Complexastraea i Thecosmilia z astartu Polski

A C T A Vol. V

P A L A E O N T O L O G I C A l 9 6 O

EWA RONIE WICZ

P O L O N I C A No. 4

COMPLEXASTRAEA I THECOSMILIA Z ASTARTU P OL SKI

Streszczen ie. - Opracowano kilk a gatunków korali należących do rodzin y Mont- livaultiidae Diet r ich, zebran ych w górnej jurze obrzeżenia Gór Świętokrzyskich.

Okazy z Bukowe j pochodzą ze środkowego astartu, a okazy z Sobkowa, Su lejow a i okolic Kodrąbia - z górn ego astartu. Opisan o 6 gatunków korali ,w tym 2 nowe:

Complexa st raea sobkov ien sis n.sp. i C.carinata n.sp.

WSTĘP

P raca n iniejsza zawi er a opisy kilku gatunków korali z rodziny Mont- livau ltiidae Dietrich, które

zostały

zn alez ione w górno- jurajsk ich wa- pi eniach

obrzeżenia

Gó r

Świ ętokrzyskich,

w la t ach 195 7 i 1959.

Część materiału pochodzącą

z Sulejowa n.

Pilicą przekazał

mi d o opracowan ia m gr W. Barczyk.

Pracę

wyk onan o w

Zakładzie

Paleozoologii P. A.N . w Warszawie. Ba d a ni a t er enowe pr ze prowadzono

dzięki zasiłkowi

Polskie j Ak ad emii Nauk.

P rofeso rowi R.

Kozłowskiemu wyrażam

se rdeczne

podziękowanie

za cen n e rady i ogólne ki erownictw o

pracą. Dzięku j ę też

dr A.

Stasińskiej

za

wszelką okazaną

m i pomoc. Mgr. W. Barczykowi

dziękuję

u p r zejmie za pr zek a zanie

materiału

i udzie le n ie informac ji

dotyczących

astartu ok ol ic Su le jowa. Mgr. L . Kar czewsk iem u

dziękuj ę

za

udostępnienie

mi

rękopisu zawierającego

sprawozdanie z

badań

geolog icz nych, jak ie prze-

prowadził

w oko licach Radomska.

OP IS OD8ŁONIĘĆ

Opr acowany

materiał

poch odzi z jury,

odsłaniającej się

na

połud­

niowy m, zac hodnim i

płn.-zachodnim obrzeżeniu

Gó r

Swiętokrzyskich.

Do poznania ge olog ii tych obszarów n a jbard ziej pr zyczynili

się Lewiński

(1912), Czarnock i (1925) ,

Świdziń ski

(1931, 1932), a

następnie Łuniewski

(1947). Nowe dane o straty gra'fii i faunie górnej jury

przynoszą

op ra- cowan ia Bar czyk a (w druku) i Ka r cze wsk iego (1959) . Autorzy ci sy-

gnalizują występowanie

kor ali pr zed e ws zy stkim w wapien iach

środko-

452 ^{EW A RONIĘWICZ}

we go i gór nego asta r t u . Opisane tu kolonie k or al owe

pochodzą

z tych

właśnie

wapieni,

odsłaniających się

na pow ie rzchni w podanych

niżej miejscowościach.

Sobków - W y ch odnie wapieni astarck ich

znajdują się

na zboc zach wzgórz,

położonych

blisk o sta cj i k ol. Sobków, oznaczonych na mapie 1 : 75 000

(Świdziński ,

1931)

wysokościami

263, 290 i 291. W odkrywce na

północnym

zboczu wzg órza 263

odsłania się wapień

ooli towy, war- stwowany , bez fau ny lu b z d r obnymi

małżami, ślimakami

i brachio- podami. Jedna z warstw,

miąższości

do 1 m , zbudowana jest z wa pie n ia ja snego, bardzo tward ego, oolitoweg o, mi ej scami pelit yc znego.

Wystę­

pują

w nim ni ewielkie kol onie k or al owe,

tworzące

czasem

małe

sku- pi enia.

Są

to

głównie

kolo n ie m a sy w n e (rodzaj e: Stylina, Thamruist eria , Comoser is, Microsolen a i in.) or az

małe

kolonie I aceloidal ne lu b od- dz ielne

gałązki

Calamophyllia s p. i Thecosmilia trichot oma (Goldf.).

Pomiędzy

wzgórzami 290 i 291, w zwietrzeli n ie

białych,

oolitowych, niezbyt twardy ch wapieni,

często

znajduj e

się

odd zielne k olonie k ora- low e.

Stąd pochodzą

kol oni e Complexa stra ea sobkoviensis n. sp. i C.

car inata n . sp . ora z kilka kol oni i ro d zaj u Comoser is.

Bukowa - P rz y st acji k ole jowej o tej na zwie zn a jd u je

się duży kamieniołom założony

w wa pie niach as ta rc k ich. · Korale

występują

tu w astarci e

środkowym,

w wapieniach kremowych , t w ar dych oraz w le-

żących

nad nimi wapieniach

białych, nieuławiconych.

ooli t owych, miej- scami pylastych. W wapieniach oolitowych znaj duje

się

znaczne nagro- madzenie

rozgał ęzionych dużych

kol onii,

nal eżących

do ro d za jów : Crypt ocoenia , Pleu rophyllia, Calam ophyllia, Clad ophyllia, M icrophyllia,

płytowych

kol on ii Isastraea sp. i bulastych Com oser is sp . Kolonie t e

mają

szk ielety

całe, niepołamane.

.

Opisany tu ga tu nek Comple x ast.ra ea t hevenini (E t. ) pochodzi z wa- pieni kremowy ch, gdzie

występuje

w towar zystwie niezbyt licznych

małżów, ślimaków,

br ach iop odów , na

ogół zupełnie

przekrystalizowa- nyc h , oraz obok ni eoznaczalnych korali osobnicz y ch i k olonialnych. Ni e

tworzą

on e

skupień .

Kodrąb

- Na

płd.-zachód

od t ej

miejscowośc i

zna jdu je

'się

szereg szt uczn y ch

odsłonie ć

wapieni górnego astartu, z których

największymi są kamieniołomy

Rogaszyn i Smotryszew. Korale

występuj ą

tu w bia-

łych,

sil n ie

spękanych,

oolit owo -det rytyc znych wapieniach.

Faunę

to-

warzyszącą stanowią, według oznaczeń

Karcz ewskiego (1959) ,

następujące

gatunki: Pty gm at is bruntr uta na (Th urm .), P. pseud obruntrutana (Gemm.),

P .

carpątica

(Ze usc h .), P. clio (d'Orb.), Nermea m ariae (d'Orb. ), Itieria

cly m ene (d 'Orb. ), 1. m 07'eana (d'O rb.), l . caban eti (d' Or b .), Cryptoplo cu s

subpyramidal is (M

unst.),

C. succedens Zitt., Cryptoplocus sp., lVlytilus

COMP LEXASTRA EA i THECO S MIL I A Z ASTAHTU 453

d . pectinatus Sow., M . ungulatus Young

&

Bi r d, Diceras arietinum Lam. , Hete rodiceras sp., Pecten s p., Ostrea sp., S ep taliphoria pinguis (Ro em.), Rhynchonel la sp . i Terebratula sp.

Fa unę koralową reprezentują

przede wszystkim fo rmy kolo nialne, nie

tworzące skupień, lużnC?

rozmieszczone w skale.

Są

to zarówno kolo- n ie m asy wn e -

spłaszczone

i bulast e (Complexastmea hemisph aer ica Geyer, Stylina sp.), jak i rozkrz ewione, face loidalne (T hec osm ilia tricho- t om a (Goldf.) , Calam oph yllia sp.).

Znajdują się

one w pozycji przy-

życiowej

i

noszą ślady

niszczenia

wyłącznie

organicznego.

Sulejów n .

Pilicą

- Na lewym brzegu rzeki, w

pobliżu

osady P od -

kurnędz,

znajduje

się

p od lasem

mały kamieniołom,

w którym eksplo- atowane

są

wapienie astarckie. Op isa ny tu ga t u ne k Complexastraea burgundiae (Blainv .)

występuje

w warstwie

białego,

zb itego wapienia,

miąższości

1,5 m , z

obfitą 'fauną.

Barc zyk (w dr uku) wymienia

nastę­

pujące

gatunki z tej wa rst wy : Crypt oplo cus depres sus V oltz, N erinea bernardiana d 'Orb. , Nat ica amata d 'O r b., N. d. c ym ba d 'Orb., N . girar- dot i de L or ., Pholadom ya canaliculata Ro em., D iceras eximum Bayl., D. bavaricu m Zitt., D. speciosu m Munst, cf. ina equivalvis Boeh m, Dic e- ras sp., Is ocard ia sp., Astarte minima Phill., Asrcr te sp., Lyriodon sili- ceu m Qu., Mytilus su bpectinatus d 'O r b ., Tric hit es sp., Ctenostr eon sp ., Chlam y s nattheimiensis de Lor., Ch. d. quenstedti Bl ake, En i oi iu ra dimissum P h ill ., L opha pulligera (Goldf .), Ostrea sp., Septal iphoria pin - gu is (Roem.) i T erebra tula zitt. eni de Lor . _

Występują

tu korale z rodzajów: Complexa straea, Stylina (kilka nieoznacza lnych gatunków), Diplarea, Ova lastraea, Th amnasteria. Kolo- nie koralowe nie

tworzą skupień,

lecz

są

rozrzucone pojedynczo w skale ;

noszą

one

ślady

intensywnej

działalności skałotoczy.

UWA G I O SRODOWISKU

Opisa ne w tej pracy korale wydo byte

zostały

z wapieni przede wszystk im oolitowych or az d et r y ty czn y ch , zb ud owa nych z wapiennych

szczątków

organizm ów. Korale te

znajdowały się

w skale w pozycji

przyżyciowej. Często towarzyszyły

im do brze zachowane

duże małże

i

śl imaki.

Płytkowodny

charakter osadu i

obecność

w nim kol onialnych k or a li i

dość

obfitej innej fau ny

może sugerować, że

ma

się

w tym przy padk u do czynie nia z

rafą,

jednak spos ób

występowania

w n im korali pr zeczy t akim przypuszczenio m. Gdyby

wchodziły

one w

skład

rafy,

byłyby częścią dużego zespołu

koralowo-glonowego,

noszącego ślady

m echa- nicznej obróbki przez f ale i

pogrążonego

w os adzie z obf itym i

ułamkami

szkieletów koralowych. Tymczasem kolonie t e

występują

na

ogół

po-

454 ^{EWA nONIE WTCZ}

jedynczo i ni e

_są

zbyt

_{częste. Również}

bulaste g lo ny nie

tworzą skupień.

Oprócz t ego nawet silnie

rozgałęzione

kolonie

są

ni euszkodzone dzia-

łaniem

falowania, a w

otaczającym

dru zgocie orga no gen ic zn y m nie

widać połamanych części

ich szkiel etów.

Wydaje

_się, że środowisko

w jakim

_żyły

k ol onie nie

_{było właś ciwą}

rafą,

ale raczej skupieniem organizmów w

_płytkiej,

oddalonej od brzegu strefie nerytycznej .

_Istniały

tam

_doskonałe

w arun k i dla rozwo ju bogatej fauny d ennej,

wśród

której ko rale

sta nowiły

zaledwie

mały

procent.

W strefie tej

odbywało się

szybki e, lecz sp ok o jne osadzanie piasku oolitowego o pochodzeniu allocht onicznym. O r ganog eniczny

_materiał

okruchowy

powstawał

prawdop odobn ie na miejscu,

głównie

ze zniszczo- nych skorup

małżów

i

ślimaków, występujących

tu w

dużych ilościach.

Prawie

całkowity

brak

ułamków

k oralowych w d etrytusie

może

wska-

zywać

n a to,

że

w bliskim oto cz eniu n ie

było

w ogól e prawdziwych raf k oral owych.

OPIS SY S T EMATY CZ N Y

Podrząd

Faviida Vau ghan & Wells. 1943 Rodzin a l\1ontlivaultiidae Dietrich , 1926 Po d r c dzi n a Montlivaultiinae Vaughan & Wells , 1943 Rodzaj Th ecosmilia Milne- Edwards & Haime, 184 8

Thecosmilia trich ot oma (Goldfuss, 1826)

(pl. I, II; pi. III, fig. 1,2)

1826. Li thode ndron trichotomum GoIdf.; A. Goldfu~s , Petrefacta Germaniae , p. 45, pl. 13, fig. 6.

1884. The cosmi lia trich ot oma Miinst.; F. Koby, Monographic..., p. 168, pl. 45, fig. 1, 2.

1954. Thecosmil i a trichotoma GoIdf.; O. F. Geyer, Die Oberjura ssische Korallen- fa u n a.... p. 180 (tu kompletn a syn on im ika).

Material. - Trzy

_ułamki

kolonii z 28 osob n ikam i oraz 13 oddzielnych koralitów. Trzy szlify mikroskopowe z przekro jami: p oprzecznym, po-

dłużnym

i stycznym.

Wymiary:

Wy sokość kolo nii Sred ni ca dorosłych

Liczba septów Liczba żeber

koralitów

ponad 30 cm

1,8- 2,8 cm, najczęściej 1,8-2,2 cm 70-127, najczęści ej 76-88 .

S- 9 na 5 mm, niekied y do 13 na 5 mm

Op is. - Kolonia faceloidalna, o

łagodnie wypukłym

zarysi e po- wierzchni gó rn ej (pl, 1, fig. 2) . Korality na

ogół

cylindryczne,

dość długie

(4,5-7 cm) , mniej

więce j równoległe,

nie

przylegające

do si ebie.

Kończą

COMPLEXAS1'RAEA i THECOSMILIA Z ASTARTU 455

się

na jednym poziomie (pl. I, fig. 1)

niegłębokimi

kielichami o lekko

zaokrąglonych

brzegach.

Najczęstsze kształty

kielichów :

okrągły,

owalny, czasem

płatowaty.

Septa proste lub zakrzywione przy centrum (pl. III, fig. 2). Boki ozdo- bione

równoległymi rzędami

drobnych, ostrych guzków,

przedłużających się

na brzeg

wewnętrzny

w postaci

ząbków.

Guzki nie zawsze

leżą

na jed- n ym poziomie po obu stronach septum, co powoduje,

że

brzeg

wewnętrzny oglądany

en face ma w takim przypadku zarys zygzakowaty. Septa dwóch pi erwszych

rzędówdochodzą

do centrum, lecz nie

stykają się

ze

sobą.

Septa

pozostałych rzędówsą

coraz kró tsze i

cieńsze,

przy cz ym septa pierwszy ch trzech

rzędów są

podobnej

grubości,

septa IV

rzędu są dużo cieńsze, zaś

septa V

rzędu występują

jako cienkie n itki. Na przekroju poprzecznym

mają

one

kształt

wrzeci ona ,

wydłużonego

ku centrum (pl. III , fig. 2).

Korality

mają rozmaitą liczbę

septów,

gdyż powstają

przez

pączkowa­

ni e

wewnątrzkielichowe .

W pierwszych dw u

rzędach

jest ona zmienna (lO, 12, 14, 17, 20) i do niej do stosowuj e

się

liczba septów w

rzędach następ­

nych. Septa III i IV

rzędu tworzą

mniej lub bardziej kompletne cykle , sep ta

zaś

V

rzędu występują

zawsze i

mogą być

bardzo liczne (3/4

pełnego

cy k lu ).

Zależność

liczby sep t ów od

wielkości średnicy

korali ta nie jest

ujęta śc isłą regułą.

Endoteka zbudowana jest z mocnych,

dość gęsto ułożonych

pseudotabul.

Są

one

wgłębione

kieliszkowato w

środku

kor alita i

wyginają się

na jego

obrzeżeniu

(pl. III, fig. 1);

przedłużają się

poza

obręb żeber

i

zachodząc

na denka

położone niżej tworzą ściankę

o

wyglądzie

epiteki.

Ścianka

ta jest poprzecznie

sfałdowana, dość

gruba ,

pokrywająca ciągłą warstwą cały

korali t, z

wyjątkiem wąskiego pierścienia, szerokości

2-4 mm,

obrzeża­

jącego

k ielich.

Sposób pqczkowani a. - Kolonie Th ecosmilia tr ichatoma (Goldf.)

rozrastają się

w wy nik u

pączk owania wewnątrzkielichowego. Młode

korality

mają małą średnicę

i

okrągł e

kielich y . Wskutek pr omienist ego w zrostu ku

środkowi

kol onii,

oddalaj ą się

od siebi e i

uzyskują

w ten sp osób

niezbędną przestrzeń

do rozrast ania

się

ws zerz. Wzrost kielichów na

szerokość

idzie w kierunku, gdzie jest

więcej

m iej sca;

przybierają

one wskutek t eg o

kształty

owalne i

płatowate

(pl, I, f ig . 2). W ydaj e

się, że pączkowanie następuje

po pr zek r ocz eniu prz ez kiel ich lub jego

płat

kryty cznego

wydłu żenia

w st osunk u do wymiarów

średnicy

kie- licha

okrągł ego.

Gdy

wartość wskaźnika wydłużenia ,

mi erz ona stosun- k iem kró ts ze j

średnicy

do

dłuższej,

jest mniej sza

niż

0,80, w ki el ich u w idoczn e

są

zm ia ny

prowadzące

do

podziału

lub powst ania

pączka,

w kielichach

zaś

o

większej wartości wskaźnika wydłużenia

zm ia n t ych

się

nie obserwuje.

W badanym materiale

stwierdzić można

trzy sposoby

pączkowania:

7 Act a Pala eontologi ca nr 4.

456 ^EWA RONIJ<:WICZ

1.

Najczęściej

spotykany sposób

pączkowania wewnątrzkielicho­

wego (pl. II, fig. 3, 4a) przebiega analogicznie do

pączkowania

u C. the- venini (Et.), (vide p. 459 i pl. VIII). Jedyna

różnica

polega na tym,

że

po podziale septów

łączących

dwa centra, oba korality

oddzielają się

natychmiast od siebie

ścianką. Często tworzą się jednocześnie

dwa

pączki

(pl. II , fig . 3). Gdy kielich jest dostatecznie

duży, tuż

po jednym

pączkowaniu może nastąpić

drugie. Fig. 4 na pl. II przedstawia

zrośnięte

ze

sobą duże

korality, z których macierzysty (a)

pączkuje

po raz drugi w opisany sposób, potomny

zaś

(b) dzieli

się.

Nowe korality, które

powstają

w wyniku tego typu

pączkowania, mają

mniejsze kielichy od macierzystych.

2. Innym sposobem

pączkowania wewnątrzkielichowego

jest tzw.

podział podłużny

(pl. II, fig. 1b), podczas którego

_wydłużony

kielich dzieli

się

prawie symetrycznie. Na linii

podziału,

która zaznacza

się

na

zewnątrz

lekkim

przewężeniem,

znajduje

się

jedno lub dwa septa

położone

naprzeciw siebie.

Wewnętrzne

brzegi

pozostałych

septów od-

chylają się

od tej linii niekiedy bardzo

gwałtownie

i

układają się

pro-

mieniście wokół powstających

dwu centrów.

Pomiędzy środkami

dwu koralitów nie ma

połączenia

za

pośrednictwem

septów. W wyniku tego rodzaju

pączkowania powstają

korality o podobnych

średnicach.

3. Trzecim zaobserwowanym sposobem

pączkowania

jest

pączko­

wanie

wewnątrzkielichowe

marginalne (pl. II, fig . 1, 2). W

brzeżnej

strefie kielicha dwa oddalone od siebie septa

rozwijają się

jako

ścianka, oddzielająca

od reszty koralita

zewnętrzne części

septów

leżących

po-

między

nimi. Powstaje rodzaj ki eszonki

będącej zawiązkiem młodego

osobnika, pozbawionego

łączności

z kielichem macierzystym w bardzo wczesnym stadium rozwoju.

Średnica

jego jest bardzo

mała

w porówna- niu ze

średnicą

kielicha macierzystego (pl. II , fig. 2).

W

każdym

z opisanych przypadków korality

oddzielają się

od siebie raptownie i pod bardzo ost ry m

kątem

(pl . I, f ig . 1).

Poró wnanie. - Gatunek ten

został

zaliczony do Th. t r ichot om a (Goldf.) ze

_względu

na

_{podobieństwa}

w

_średnicy

koralitów, liczbie septów, sposobie

pączkowania

i z uwagi na

połażenie

kielichów w ko- lonii na jednym poziomie.

Wyst ępowanie.

- Th ecosmilia t richot om a (Goldf.) znana jest z gór- nej jury Niemiec , Szwajcarii, Hiszpanii i K rymu. W Polsce

występuje

wastarcie Sobkowa (wzgórze 263) i w okolicach

Kodrąbia

k . Radomska .

Rodzaj Complexastr aea d'Orbigny , 1949

W 1952 r. Alloiteau

wyłączył

z sy no n im ik i rodzaju Comple xastraea

d 'Orbigny jedyny jego synonim Confusastraea dOrbigny, 1847 .

Różnice

CO MPL EX AST R AE A i THF.C O SM I L IA Z AST A R TU 457

między

mrm,

według

t ego au tora ,

polegają

na braku peryteki i kolu- melli u Complexastraea d 'Orbigny oraz na odmiennej ornamentacji septów i innym spo sobie

pączkowania

u obu rodzajów.

Gatunki rodzaju Complexastraea

tworzą

kolonie subcerioidalne,

półkuliste, płytowate

i masywne. Zbudowane

są

z koralitów o prze- kroju poprzecznym

okrągłym,

owalnym, czasem

trójkątnym;

nie

są

one oddzielone od si ebie morfologicznie

wyodrębnioną ścianą.

U ni ektórych gatunków korality

są ułożone

bardziej

ściśle,

u inny ch mniej.

U wszystkich poznanych gatunków septa uszeregowane

są

w

pięć rzędów długości.

Nie

tworzą

one r egularnych systemów ,

gdyż

na

ogół wśród

septów I i II

rzędu

brak kilku , poza tym septa ostatnich dwu

rzędów

nie

występują

nigdy w komplecie.

Długość

sept ów poszczegól- nych

rzędów

stopniowo

się

zmniejsza - u wszystkich gatunków w po- dobny sposób - przy czym septa dwu pi erwsz ych

rzędów osiągają

mniej

więcej długość

promienia, natomiast s epta V

rzędu stanowią już

tylko jego

trzecią część.

Wszystkie gatunki

mają

septa wrzecionowato

zgrubiałe,

aczkolwiek w

różnym

stopniu .

Najwięcej

sklerenchymy

pogrubiającej odłożone

j est w miejscu przechodzenia osi

rozbieżności

wachlarza trabekularnego.

Część

kostalna jest mniej pogrubiona ,

niż

septalna , która

aż

do brzegu

wewnętrznego

pokryta jest

dość grubą warstewką

sk lerenc hymy .

Na bokach septów

znajdują się naprzeciwległ e

listewki, któr e ni e

są

u wszystkich gatunków jednakowo

wyrażne.

Ich

obecność można stwierdzić najczęściej

dopiero na ci enkich przekroja ch ,

gdyż

zamasko- wane

są powlekającą

septa

sklerenchymą .

Septa u koralitów

ściśle ułożonych są

zbudowane z bardzo asyme- trycznych wachlarzy trabekularnych ,

część

kostalna j est prawie ni e-

rozwinięta ,

a linia

rozbieżności leży

prawi e na

końcu

septum; natomiast u koralitów

ułożonych luźno część

kostalna jest dobrze

rozwinięta, zaś

linia

rozbieżności

znajduj e

się bliżej środka

septum.

Endoteka zbudowa na jest z

występujących

obok sieb ie dissepimen- tów,

wykształconych

w dwu postaciach: jako dissepimenty niskie i r oz-

ległe,

które

przechodząc

przez

środek

koralita

tworzą

pseudot abule, oraz jako krótkie,

pęcherzykowate,

które

występują

przede ws zys tk im w

części

pe r yf ery cznej ko r alita.

P seudotabule

przechodzą

przez

całą szerokość

k or alita lub

większą

jej

część,

a czasem ograniczone

są

d o str efy osiowej. W centru m korali ta

są

on e

wgłębione,

a

zagłębienie

t o jest u rozma it ych gat u nków od - mi enne.

Pęcherzykowate

dissep imenty , mniej lub

więcej wypukłe, ukła­

dają się

na ich

przedłużeniu dłuższymi

ser iam i lub

występu ją pomiędzy

nimi pojedynczo.

7"

458 ^{EW A} RON I EWICZ

W peryferycznej

CZęSCl

koralita el emen t y endotekalne

wznoszą się

do góry .

Największe

ich elewac je

wypadają

w mie jscu , gdzie w septach przechodzi linia

rozbieżności

wach la r za t rabekularnego .

Ponieważ

ko- rali ty nie

są

od graniczone od s iebie

ścianami,

ich elemen t y en dot ek a ln e bardzo m ocno

się zazębiają.

Gatunk i rod za ju Compl exa st m ea

były

dotychczas

wyodrębniane

przed e ws zystk im na podst aw ie

różnic

w budowie apa r at u septalnego i w

wielkości

koral it ów ,

różnice zaś

w budowi e e nd oteki

były

przy t ym prawie

zupełnie

pomijane. Tymczas em jednak taki e cechy endoteki, jak

względny

r ozwój

występujących

w n iej ele mentów,

stopień

ich za-

gęszczenia

or az s posób ich

ułożenia

-

mogą być

przydatne dla charak- terystyki gatu nków . Na

przykład

u C. hemisphae rica Gey er obse r w u je

się duży

rozwój dissepim entó w w

części

peryfery cznej ; u C. t heuetiini (Et .), C. sobkov iens is n. sp. i C. carinata n. sp.

są

one mniej liczne i bard ziej

płaskie, głównym

n atomia st elemen tem

są

pseudotabule ; u C. burgu ndiae (Blain v .) zd ecydow anie

przeważa j ącym

ele men te m

są

r egu la rnie

ułożone,

szerokie pseud ot abule , a

pęcherzyki są

ni eliczne.

Stopień zagęszczenia

pseudot abul i

pęcherzyków

nie jest jednakowy u wszystkich gat u n k ów. C.t h ev en ini (Et.) i Cicaruuiui n. sp .

mają endotekę gęstą, zbudowaną

z ele men t ów bard zo

płaskich

i cienkich;

na 1 mm w przek r oju

podłużnym

pr zypad a 10-11 ps eudotabul. U p o-

zostałych

gatu nków endo teka zbudowana jest z

dużych

i

dość

gr u bych ele mentów, r zad ko rozmieszczonych: na 1 mm pr zypad a t u 5-7 pseudo- ta b u l.

Zagłębienie

na endotece w

części

os iowe j je st

również

niej ednakowe:

najpłytsze

u C. carinata n .sp., na j

głębsze

u C. burgundiae (Bl ainv .), u

pozostałych

gatu nków -

pośrednie.

Ułożenie

el ementów poprzecznych

między

dwom a k oralita mi

zależy

od t ego, jak blisko siebie

znajdują się

t e korality. U C. th ev en in i (Et.), C. hemispha eri ca Gey er , C. sobkov iensis n. sp. i C. carinata n. sp. kora - lity

ułożone są dość ściśle,

wskutek cz ego k ost aln a

część

se p t ów jest

mało rozwinięta.

Linie dy wergencji

stykających się

sep tó w

_leżą

bardzo blisko si ebie, wo bec czego ele m en ty poprzeczne

między

dwoma kora- litami

są wypukłe ,

a szczy t

wypukłości zaokrąglony, spłaszczony,

cz a- sem lekko

wgłębiony.

U C. burgundiae (Bla in v .) k or al ity

są luźniej uło­

żone

w kol onii ,

część

kostalna se ptów jest d ob r ze

rozwinięta,

a

więc

linie

rozbieżności leżą

zdala od siebi e. Dlatego

też największe

wyn iesien ia pseudotabul

są

od sie bie od d alo ne,

pomiędzy

nimi

zaś

znajduje

się

sze rokie i silne

wgłębienie.

Powy ższe

cechy budowy endotek i

były

t ylko

częściowo,

i t o w spo -

sób

pośredni, uwzględniane

przy opisach dotychcza sowych,

gdyż

od nich

zależy wygląd zewnętrzny

kolonii. K orality o t ab ulach sil n ie

wgłę-

COMPLE XA S TRAEA i THE C O S MILI A Z AS TA R TU 459

bionych w centrum

mają

kielichy

głębokie,

bardziej

zaś

oddalone od si ebie

mają

kielichy

wystające

i oddzielone

wyraźną bruzdą.

Mikrostruktura. - Obserwacje nad

budową mikroskopową

szkie- letu

ograniczają się

do bardzo ogólnych

spostrzeżeń

ze

względu

na

zły

stan jego zachowania. W przekrystalizowanym szkielecie ty lk o w sep- t ac h

ujawniają się

zarysy budowy pierwotnej: przez

środek

blaszki septalnej przechodzi jasna linia

szerokości około

0,03 mm, ograniczona po obu stronach cienkimi liniami ci emnymi. Listewki, które

przecinają

prostopadle

blaszkę septalną, są

zbudowane analogicznie. .Jed nak szcze-

góły

mikroskopowe tych struktur, podobnie jak

szczegóły

budowy sk le- renchymy

pokrywającej

septa oraz tkanki dissepimentalnej,

są

ni e- rozpoznawalne.

Sposób pqczkowania. - Na posiadanym przeze mnie materiale

zostało

zaobserwowane

pączkowanie wyłącznie wewnątrzkielichowe.

Przebieg jego, na

przykładzie

blastogenezy u C. t h eveni ni (Et.) , jest

następujący.

Duże

septa z jednej strony kielicha silnie

się wydłużają

(pl, VIII A ),

następnie przerywają się

mniej

więcej

na 1/3

długości, mierząc

od centrum (pl. VIII B).

_Powstałe

w ten sposób dwie

części odsuwają się

od siebie, a

między

nimi t worzy

się zagłębienie

osio we nowego koralita.

Część dłuższa, zewnętrzna,

z

towarzyszącymi małymi

septami, stanowi

większość

septó w nowego koralita , które

dążą

do promienistego

ułożenia się wokół

no we go centrum (pl. VIII C). Druga

część, leżąca między

dwoma centrami , jest przez pewien czas wspólna dl a obu koralitów (pl.

V II I D). Jest ona pi erwotnie krótka,

następnie wydłuża się

i dzieli na dwie

części,

z których

każda należy

do odpowiedniego koralita (pl. VIn

E, F).

P od czas dalsz ego rozwoju centra

odsu wa ją się

od si ebie

~

sept a obu ko ra litów

osiągają pełną długość.

Liczba sep tó w

nowopowstałego

koralita,

początkowo zbliżona

do 24, szybko

się powiększa.

Opisany proces

odbył się

na odcinku 8,3 mm. Niekied y

tworzą się

prawie

jednocześnie

dwa

pączki

na jednym koralicie macierzystym.

Compl exa straea hemisphaerica Geyer, 1954

(pl. III, fig. 1, 3, 4)

1954. Compl exastrea hem i spha er ica Gey er ; O. F. Geyer, Die Oberjura ssische Ko- rallenfauna..., p. 184, pl. 15, fig. 3.

Materiał.

- Cztery

ułamki

kolonii oraz z przek r ojami

podłużnym

i p oprzecznym.

W ymia r y:

Wysokość kolonii .

Średn ica koralitów

5 szlifów mikroskopowych

3~20 cm

1,4~1 ,6 cm

460 ^{EWA RONIEWICZ}

Odległość między środkam i koralitów Liczba sep tó w .

Liczba pseudotabul . .

1,2-1 ,8 cm 28-30

5-7 na 5 mm

Opis. - Kolonia

płaska ,

szeroko rozpostarta . Korality

okrągłe

i lekko owalne (pl. III, fig . 4).

Septa rz ad k o

ułożone .

W

obrębie

jednego koralita

różnią się

one tylko

długością,

przy czym 8-10 z nich doch od zi blisko ce ntru m.

Wszystkie

są

jednakowo wrzecion owato

zgrubiałe. Ornamentację

boków

sta nowią

ni ewysoki e listewki zamaskowane

złożami

sklerenchymy.

Endot ek a zbudowana jest z rzadko

ułożonych

pseudotabul , wy-

pełniających głównie osiową część

k orali ta , oraz z drobnych,

wypukłych

dissepim entów,

znajdujących się

w

części

peryferycznej (pl. III , fig . 1).

Pseudotabule w centrum

leżą

mniej

więcej

poziomo, a z boku

zaginają się

ku górze. Na ich

przedłużeniu

di ssepimenty

układają się

w p oje- . dyncze serie, uwypuklając si ę pomiędzy dwom a osobnikami. '

Porów nanie. - Gatunek ten pod

względem wielkości

koralitów, ich wzajemnego oddal enia i liczby septów

zbliżony

jest na jbardzie j do C. h em isphaer ica opisanego przez Ge yera. Od in nych gatunków o po- dobnej

średnicy różni się budową

endoteki.

Różnice dotyczące kształtu

kolonii, ja kie _{istnieją między} holotypem a m oim i oka za m i, _mogą wy-

nikać

z odmiennych warunków ekolog icznych, w jakich ko lo nie te

się rozwijały.

Występowanie.

- W Niemczech gatunek . t en znany jest z gór nej ju ry Wirtembergii, w Po ls ce

zaś

- z górnego astartu okolic

Kodrąbia.

Complex astmea t he venini (Etallon, 1858)

(pl. IV i VIII)

1885. Conf usastr ea thevenini Et.; F. Kob y, Monograp h ie des Polypiers..., p. 262, pl. 77, fig. 2-3.

1954. Complexast rea thev en i n i Et.; O. F. Geyer, Die Oberjura ssi sche Kor allen- faun a ..., p. 183,pl. 15,fig. 2 (tu kompletna syn on im ika).

Mat erial. - Trz y

duże ułamki

k olon ii i 9

małych ;

6 szl ifów mikro- sk opowy ch z pr zek r oj ami poprzecznymi i

podłużnymi

oraz se r ia naszli-

fowań

co 0,2-0 ,5 mm , wy k ona na w cel u zb adania blas toge ne zy . Wymiar y:

Wysokość kolonii

Sredn ic a kora litów okrąg łe

owalne Odległość między środkami kor ali tów Liczba septów

Liczb a pseu d ot abul .

około 30 cm 1,5- 2,1 cm do 1,6X 2,6 cm 1,4-2,3 cm

36- 52, naj częściej ok. 44 10-11 na 5 mm

COMP LE X A S T R .'IEA i THECOSMILI A Z AST A R T U 461

Opis . - Kolonie

duże,

masywne. Korality owalne

okrągłe,

o n ie-

głębokich

ki elichach.

Septa ni ez by t

gęsto ułożone,

nierównej

długości

(pl. IV , fig. 2).

Zwykl e 8- 10 z nich

zbliża się

do

środka

koralita . Wszystkie

są

jedna- ko wo mocno, wrzecionowato

zgrubiałe .

W

części

septalnej

pozostają

w pewnym stopn iu

zgru biał e

do samego b rzegu

wewnętrznego ,

w k ost al - ne j

zaś

rapt ownie

się zwęża ją.

Na bocznych powi erzchniach septa op a- trzon e

są

listewk ami, l ecz ornamentacj a widocz na j est t ylko w

części

kostalnej ,

gdyż'

na

pozostałej

jest zamaskowana przez

sklerenchymę pokrywającą

septa .

Endotek a zbu dowana jest z bardzo

gęsto ułożonych

pseudotabul,

dość

mocno, l ecz

łagodnie wgłębionych

w centrum (pl. IV, fig. 1). Po-

między

k or alitarni

są

on e

wypukłe.

W

częśc i

t ej

występują

licznie

płaskie, pęcherzykowate

dissepimenty .

Zmienność.

-

Zmienność wewnątrzgatunkowa

przejawia

się

przed e wszystk im w

występowa niu

rozmaitej liczb y septó w w koralitach o po- dobnej

średnicy

(np. pr zy

średnicy

1,6 cm

może być

32, 34, 36 i 43 septów) i w

różnicach,

jakie

istnieją

w ich zgrubieniu. Niektóre kora- lity

mają

septa prawie wcale

niezgrubiałe

(0,1 mm), inne ,

leżące

ob ok ,

maj ą już część

se ptów

pokrytą sklerenchymą ,

wreszcie

całe

pa rtie ko- l onii

mają

korality o septach gru bych ,

dochodzących

w miejscu na j- szerszym do 0,6 mm.

Istnieją też różnice

w

zagęszczeniu

koralitów, które

pociągają

za

sobą

odmienne

ułożenie

pseudotabul

między

osobni- k am i. W tej

części

el ementy poprzeczne

są

wy n ies ione, a szczyt wy-

niosłości

j est na

ogół zaokrąglony

lub

płaski. Bywają

jednak

całe

partie ko lon ii, w k tó rych na szczy cie

wyniosłości

zaznacza

się

delikatne

wklęśnięcie .

Porówna nie. - Wymiary koralit ów ,

odległości między

nimi, liczba septów i niewielk a

głębokość

k ielichów

zbliża ją

ten gatu ne k najbardzie j d o C. t hcvenini Et .

Występowanie.

- W Polsce gatunek ten

występu je

w

środkowym

astarcie, w Bukowej k. Kielc. Znany jest

również

z gó rnej jury N iemiec, Francji i Szwajcarii.

Com plex ast raea bu rg u n d iae (Blainville, 1830)

(pl, V)

1840- 1847. Astrea burgundi.ae Bla in v .; H. Michelin, Iconogra phie..., p. 106, pl. 24, fig. 4.

1885. Confusastrea burgundiae Bla in v.; F. Koby, Monographie des Polypiers..., p. 261, pl. 76, fig. 1 (tu cała poprzednia synonimika).

1912. Conf u sastrea burgundiae Blai n v.; K. W. Speyer, Die KoralIe n ..., p. 219.

462 EW A RONIEWICZ

Mat.eriał.

- J edna prawi e

cała

k olonia i 2 frag me nty in nych;

3 szlify mikro skopowe z przek rojami

podłużnym

i po prz ecznym.

Wymiar y :

Wysokość kolonii . . . . Sred n ic a koralitów . . . .

Odległość między środkami koralitów Liczba septów . . . .

Liczb a pseudotabuł .

około 15 cm 1,7- 2,4 cm 1,8-2,5 cm

46-56 7 na 5 mm

Op is. - K olonia

półkulista.

K ielichy

okrągłe,

niektóre owalne,

gł ębokie, wystając e

nad

powierzchni ę

kolonii, oddzielone od si ebie

wyraźnym wgłębieniem.

Septa

dość gęsto ułożone

(pl. V , fig. 2);

około

12 dochodzi do cen- t rum. Wsz ystkie septa

są

lekko

zgrubiałe,

wrzecionowate. Septa V

rzędu są wyraźnie cieńsze

od

pozostałych. Ornamentację

boków sta-

nowią

listewki.

Są

one dostrzegalne na powierzchni jedynie w

części

kostalnej,

gdyż

warstwa tkanki

pogrubiającej

je st w tej strefie

cieńsza.

Endoteka jest zbudowana z

dość gęsto

i regularnie

ułożonych

pseudotabul, które

są

mocno

wgłębione

w

środku

koralitów i prze-

chodzą

przez prawie

całą

ich

szerokość

(pl. V , fig. 1). W

części

peryfe- ryczn e j

zaginają się

one ku gór ze i

między

koralitami

tworzą

wynie- sienie, na którego szcz ycie jest szer ok ie

wklęśnięcie; głębokość

[ego

sięga

pr awie

połowy zagłębienia

osiowego.

Por ównanie. - Gatunek t en

został

oznaczon y jako C. bu rgundia e (Blainv.) ze

względ u

n a podob ne wy m iary k or ali tó w,

odległości pomiędzy

nimi i

zbliżoną liczbę

s eptów.

Różni się

on z opi sem podanym przez Ko by'ego tym ,

że

t ylko se pta I i II

rzędu

(a ni e

połowa

ws zys t k ich,

według

t ego au tora)

dochodzą

do

środka .

Od pod obnej C. m agni fi ca (Tom es) gat u ne k t en

różni się

tym ,

że długość

s ept ów II I

rzędu

wynosi u niego 0,9 (a nie 0,5)

długości

se ptów I i II

rzędu.

Występowanie.

- W Polsce gatunek t en

występuje

w górny m astarcie Sulejowa n .

Pilicą.

Znany jest z górnej jury Francji, Szwaj- carii i Niemiec.

Complexastraea sobk ov iens is n. sp.

(pl. VI)

Holotypus: Nr 18; pl. VI, fig. 1.

Stratum typicum: górny ast art.

Locus ty picu s: Sobków, wzgórze 291.

Deri v at io nom i n is: sobk ov i en si s - od miej scowo ści Sobków.

Diagno za. - Kolonia

duża,

mas ywna. Ko rality w prz ekroju po- przecznym .owalne. Septa ci enkie, ornamentowane bardzo

małymi

listewk ami. Endoteka zbudowana z rzadkich pseudotabul , w centrum

COMPLEXA ST RAEA i THECOSMILIA Z ASTARTU 463

około 40 cm do 1,8 cm

1,lX1.6 - 1,2X2,0cm 1,3-1,8 cm

34-47 5 na 5 mm

okrągłe

owalne

Odległość między środkami koralitów Liczba septów . . . . Liczb a pseudotabul . . . .

płasko ułożonych,

oraz z

dużych, pęcherzykowatych

dissepiment ów.

Pomiędzy

k oralitami tworzy ona wyniesienie o

spłaszczonym

szczycie.

Materiał.

- Kilka

części dużej

kolonii oraz 2 szlify mikroskopowe z przekro jami

podłużnym

i poprzecznym.

Wymiary :

Wysokość kolonii Srednica koralitów

Opis. - Kolonia masywna, utworzona przez korality

dość ściśle ułożone,

w przekroju poprzecznym owalne.

Septa cienkie,

mało zgrubiałe, gęsto ułożone

(pl. VI, fig. 2).

Około

10 septów I

rzędu

dochodzi do centrum. Boki

mają

ornamentowane

mało

wydatnymi listewkami.

Endoteka jest zbudowana z rzadkich pseudotabul o nieregularnym zarysie (pl. VI , fig. 1). W centrum

są

one

wgłębione

i

płaskodenne, między

koralitami

tworzą wypukłość,

na szczycie

spłaszczoną. Wystę­

pują

, t u

również duże, pęcherzykowate

dissepimenty. Elementy wcho-

dzące

w

skład

endoteki

są dość

grube.

Porównanie. - Gatun ek ten, o

średnicy zbliżonej

do C. hemi- sphaerica Geyer i C. carinata n. sp.,

różni się

od nich

liczbą

septów i

budową

endoteki, która

składa się

z rzadko

ułożonych

w centrum pseudotabul i

dużych, pęcherzykowatych

dissepimentów w peryferycznej

części

koralita. Od

pozostałych

znanych gatunków

różni się zwłaszcza

t ym,

że

ma mniejsze korality i

inną liczbę

septów.

Występowanie.

- Complexastra ea sobkoviensis n. sp .

występuje

w górnym astarcie Sobkowa.

Complexastraea car inata n. sp.

(pl, VII)

Holotypus: Nr 17; pl. VII, fig. 1.

Stratum typieum: astart górny. Locus typicus: Sobków, wzgórze 291.

Derivatio nominis: carina ta - opatrzona wyraźnymi listewkami.

Diagnoza. - Kolonia

płytowata.

Korality w przekroju poprzecz- nym owalne i

okrągłe.

Septa I i II

rzędu

nieco silniej

zgrubiałe niż pozostałe.

Ornamentacja septów w postaci

wystających

listewek.

Endoteka zbudowana z cienkich,

gęstych

pseudotabul i dissepimentów.

W centrum koralitów

są

one

płytko wgłębione; pomiędzy

koralitami

tworzą

wyniesienia o

zagłębionym

szcz ycie.

464 ^{EWA RONIEWICZ}

Materiał.

- J eden

ułamek

kolonii z przekrojami poprzecznym

podłużnym.

Wymiary :

Sred ni ca koralitów . . . . okrągłe

owalne

Odległość między środkam i koralitów Liczb a sep tów . . . .

Liczb a pseudotabul .

oraz 2 szlify mikroskopowe

1,4-1 ,7 cm do 1,5X2,0 cm 1.3-1,8 cm 40-56

10-11 na 5 mm

Opi s. - Kolonia

płytowata.

o

płaskiej

powi erzchni górnej. Korality owalne, czase m

okrągłe,

z

płytkimi zagłębieniami

ki elichowymi.

Septa

gęsto ułożone

i pogrubion e

skl erenchymą

(pl. VII, 'fig . 2).

Najsilnie jsze zgrubienie

występu je

w peryferyczn ej

części

se ptów i szy bko zanika w kierunku brzegu kostalnego . R eszta septum,

łącznie

z brzegiem

wewnętrznym ,

pozostaj e w

dużym

st op niu

zgrubiała.

S epta pi erwszych dwu

rzędów są

ni eco g ru bsze od innych. Od 8 do 12 septów I i II

rzędu zbliża się

do

środka

koralita.

Ornamentację

boków

stanowią wystające

cienk ie listewki, które na

ogół mało się uwydatniają,

bowiem powierzchnia septów pokryta jest

warstwą

sklerenchymy.

Endoteka zbudowana jest z

gęsto ułożonych,

cienkich pseudotabul, lekko

wklęsłych

w centrum (pl. VII , fig. 1).

Pomiędzy

osobnikami

tworzą

on e

wypukłość,

której szczyt jest

zagłębiony. Wśród

pseudotabul

występują

niskie,

nieduże

dissepimenty.

Porównanie. - Gatunek t en pod

względem wielkości

koralitów podobny jest do C. hemisphaeri ca Geyer i C. sobk oviensis n . sp.

Różni

się

od nich

liczbą'

s eptów i

wyraźniejszą

ich

ornamentacją

oraz

budową

endotek i, która

składa się

z bardzo

gęsto ułożonych

pseudotabul i

płaskich

dissepim entów.

Podobną budową

endo tek i gat u ne k t en

zbliża się

do C. t h evenin i (Et.) , lecz ma drobniej sze korality i

wyraźniejszą orna mentac ję

se ptów. Od

pozostał ych

gatu nkó w

różni się

prz ede wszystk im mni ejszymi wymiarami koralitów .

Wyst ępowa n i e.

Compl ex astraea carinaut n . sp.

występu j e

wastarc ie Sobk owa.

Za kła d Paleozoologii Pol sk i ej Akadem ii Nauk War szaw a, li p iec 1960 r.

LITERAT UR A - REFERENC ES

ALLO ITEAU, J. 1952. Madrepoires post-paleozoiques. In: Piveteau, J. Trait ć de Paleon to logie, 1, 539-684, Paris.

- 1957. Contribu tion

a

la syst ematique des Mad repoires foss iles. 1-462, Pari s.

BARCZ YK, W. (w druku). Jura ok olic Sulejowa. - Actu Geol. Pol ., 11, Wars zawa .

COMPLEXASTRAEA THECOSM I LIA Z AS T A R T U 465

BECKER,E. & MILASCHEVI TSCH, C. 1875/76.Die Korallen der Nattheimer Sch ich - ten. - Pal aeontographica, 21, 121-244, Cassel.

BLAI NVILLE , H. M. 1830. Zoophytes. In: Dictionnaire des Sci enc es natu relles, 1;0, 310-3 58, Paris,

BOLSCHE, W. 1866. Die Korall en des norddeutschen Jura- und Kreid e-Gebirges. - Zt schr . deu tsch . geo!. Ges., 18, 1. 439-486, Ber li n .

CZARNOCKI, J. 1925. Wyniki badań geo logicznych w południowo- zach odni ej i za- chodniej części Gór Swiętokrzy skich. - Pos. Nau k. P. In st. Geol., 15, 31-3 7, Warsz a w a.

EDWAR DS, H. MIL NE - vide Milne-Edw ard s, H.

ETALLON, A. 1859/62. Etud es pa leontostatiques sur les terra i ns jurassi qu es du Haut-Tura - Mem. Soc. Emu!. Doubs (3), 3, 401-553 ; 6, 217-243, Besan ęon.

FROMENTEL, E. 1861. In t r od u ction

a

^{I'et u de de s Polypi ers fossile s. - Ibidem,}

1-357.

- 1863. Polypiers corallien sde s en vir ons de Gray. - Mem. Soc. Linn. Normandie, 14, 1-43, Ca en.

GEYER, O. F. 1954. Die Oberju ra ssi sch e Korallenfauna von Wiirttenberg. - Pa- laeon t ograp h i ca , 104, A, 121- 220, Stuttgart.

1955. Korallen-Fau nen aus dem Obe ren Jura von Por t ugal. - SenckenbergiawL, 35, 5/6, 317-356, Fra n kfu r t a. M.

1955. Beitrage zur Korallenfauna des Stramberger Titon. - Palaeont. Ztschr., 29, 177-216, Stuttga r t.

KAR CZEWSKI, L. 1959. Wstępne uwagi c litologii i faunie malm u okolic Ra d om - sk a (rękopis), Warszawa.

KOBY, F. 1881/87. Monograph is des Polypiers jurassiques de la Suisse . - Mer>t.

Soc. Paleont. Suisse, 12, 213-304, Bale.

KOBY, F. & CHOFFAT, P. 1905. Descr ip ti on de la faune juras siqu e du Portugal.

Polypiers du Jurassiqu e superlaur. - Comm. Serv . Geol, Portugal, 1-167, Lisbona.

LEWIŃSKI, J. 1912. Bada n i a geologiczne wzdłuż drogi żelaznej Herby-Kielce. .- Spraw. Tow . Nauk. Warsz., rok 5, 5, 291-327, Warszawa .

- 1912. Utwory ju ra js k ie na za ch od n im zboczu Gór Swiętokrzyski ch. - Ibidem, rok 5, 8, 501-566.

ŁUNlEWSKI, A. 1947. Z geologii okolic Radomska i cztery głębokie wiercenia na Kujawach. - Biu!. P. Inst. Geo!., 38, 1-48, Warszawa.

MI CHE L IN, H. 1840/47. Iconographi e zoop hyt ologiq uc. Descripti on par Iocalitś s et terrain s des Polypi ers foss iles de Fra nc e et pa ys en v i r on nants. 1-348, Parls . MILNE-EDWARDS, H. 1857. Histoire naturelle de s Coralliaires. 2, 1-633, Paris.

MILNE-ED WARDS, H. & HAIME, J. 1851. Monographi e des Polypiers fossiles des terrain s paleozoiques . - Arc h . Mus. Hist. Nat., 5, 1-502, Paris.

OGILVIE, M. M. 1897. Die Korall en der Stramberger Schichten. - Palaeon t o- graph ica , 7, A, Suppl. 2, 73-282, Stuttgart.

ORBIGNY, A. D'. 1850. Prodr óme de Paleontologie. Paris.

QUENSTEDT, F. A. 1859. Der Jura . 1-842, TIibingen.

- 1879/81. Pet refa eten k u n de Deutschlands. 6, 1, 497-1093.

- 1882/85. Handbuch der Pet refactenkund e. 1-1239, T'iibin ge n .

ROEMER, F. A. 1836. Die Versteinerung en des norddeutsch en Oolith en-Gebirges . 1-218, Ha nover.

SOLOM KO, E. 1888. Die Ju r a und Kreidekorallen der Krim. - Verh. Ru ss. Min er, Ges., (2), 24, 67-231. Pet ersburg,

466 ^{F.WA RONIEWICZ}

SPEYER,

K.

W.

1912.

Di

e

K orallen des Kelheimer Jura. -

Palaeontographica,

59,

193-251,

Stuttgart.

- 1926.

Die Korallen d es nor dwestdeutschen oberen Jura. -

Verh. Nat. Med.

Ver. Reid., 15, 235-281,

Heidelberg.

ŚWIDZIŃSKI, H. 1931.

Utw ory ju rajskie

między Małogoszczą

a

Czarn ą Nidą. -

-

Sp r aw . P. In st. Geol. , 6, 4, 793- 863,

Wars zawa.

1932a.

P rzyczynek do

znajomości

tekton iki jury w

części

zachodniej Gór

Świętokrzyskich. Fałd Skórkowski. - Ibi d em , 7, 2, 293-300,

Wa rszawa.

1932b .

Sprawozda n ie z

bad ań

ge olog icznych nad

jurą górną

wykonanych w

1931

r

.

na arkuszu Prz

ed

bó rz i Radomsko. -

Pos. Nauk. P. Inst . Geol,. 32.

4-6,

Wa rszawa.

THURMANN, J.

&

ETAL L ON,

A. 1869.

L

et h aea bruntrutana ou et udes

pal eont o

-

Iogiques et strat ig raphiques su r le Ju ra B

ernois et, en

pa rticu li er, les environs de Porrentuy, -

Mem.

Soc.

Su i sse Nat.,

18,

357-4 12.

VAUGHAN, T. W.

&

WELLS, J. W.

1943.

Rev ision of the su bor ders, fa m ilies, and genera of the Scle racti nia. -

Geo l.

Soc

. Amer.,Spec. Pap.,

44,

1-363,

Baltimor e

.

WELLS, J

.

W.

1956.

S cl erac ti ni a.

In:

Treati se on In ver tebrat

e

P al eon tology, Pt. F

:

Coelenterat a ,

328- 444,

Lawr

en

ce.

EWA RONI E"WICZ

COM P L E X A ST R A EA

AN D

TRECOSMILIA

FROM TH E AST AR TIAN OF POLAND

Summary

Descri p ti on is h

ere

made 01 sev eral corals of the fam ily Montlivaultiidae Dietrich

,

colIect ed in

1957

and

1959

from Upp

er

Jurassie limestones

ou t cropping

in the west ern and north-western margins of the Holy Cr oss Mou

ntains

(Góry

Świętokrzy skie) .

Specimen s colIected at Bukowa are r

eferable

to the Mi ddle

Ast a rt ian , those

from exposures at Sobków, Sulejów on the P il iea and the vicinity of

Kodrąb

- to

t

h e Upper Astartian . Six coral species are descri bed

,

two of them ar

e

new to science.

Within the m argin al area of t he Ho ly Cro ss Mountains coral s occur fore m ost in Middle a nd Upper Ast arti an bed s, m ai nl y in detritic limestones bunt of organie r em ain s and of oolith ic lim estones, wi t h a Iarge adrnixture of erg an ogeni e clastic

materi ał.

They arc m ostly colonial c or al s, branche d or m a ssiv e. In the sc diment they occupy a life po sition and bear t races of orga n ie destructi on only. Frequentl y corals are

associ at ed

with large molIuscs and ga

stropods.

On the whole they do not form major a ccum u lat ions . In pelitic compact limestones corals occur less frequ

ently

than in oolithic and detritie limestones. They aro r epresen t ed mostly by species with massive colonies smalIer than

those of

corals in oolithic limestones.

The colonies here dcs cri be d come from bo

th

mention ed varieties of limestone.

COMPLEXASTRAEA THECOSMlLIA Z _~ S T A R TU

467

Thecosmilia trichotoma

(Gol

df.)

and

Complexastraea hemisphaerica

Geyer have

been recovered

from oolithic unbedded limestones

in quarries within the

Kodrąb

area . Fossils associated with them are listed on p. 452/3 of the Polish tex t.

Complexastraea thevenini

(Et.)

OCCUI'S

in the quarry at Bukowa, in compact cream-coloured limestones, along with sca r ce mollu scs and gastropods, also with indeterminate colonial and in

dividual

corals. C.

burgundiae

(Blain v.) has been recorded from detritic lim estones at Sulejów on the Pilica.

It

occurs there in association with a rich fauna listed on p. 452/3 of the Polish text.

Coloni es of two new species -

Complexastraea sobkovi en si s

an d C.

car inata -

havs been found in the products of w eathering of oolithic lim estones in the vicinity of Sobków.

The en vir onment al conditions of the here con sidered corals may be interpret

ed

as not bein g a tru e reef, but rather a n accum ula t ion of organism s within a mo- deratel y sha llo w neritic zone, not very di stant from the shore.

Genus

Complexastra ea

d'Orbign y, 1849

Sp ecific identifications within th is genus will be faCilitated not only b y such f eatures as size of the corallite

diam

et er , number of se pt a et c., but also by the following st r u ct u r al characters of the endotheca, thus far not suffi cie ntl y taken into account

:

1. Rel ati v e devel opment

of

endothecal ele me n ts .

In C.

hem i spha erica

Geyer we m ay observe st r ong dev elopment of the di ssepiments; in C.

theven in i

(Et

.),

C. sobkov icnsis n . sp

.

and C.

carinaut n.

sp. the di ssepiments are less numerous a n d more fIat

,

pseudotabulae bein g the predominant elem en t. In C.

bu r gu n diae

(Bla inv.) r

cgul arl y a

r ranged, bro ad pseudot abulae pred ominat

e, the

ves icles are rew.

2. Varying density oi elements.

In C.

thev enin i

(Et.) an d C.

car i n at a

n. sp . the en dotheca is den se, m ad

e

up of ext re mely fIat a n d thin

el em

en ts. 10-11 pseudo- tabu lae I it into 1 mm in lon gitudin al section; in the r

em

ain in g speci

es

th

e

en d o- theca con si st s of large an d f airl y thi ck ele me nts, loose ly arra ng

ed,

with 5-7 pseudotabul ae in 1 mm .

3. Arrange ment patte rn .

The axia l dep res sio n on th e

endot he ca varies:

it is

shall owest in C.

carinata

n. sp ., deep est in C.

burgundiae

(B la inv.) and intermedia t

e

in the r

ernaini ng spe cie

s, Th c a r rangement p attern of tr a nsverse ele me nt s be tween

corallites depend

s

on t he dist an ce se parating the corall it es. In C.

thev enini

(Et .),

C.

hem i sp h a er ica

Geyer, C.

sobk ov ie n si s

n. sp. a n d C.

carinaia

n. sp. the corallit

as

are r ather clo

sely

arranged, hence t he cost al part of sep tae is poorl

y

dcveloped

an d the Jin

es

of di v ergen ce of contact ing septa are markedly close. Since the

greatcst elevat lon of en dothecal ele m

en ts

occu rs along t he

passagę

or the line of

divergenc e, the transversal elc me n ts between two corall it es are co nvex, round ed

or flattened at the top, an d occasiona lly sli ghtly conca ve. In C.

burgu n d ia e

(Blainv.)

the corallites ar e not so clo sely spaced, the costal part of septa is well developed,

468 ^{EW A RONIEWICZ}

the lines of diverg ence of the contact ing septa being, therefore, far space d . Hence the grea t est ele v a t ion s of pseud otabul ae occur at som e dist a n ce from one anothe r wit h a broad and deep depression in between them.

The only mod e of buddin g observed by t.he write r in species of the gen us Com p lex asir aea d'Orbign y is intracalicinal, show n in C. iheven in·i (p l. VIII).

Mi crost r uctu r e of sep ta, stereom and dissepim ents is un recognizable due to the recry stallization of skeleton. The onl y vest ige of primary st ruct u re, vis ible in sli des of septa, is a ligh t median !ine, about 0.03 mm wide, bordered fr om each side with one thin, dark Iine.

Com pl exastra ea sobkoviensis n.sp.

(p l, VI)

Diagnosi s.- Massive colony, up to 40 cm in height. Corallites ovoid in cr oss section, with diameter ranging fr om 1.1X 1.6 cm to 1.2X 2.0 cm. Distance betw een centres of corallites varies fro m 1.3 to 1.8 cm. The thir ty-fou r to fou r ly -seven septa are thin, ornamented by not ably small cari n ae. Endot heca consists of pseu do- tabulae, cen t rally flatly ar r a nged, five fitting on fi mm in cross sect io n, and of large vesic ular dissepiments. Between corallites these form an elev ation wit h .flattene d ton,

Comparison.- Th is species, with diamet ersimila r to that in C. hem i sphaeri ca Geyer and C. cari n a i a n.sp., diff ers fr om them in mimber of septa and str u ct u re of en dot heca. Endotheca consists of widely spaced cent ral pseudot abula e an d of large vesicu la r dissepiment s. Fr om oth er known species it diff e r s in smaller corall ites and in num ber of septa.

Com p l ex ast r aea carmata n.sp.

(pl. VII)

Di agn osis. - Tab u lar colcny. In cross section corallites ovoid Ol' round, wit h diamet er up to 1.5X2.0 cm. Dist ancc bet w een cent res of corall ites from 1.3 to 1.8 cm. Sep ta (40-5 6) rath er densel y spaced, ornarnented by pro truding car i n ae.

Majo r and mi n or septa somewha t more dilat ed than the rernaini ng one s. Endothec a consisti ng of thi n pseudotabulae an d dissepi ments. In the centre of corallites these are slightly depressed, while in bet ween the cor allites they form an eleva tion with conca ve top. 10-11 pseud ot abulae occur on 5 mm in longit u d in al section.

Com p ari son. - In size of coralli tes th is species resem bles C. hem i sp haeric a Geyer and C. sobkoviensis n.sp. It differ s therefrom in number of septa, their more conspic u ous ornamentati on an d in structure of en dot heca cons istl ng of very densely arranged pseud ot abula e an d flat diss epiments. In structure of en dot he ca it ap p roach es C. thevenini (Et.), bu t it is with sm aller corallites and more distinct ly mar ked ornamentation of septa. From the rerna in ing species it differ s for emost in smaller dirn ension s of coralli tes.

C01l1PL EXA ST RA EA l T1'IE C O S MI LI A Z AS TAR TU 469

EXPLANATIONS OF PLATES

PI. I

Thecosmili a tr ich ot oma (Go ld f uss) (A st a r t ian, Kodrąb)

Fig. l, 2. Colon y , side an d top views (spe ci men No 36); X 0,47.

PI. II

Thecosm ili o trichot oma (Go l d fuss) (Astartian, Kodrąb)

Fig. l, 2. Intracalicinal, margin al budding: specimen No 25 (2), X 2; part of this specimen (1), X7.

Fig. 3 Intracalicinal, multiple budding (specimen No 33); X 2.2.

Fig. 4. Intracalicinal budding: a simple budding, b longitudinal division (spe cime n No 36); X 2.

PI. III

Thecosmil ia trich ot oma (Goldfu ss) (Astartian, Kodrąb)

Fig. 1. Longitudinal section (slide No 26); X 2.6.

Fig. 2. Cross section (slide No 25); X2.6.

Complexa straea hem i sph aer i ca Geyer (Astartian , Kodrąb)

Fig. 3. Longitudin al section (sli de No 14); X2.7.

Fig. 4. Cross sect ion (slide No 11); X 2.

PI. IV

Com plex astraea thevenini (EtaJlon) (A star ti a n, Bukowa )

Lon gitudin al secti on, carinae indicat ed as fan-like lines (sli de No 5);

I 'i

'FIg.

^1.

X 2.3.

Fig. 2. Cross secti on (slide No 4); X2.

Pl. V

Com pl exa st r aea burg undiae (B lai nville) (Astartian, Su le jów )

Fig. 1. Longitudin al sectio n , carina e indic a t ed as fan-like line s at left córne r (slide No 29); X 2.

Fig. 2. Cros s section (sli de No 28); X 2.

Pl. VI

Compl ex astraea sohkovie nsis n.sp. (A st a r tian, Sobków ) Fig. 1. Lon gi tudin al secti on (sli de No 19); X 2.

Fig. 2. Cross seetio n (sli de No 18); X 2.

Pl. VII

Com plex ast r aea carinata n.sp . (As t a r t ian, Sobków )

Fig. 1. Lon gi tudin al secti on, carin a e indicated as fan-like lin es (sli de No 16);

X2.

Fig. 2. Cros s section (slide No 17) ; X 2.

470 ^{EWA RONIEWICZ}

Pl. VIII

Complexastraea thevenini (Etallon) (Astartian, Bukowa)

A-F. Serial sections through a budding individual (specimen No 10); X 2.4.

Number s refer to distanc e between sec t i o ns (in mm).

3BA POH E BJ.1'l

COMPLEXASTRAEA 11 THECOSMILIA 113 ACTAPTA rrOJIhIII11

Pe31O.lte

B Ha CT OH I.I..\eH pafior e onucano HeCKOJlbKO KOpaJlJlOB 1013 CCM e HCTBa Montlivaulli- idae Dietrich, coópanasrx B 1957 ¹⁰¹ 1959 ^r. 1013 BepXH e-IOpCKIo1X H3BeCTHHKOB , xoropsre

06Ha:lIGiIOTCH Ha 3a na,1.\H OM H ceaepo-aananaoa 06paMJleHIo1H CBeHTOKp)KHCKHX Top,

3K3eMnJlHpbI 1013 cpennero acrapra np0Io1CXO,1.\HT 1013 ByKOBaH, 3K3eMnJlHpbl 1013 aepx-

Hero acrapra coópaasr ^{B C06KOBe,} Cyrree ae ^H. rrlo1J1Io1~OH 101 B OKpeCHOCTI1 cena

KO,1.\p OH 6.

Omrcaao 6 BH,1.\OB, B TOM CJl e,1.\ YIOI.I..\He ,1.\Ba KaK HOBbIe.

Complexastraea so bkov i ens i s n. sp. (nn. VI)

,l1;IWZ'lW3 . - KOJlOI-lllH MaCCIo1B HaH, ,1.\OCTJ.1 ra IOI.I..\aH 40 CM BblCOTbI. Kopanna-rar

B norre pe-mora Ce'leHI1Io1 oa a m.a sre, ,1.\HaMeT p OM OT 1,1X 1,6 CM ,1.\0 1,2X 2,0 CM. Pac-

CTOHHu e Me)K,1.\y ~eHTpaM H KOpa JI Jl HTOB OT 1,3 ,1.\0 1,8 CM. CenT bl TOIIKH e, C MaJlb l;\m nJlaCTHHlWMH B KOJlH 'leCTBe 34-47. 3H ,1.\OTe Ka COCT OI1T 1013 JlO)KH bIX ,1.\H H I.I..\ rOp113 0H- Ta Jl b l-1O pa Cn OJl OlKCBHblX B cepen mse KOpaJlJlHTa 101 60JlbWH X pe,1.\KHX nY3bIpbKOB . M e )K ,1.\ y KOpaJlJl H TaM H OH H BMeCTe 06pa3YIOT B03 B bIwe HHe CO CnJl OI.I..\e IIH ot'1 Bep WHHOI1.

KOJl W -leCT B O JlO)KHb IX ,1.\HHI.I..\ B npO,1.\OJlbHOM ce-ren na ^paB H H e T cH 5 Ha 5 MM.

Complexast raea carin a ta n. sp .

(n .n. VII)

,l1;IWZIW3. - KOJl OH H H nJlHTOBH,:J,HaR. KOp a Jl Jl Io1TbI B non e p e -r a o n Ce'le HIo1 H OBaJIb-

as ie H xpy ron.re, ,1.\lo1aMeTpOM ,1.\0 1,5X2,0 CM. Pa CCTOHHlo1e Me)K,1.\y ~eHTpaMIo1 lWpa JI JIJt- TOB OT 1,3 ,1\0 1,8 CM . KOJIH'-leCTBO cerrrcs aapanpyer OT 40 ,1.\0 56. OH H ,1.\OBOJIbHO Te CH O pa cnOJIO)KeHbI H opnaaeara poaaasr TOp '-l aI.I..\U MIo1 rIJlaCTHHKaMI1. Ce nTbl I II II

nopazt xa He MHo r o 60JI b We orpyóens re 'leM ocram.asrc . 3Hll,OTeKa COCT OHT 1013 TOHKIIX JlO)KHbIX ,1.\HIo1I.I..\ H ny asr p axoa . B cep enane OBU ner.nyfiox o aor a y -rsr: Me)K,1.\y KOpaJI - JIIo1 Ta MH C03,1.\aIO T B03B b I w e H He C JIerKO Bo rH Y T OIl sepunnroa. B npO,1.\ OJlbHOM Ce'leHHH KOJIIo1'l eC TBO JIO)KH b I X ,lIHHI.I..\ paBHHeTcH 10-11 Ha 5MM.

ACTA PALA EO N T O L OGI C A PO L ONI CA. VOL-. V E. RONIEWI C Z. PL. I

2

Thecosm ilia tricllOtoma (Gol df uss) (astart, Kodrąb)

Fig. l, 2. Widok kolonii z boku (1) i z góry (2), okaz Nr 36; X 0,47.

ACTA PALAEONTOLOGICA PO L O N ICA, VOL. V E. RONIEWICZ, PL. II

2

3

F

ig. 1, 2.

Fig.

3.

Fig. 4.

Thecosmilia trichotoma (Goldfuss) (astart, Kodrąb)

Pączkowanie wewnątrzkielichowe marginalne: okaz Nr 25, (2), X2; część tegoż okazu (1), X7.

Pączkowanie wewn ątrzki elichowe wielokrotne (okaz Nr 33); X2,2.

Pączkowanie wewn ątrzkielichowe : a

pojedyncze,

b pod zia ł podłużny

(okaz Nr 36); X2.

ACTA PALAEONTOLOGICA POLONIC A, VOL. V E. RONIEWICZ, PL. III

2 .4

Thecosm ilia trichot oma (Goldfuss) (astart , Kodrąb)

Fig. 1. Przekrój podłużny (szlif Nr 26); X 2,6.

Fig. 2. Przekrój poprzeczny (szlif Nr 25); X 2,6.

Compl.exastraea hemisphaerica Gey er (astart, Kodrąb)

Fig. 3. Przekrój podłużny (szlif Nr 14); X 2,7.

Fig. 4. Przekrój poprzeczny (szlif Nr 11); ^X 2.