bieĝÈcej wskazaï w tej grupie dochodowej co drugi ankietowany, natomiast w gospodarstwach najuboĝszych juĝ co czwarty. W pozostaïych grupach gospodarstw, potrzeba mieszkania ustÚpuje pierwszeñstwa potrzebie ĝywnoĂci. Wzrost dochodu sprawia równieĝ, ĝe w hierarchii potrzeb wiÚkszego znaczenia nabierajÈ potrzeby odzieĝy i obuwia. Róĝnica miÚdzy odsetkiem wskazañ na tÚ potrzebÚ w gospo- darstwach najuboĝszych i najzamoĝniej- szych byïa blisko dwukrotna (23,8% i 45,9%
w 2000 r. oraz 41,2% i 31,9% w 2006 r.).
Poziom zamoĝnoĂci gospodarstw domo- wych uzaleĝniony jest od liczby osób pracujÈcych wchodzÈcych w skïad danej rodziny. W przypadku wszystkich bezro- botnych w rodzinie bÈdě jednej pracujÈ- cej, na potrzebÚ ĝywnoĂci, jako potrzebÚ najwaĝniejszÈ wskazaïo ponad 70% ankie- towanych, zaĂ niewiele ponad 30% wymie- niïo mieszkanie. Pozostaïe grupy potrzeb
uzyskaïy znacznie mniej wskazañ. Zatem dwie kolejne grupy potrzeb, którymi sÈ odzieĝ i obuwie i wyposaĝenie mieszkania wymieniïo 25-35% ankietowanych. Zdecy- dowanie mniej wskazañ otrzymaïy potrzeby zwiÈzane z wypoczynkiem i turystykÈ oraz potrzeby kulturalne (5–13%). Potrzeby te zaliczane sÈ do potrzeb dalszych, niezwiÈza- nych bezpoĂrednio z biologicznÈ egzysten- cjÈ czïowieka i dlatego teĝ nie muszÈ byÊ zaspokojone w danej chwili. W przypadku gospodarstw, w których dwie osoby pracujÈ, nieco inaczej uksztaïtowaïa siÚ hierarchia potrzeb. Warunki mieszkaniowe przesu- nÚïy siÚ na pozycjÚ trzeciÈ, tuĝ za potrzebÈ ĝywnoĂci i mieszkania, wyprzedzajÈc pod wzglÚdem waĝnoĂci potrzebÚ odzieĝy i obu- wia, wypoczynku i turystyki oraz potrzeby kulturalne.
Okres pozostawania bez pracy w sposób bezpoĂredni rzutuje na zamoĝnoĂÊ gospo- darstwa domowego. Generalnie, im dïuĝszy okres nieczynnoĂci zawodowej, tym trud- niejsza sytuacja materialna rodziny, a co za tym idzie, bardziej zmodyfikowana struk- tura potrzeb. Naleĝy jednak podkreĂliÊ, ĝe okres pozostawania bez pracy okazaï siÚ czynnikiem stosunkowo maïo róĝnicujÈcym hierarchiÚ. W przypadku trzech pierwszych przedziaïów, czyli od 1 do 9 miesiÚcy nie- czynnoĂci zawodowej, ukïad hierarchii potrzeb byï niemal identyczny. Bardzo zbliĝone byïy równieĝ odsetki wypowiedzi wskazujÈce na waĝnoĂÊ poszczególnych potrzeb.
ZamoĝnoĂÊ gospodarstwa domowego jest ĂciĂle skorelowana z iloĂciÈ osób w rodzinie. Przewaĝnie, im wiÚcej jest osób w gospodarstwie domowym, tym mniej- sza zamoĝnoĂÊ rodziny. OdstÚpstwem od tej reguïy sÈ gospodarstwa jednoosobowe, które w wiÚkszoĂci przypadków mieszczÈ siÚ w Ărednich przedziaïach zamoĝnoĂci (od 400,00 do 800,00 PLN), przy czym wyraĝany przez nie ukïad pilnoĂci potrzeb czasami jest odmienny od ukïadu wyraĝanego przez ogól gospodarstw domowych znajdujÈcych siÚ w tych grupach dochodowych. Ta lekka odmiennoĂÊ jest ĂciĂle powiÈzana z wiekiem osób tworzÈcych gospodarstwa domowe oraz stylem ĝycia i zwiÈzanych z nim pre- ferencjach i potrzebach, które róĝni siÚ w stosunku do tych, jakie odczuwane sÈ w rodzinnych gospodarstw domowych.
Nieco mniejszy wpïyw na hierar- chiÚ potrzeb wywiera pozycja badanego w gospodarstwie domowym oraz fakt
pobierania zasiïku. Ankietowani, okreĂla- jÈcy siebie jako gïowÚ rodziny, wyĝej cenili sobie potrzeby podstawowe (ĝywnoĂÊ i mieszkanie) od potrzeb wyĝszego rzÚdu.
Na potrzebÚ ĝywnoĂci jako najwaĝniej- szÈ wskazaïo ponad 70% ankietowanych.
W porównaniu z ĝywnoĂciÈ pozostaïe grupy potrzeb uzyskaïy znacznie mniej wska- zañ. Trzy kolejne grupy potrzeb, jakimi sÈ mieszkanie, odzieĝ i obuwie oraz warunki mieszkaniowe uzyskaïy zaledwie ponad 30% wskazañ. Zdecydowanie najmniej wskazañ otrzymaïy potrzeby zwiÈzane z wypoczynkiem i turystykÈ oraz potrzeby kulturalne. Na te grupy potrzeb wskazaïo jedynie 8-15% respondentów. Bardzo zbliĝona jest hierarchia potrzeb w gospo- darstwach domowych, gdy uwzglÚdnia siÚ fakt pobierania zasiïku. Osoby pobierajÈce zasiïek, oprócz ĝywnoĂci i mieszkania, które to potrzeby najbardziej sobie ceniÈ, na trzecim miejscu wskazaïy potrzeby odzieĝy i obuwia (32,4% wskazañ w 2000 r. i 29,6%
w 2006 r.). Nieco mniejszÈ liczbÚ wska- zañ (31,5% w 2000 r. i 28,7% w 2006 r.) otrzymaïy warunki mieszkaniowe, które uplasowaïy siÚ na czwartej pozycji w hie- rarchii pilnoĂci potrzeb. Najmniej wskazañ otrzymaïy potrzeby wypoczynku i potrzeby kulturalne, które przez zdecydowanÈ wiÚk- szoĂÊ ankietowanych uznane zostaïy za stosunkowo mniej waĝne do zaspokoje- nia w porównaniu z innymi, pilniejszymi potrzebami. W przypadku osób niepobie- rajÈcych zasiïku na potrzebÚ ĝywnoĂci jako najwaĝniejszÈ wskazaïo o 3,5% badanych wiÚcej aniĝeli wĂród osób, którym ten zasi- ïek przysïugiwaï. Na drugim miejscu w hie- rarchii potrzeb znalazïo siÚ mieszkanie, zaĂ na kolejnych potrzeby odzieĝy i obu- wia, wyposaĝenia mieszkania, wypoczynku i turystyki oraz potrzeby kulturalne.
BiorÈc pod uwagÚ miejsce zamieszka- nia ankietowanych bezrobotnych oka- zaïo siÚ, ĝe najwiÚcej rodzin dotkniÚtych problemem bezrobocia, jako najwaĝniej- szÈ wskazaïo potrzebÚ ĝywnoĂci. Róĝnica miÚdzy odsetkiem na te potrzebÚ wahaïa siÚ zaledwie o 5,6%. NajwiÚcej wskazañ zanotowano w Radomiu (76,5% w 2000 r.
i 73,1% w 2006 r.), zaĂ najmniej w Warsza- wie (odpowiednio: 70,9% i 69,7%). Stosun- kowo mniej badanych (ponad 30%) wĂród najwaĝniejszych do zaspokojenia potrzeb wymieniïo mieszkanie i warunki mieszka- niowe, oraz odzieĝ i obuwie. JednoczeĂnie zaobserwowano, ĝe miejsce zamieszka-
nia nie miaïo wiÚkszego wpïywu na wagÚ potrzeb zwiÈzanych z wypoczynkiem i tury- stykÈ oraz potrzeb kulturalnych. Naleĝy równieĝ podkreĂliÊ, ĝe ranga potrzeb wyĝ- szego rzÚdu byïa dodatnio skorelowana z wielkoĂciÈ miasta. A zatem im wiÚksze miasto, tym wyĝszy odsetek wskazañ na tÚ grupÚ potrzeb. W Warszawie w porów- naniu z pozostaïymi miastami potrzeby wypoczynku i potrzeby kulturalne uzyskaïy najwiÚcej wskazañ (odpowiednio o 29,8%
w 2000 r. i 26,2% w 2006 r. oraz 25,4%
w 2000 r. i 47,5% w 2006 r.).
3. Podsumowanie
Z analizy istotnoĂci potrzeb w ankieto- wanych rodzinach dotkniÚtych bezrobo- ciem wynika jednoznacznie, ĝe uksztaïto- wana hierarchia potrzeb konsumpcyjnych ustalona wedïug ich waĝnoĂci jest nieznacz- nie zróĝnicowana w poszczególnych typach gospodarstw domowych i charakteryzuje siÚ maïÈ zmiennoĂciÈ i plastycznoĂciÈ.
W analizowanym okresie moĝna zaobser- wowaÊ rosnÈcÈ rolÚ potrzeb uwaĝanych powszechnie za potrzeby wyĝszego rzÚdu.
W 2006 r. w stosunku do 2000 r. wydatki na potrzeby kulturalne wzrosïy w ankieto- wanych rodzinach o 32,4%, zaĂ potrzeby w zakresie wypoczynku i turystyki o niecaïe 6%. Z przeprowadzonej analizy wynika, ĝe potrzeby w zakresie wypoczynku oraz potrzeby kulturalne odgrywajÈ wiÚkszÈ rolÚ gïównie w gospodarstwach najmïodszych, o wysokich dochodach, w których ankie- towany okreĂliï siebie jako gïowÚ rodziny oraz posiadaï wyksztaïcenie policealne lub wyĝsze. W gospodarstwach starszych, mniej zamoĝnych na plan pierwszy wysuwajÈ siÚ potrzeby podstawowe, zwiÈzane z biolo- gicznÈ egzystencjÈ czïowieka i niezbÚdne do zaspokojenia w danej chwili.
Informacje o autorze
Dr Tomasz Zalega – adiunkt w Katedrze Gospodarki Narodowej Wydziaïu ZarzÈdzania Uniwersytetu Warszawskiego.
E-mail: tomasz.zalega@wp.pl.
Przypisy
1 Badania zostaïy przeprowadzone na terenie Mazowsza, wĂród bezrobotnych gospodarstw domowych, na próbie 1107 respondentów w okresie czerwca – sierpnia 2000 r., a takĝe
na próbie 1048 osób w analogicznym okre- sie 2006 r. W badaniach uczestniczyïo 53,9%
kobiet i 46,1% mÚĝczyzn w 2000 r., zaĂ w 2006 r.
– 54,7% kobiet i 45,3% mÚĝczyzn. W próbie respondentów, zgodnie z przyjÚtymi zaïoĝeniami badawczymi, znalazïy siÚ osoby zamieszkujÈce gïówne miasta Mazowsza: Warszawa – 18,4%
w 2000 r. (23,4% w 2006 r.), ¿yrardów – 17,9%
w 2000 r. (19,2% w 2006 r.), Pïock – 29,4%
w 2000 r. (23.3% w 2006 r.), Radom – 19,6%
w 2000 r. (19,5% w 2006 r.) i OstroïÚka – 14,7%
w 2000 r. (14,6% w 2006 r.).
Bibliografia
Bywalec, Cz., Rudnicki, L. 1992. Podstawy teo- rii i metodyki badania konsumpcji, Kraków: AE w Krakowie.
Cannon, W. G. 1932. Wisdom of the Body, New York.
Gajewski, S. 1987. Hierarchia i intensywnoĂÊ potrzeb konsumpcyjnych gospodarstw domowych (determi- nanty, zróĝnicowanie i mechanizmy rozwoju), ódě:
Wydawnictwo U.
Gajewski, S. 1994. Zachowanie siÚ konsumenta a wspóïczesny marketing, ódě: Wydawnictwo U.
Hodoly, A. 1961. WstÚp do badañ rynku, Warszawa:
PWG.
Hodoly, A. 1975. Zarys ekonomiki spoĝycia, Katowice: Wydawnictwo AE w Katowicach.
Keys, A. 1960. The biology of Human Starvation, Minneapolis: University of Minnesota Press.
Kocowski, T. 1982. Potrzeby czïowieka. Koncepcja systemowa, Wrocïaw: Ossolineum.
Kornai, J. 1972. Rush Versus Harmonic Growth, Amsterdam: North Holland Publishing Company.
Kramer, J. 1997. Konsumpcja w gospodarce rynko- wej, Warszawa: PWE.
Lange, O. 1967. Optymalne decyzje. Zasady progra- mowania, Warszawa: PWN.
Maslow, A.H. 1963. Theory of Human Motivation.
w: Sutermeister, R. A. (red.) People and Productivity, New York: McGraw-Hill Book Company.
Maslow, A.H. 1990. Motywacja i osobowoĂÊ, Warszawa: IW PAX.
Max-Neef, M. 1991. Human Scale Development.
Conception, Application and Further Reflections, New York-London: Apex Press.
Obuchowski, K. 1983. Psychologia dÈĝeñ ludzkich, Warszawa: PWN.
Senyszyn, J. 1995. Potrzeby konsumpcyjne. WstÚp dob ekonomicznej teorii potrzeb, Gdañsk: Wydaw- nictwo UG.
Sztumski, J. 1999. Socjologia pracy, Katowice:
GWSH.
Taylor, E. 1947. WstÚp do ekonomii, Gdynia:
Spóïdzielnia Wydawnicza „¿eglarz”.
Tomaszewski, T. (red.) 1982. Psychologia, Warszawa:
PWN.
Zalega, T., 2007a. Mikroekonomia, Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe Wydziaïu ZarzÈdzania UW.
Zalega, T. 2007b. Konsumpcja – podstawy teore- tyczne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Wydziaïu ZarzÈdzania UW.
Zalega, T., 2007c. Potrzeby ludzkie i ich hierarchiza- cja a wspóïczesne koncepcje konsumpcji. Problemy ZarzÈdzania, nr 3(17).
