Barbara Jelonek
Shūkyōhōjinhō oraz
Nihonkokukenpō – fundamentalne
podstawy prawne realizacji wolności
religijnej w Japonii
Studia Gdańskie. Wizje i rzeczywistość 14, 349-356
Studia Gdańskie. Wizje i rzeczywistość, 2017, t. XIV (ISSN 1731-8440, e-ISSN 2544-1426)
Barbara Jelonek
∗Shūkyōhōjinhō oraz Nihonkokukenpō –
fundamentalne podstawy prawne realizacji
wolności religijnej w Japonii
Wprowadzenie
Buddyjski ksiądz Shimaji Mokurai1 był pierwszym Japończykiem, który
omówił nowoczesną koncepcję religii. Dokonał tego w 1873 r. w pracy zatytu-łowanej Sanjō no kyōsoku hihan kenpakusho (ang. Critique of the Three Princi-ples)2. Opisana podczas pobytu we Francji teoria była ówcześnie bardzo
nowa-torska, ponieważ autor wskazał w niej funkcję religii w nowoczesnym społe-czeństwie. Mokurai zwrócił także uwagę na świeckość religii jako cechę, która jest jedynym sposobem na zapewnienie jej przetrwania we współczesności3.
Zasada ta znajduje swoje odzwierciedlenie w japońskim prawodawstwie.
Celem niniejszego artykułu jest analiza japońskiego ustawodawstwa praw-nego w aspekcie obecności przepisów prawnych kształtujących przestrzeń dla istnienia wolności religijnej oraz działalności związków religijnych w Japonii. W związku z powyższym zostaną przeanalizowane historyczne oraz
∗
Mgr Barbara Jelonek, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław e-mail: barbaraajelonek@gmail.com
1 Ksiądz Shimaji Mokurai żył w latach 1838–1911.
2 T. Ama, Why are the Japanese Non-religious? Japanese Spirituality: Being Non-religious:
Jap-anese Spirituality: Being Non-Religious in a Religious Culture, Maryland 2005, s. 33.
3 T. Fuji, Nationalism and Japanese Buddhism in the late Tokugawa Period and Early Meiji,
[w:] Religion and National Identity in the Japanese Context, ed. K. Antoni, H. Kubota, J. Nawrocki, M. Wachutka, Münster 2002, s. 114; zob. J. A. Josephson, The Invention of Religion in Japan, Chicago 2012, s. 6 i n.; T. Ama, Why Are the Japanese Non-Religious? Japanese Spiritual-ity: Being Non-Religious in a Religious Culture, Maryland 2004, s. 33.
Barbara Jelonek
350
sne japońskie regulacje prawne realizujące przesłankę istnienia wolności reli-gijnej w Japonii, a także zbadany sposób, w jaki ta zasada była lub jest regulo-wana w przestrzeni prawnej.
Wolność religijna w konstytucjach Japonii4
Japoński termin shūkyō jest w języku polskim odpowiednikiem słowa „reli-gia”, zaś etymologicznie wywodzi się z dwóch niezależnych od siebie znaków: shū (czyli ‘rodowód’ lub ‘zasady’, a później rozumiany również jako ‘sekta’) oraz kyō (‘nauczania’ albo ‘nauki’)5.Przyjęty został w epoce Meiji na wzór
za-chodniej koncepcji religii6. Pierwotnie pojęcie to określało zbiorczo zasady
i nauczanie buddyjskie, lecz z czasem stało się translacyjnym odpowiednikiem zachodniego słowa „religia” (ang. religion), które używane było na potrzeby międzynarodowych traktatów po otwarciu się Japonii na Zachód7.
Aby prześledzić zmiany, jakie zachodziły w formułowaniu i stanowieniu wolności religijnej w japońskim prawodawstwie, należy przede wszystkim prze-analizować współcześnie obowiązującą konstytucję japońską, ale również tę, która obowiązywała przed jej uchwaleniem.
W pochodzącej z 1889 r. konstytucji (Dai Nihon Teikoku Kenpō)8 pojęcie
wolności religijnej zostało sformułowane w art. 28, zgodnie z którym obywatele jako poddani korzystali z wolności wyznania w granicach niezakłócających wykonywania obowiązków, co oznacza, że była ona ograniczona9. Z kolei
w aktualnie obowiązującej konstytucji10 (Nihonkokukenpō)11 wprowadzonej
4 Przepisy prawne dotyczące organizacji religijnych w Japonii oraz prezentacja konkretnych
przykładów w rzeczywistości społeczno-kulturowej Japonii: B. Jelonek, Przejawy prawne wolności religijnej w Japonii, „Humaniora” 2015, nr 3(11), ss. 111–118.
5 J. A. Josephson, The Invention of Religion in Japan, Chicago 2012, s. 199; zob. H. M. Krämer,
How “Religion” Came to Be Translated as Shukyo: Shimaji Mokurai and the Appropriation of Religion in Early Meiji Japan, „Nichibunken Japan Review: Bulletin of the International Research Center for Japanese Studies” 2013, vol. 25, s. 90; zob. szerzej: P. Beyer, Religion in the Context of Globalization: Essays on Concept, Form, and Political Implication, New York 2013.
6 A. G. Grapard, The Protocol of the Gods: A Study of the Kasuga Cult in Japanese History,
California 1992, s. 4.
7 http://wold.clld.org/word/61223172293649356 (dostęp: 6.06.2017).
8 Konstytucję tę ogłoszono w 1889 r., czyli w okresie Meiji, dlatego nazywana jest Konstytucją
Meiji (Meiji Kenpō). Zob. The Constitution of the Empire of Japan, http://www.ndl.go.jp/consti tution/e/etc/c02.html (dostęp: 6.06.2017).
9 Ibidem; P. J. Herzog, Japan's Pseudo-Democracy, New York 1993, s. 99. 10 W literaturze bardzo często określana jest jako konstytucja powojenna. 11 Konstytucja Japonii, tłum. T. Suzuki, P. Winczorek, Wrocław 1990.
Shūkyōhōjinhō oraz Nihonkokukenpō – fundamentalne podstawy prawne realizacji wolności religijnej…
w 1947 r. zastosowano pojęcie wolności religijnej (shinkyō no jiyū12) w zupełnie
innym rozumieniu. Obecnie w Japonii obowiązuje zasada saisei bunri, czyli rozdziału państwa odreligii13.
W związku z realizacją zasad państwa laickiego oraz gwarancją wolności re-ligijnej w Japonii wolność wyznania stała się podstawowym prawem obywate-la14. Z tego powodu nie obowiązuje religia państwowa, a funkcje państwowe nie
są scalone z religijnymi. Ponadto istnieje całkowita tolerancja i nie ma żadnych utrudnień związanych m.in. z dniami wolnymi od pracy w związku ze świętami religijnymi czy problemów z organizacją uroczystości religijnych15. Przepisy
tworzą przestrzeń do realizacji zasady wolności wyznania.
Warto jeszcze pochylić się nad treścią dwóch innych przepisów prawnych zawartych we współczesnej ustawie zasadniczej Japonii. Zgodnie z treścią pierwszego z nich, czyli art. 14, wszystkim obywatelom zapewnia się równość wobec prawa oraz stanowi się ustawodawstwo, które nie dopuszcza do powsta-wania przepisów wprowadzających do przestrzeni prawnej jakąkolwiek dys-kryminację w dziedzinie politycznej, ekonomicznej i stosunków społecznych albo różnicujących obywateli, np. z powodu wyznania16. Z kolei art. 20
konsty-tucji japońskiej stanowi, że organizacjom religijnym nie są udzielane przez pań-stwo żadne przywileje. Wprowadza także zakaz wykonywania przez nie jakiej-kolwiek władzy17.
Warto podkreślić, iż przepis ten jasno precyzuje istotę wolności, która opie-ra się na przesłance, że nikt nie może być zmuszany do bopie-rania udziału w cere-moniach, obrzędach oraz praktykach religijnych. Co więcej, państwo gwarantu-je niewprowadzanie religii w szkole, dlatego też nie gwarantu-jest ona nauczana w szko-łach publicznych18.
12 H. Hardacre, Religion and the Japanese Constitution, http://rijs.fas.harvard.edu/crrp/papers
/pdf/Hardacre_ReligionConstitution.pdf (dostęp: 25.08.2015); Routledge Handbook of Japanese Culture and Society, ed. V. Bestor, T. C. Bestor, A. Yamagata, London & New York 2011, s. 188.
13 Ibidem, s. 188 i n.
14 Zob. G. Kryszeń, Japonia, [w:] Systemy ustrojowe państw współczesnych, red. S. Bożyk,
M. Grzybowski, Białystok 2012, s. 450 i n.; International Religious Freedom Report for 2013, s. 1, https://www.state.gov/documents/organization/222347.pdf (dostęp: 6.06.2017); Routledge Hand-book …, op. cit., s. 188.
15 Ibidem. 16 Ibidem.
17 Ibidem; por. H. Hardacre, After Aum: Religion and Civil Society, [w:] The State of Civil
Soci-ety in Japan, ed. F. J. Schwartz, S. J. Pharr, Cambridge 2003, s. 137 i n.
18
Barbara Jelonek
352
Podsumowując, należy stwierdzić, że art. 20 zawiera aż sześć różnych praw i obowiązków dotyczących wolności religijnej:
− wolność wyznania przysługuje każdemu obywatelowi;
− obywatele nie mogą być zmuszani do udziału w obrzędach, ceremoniach i innych aktach religijnych;
− organizacje religijne pozbawione są jakichkolwiek przywilejów ze strony władz państwowych;
− organizacje religijne nie mogą wykonywać władzy politycznej;
− państwo i jego organy nie angażują się w działalność religijną;
− państwo nie może ustanowić kościoła państwowego ani uznać jakiejkol-wiek religii za powszechnie obowiązującą19;
− fundusze publiczne państwa nie mogą służyć działalności jakiegokolwiek stowarzyszenia religijnego bez poddania tej czynności kontroli władz pu-blicznych (art. 89)20.
Przepisy konstytucji zatem kompleksowo regulują materię wolności religij-nej, a powyższe przepisy prawne są podstawową gwarancją realizacji tej zasady w powojennej Japonii. Wolność ta materializuje się także w przepisach szczegó-łowych innych ustaw, takich jak Minpō (Kodeks cywilny)21, Minji soshō-hō
(Kodeks postępowania cywilnego)22, Chihō-jichi-hō (Lokalne prawo
autono-mii)23 oraz Shūkyōhōjin-hō (Ustawa o organizacjach religijnych) 24, która
zosta-nie omówiona poniżej.
19 P. J. Herzog, Japan's Pseudo-Democracy, New York 1993, s. 99.
20 Konstytucja Japonii…, op. cit.; zob. A. B. Van Winkle, Separation of Religion and State in
Japan: A Pragmatic Interpretation of Articles 20 And 89 of the Japanese Constitution, „Pacific Rim Law & Policy Journal” 2012, vol. 21, No. 2.
21 W art. 33-8 rozdziału 3. Osoby prawne japońskiego kodeksu cywilnego określono przepisy
prawne, które muszą być respektowane przez organizacje religijne. Zob. Japanese Civil Code, 1896, Act No. 89, www.e-gov.go.jp (dostęp: 6.06.2017).
22 W art. 28. rozdziału 3. dotyczącym osób prawnych podmioty te mają zdolność sądową,
czyli mogą być stroną procesu – powodem lub pozwanym. Zob. Code of Civil Procedure, June 26, 1996, No. 109, www.e-gov.go.jp (dostęp: 6.06.2017); zob. też The Reception and Transmission of Civil Procedural Law in the Global Society: Legislative and Legal Educational Assistance to Other Countries in Procedural Law, ed. M. Deguchi, M. Storme, Maklu 2008, s. 15.
23 Zgodnie z treścią art. 230. instytucje publiczne mogą emitować obligacje. Zob. Law No. 67
on April 17, 1947, www.e-gov.go.jp (dostęp: 6.06.2017); History of Law in Japan Since 1868, ed. W. Röhl, Leiden 2005, s. 153–154.
24 Religious Corporations Act, Act No. 126 on April 3, 1951, www.e-gov.go.jp (dostęp:
Shūkyōhōjinhō oraz Nihonkokukenpō – fundamentalne podstawy prawne realizacji wolności religijnej…
Ustawa Shūkyōhōjin-hō
Ustawa Shūkyōhōjin-hō25 z 3.04.1951 r. daje podstawy prawne tworzenia
i działalności związków wyznaniowych oraz określa szczegółowo prawa i obowiązki organizacji religijnych w Japonii w dziesięciu rozdziałach tema-tycznych. Poprzednie ustawy traktujące o tychże podstawach to Shūkyō Danta-ihō (Prawo organizacji religijnych) z 1939 r. oraz Shūkyō Hōjinrei (Zarządzenie o organizacjach religijnych) z 1945 r.
W rozdziale pierwszym przedmiotowej ustawy (art. 1–11) znajdują się defi-nicje prawne oraz przepisy wprowadzające, zaś drugi uściśla sposób rejestrowa-nia organizacji religijnych, określa ich status prawny oraz cel działalności. Kwe-stie administracyjne związków religijnych rozstrzyga rozdział trzeci (art.15– 25), a kolejny (art. 26–31) zawiera przepisy prawne warunkujące możliwości wprowadzania zmian w statucie regulaminu rejestracji przedmiotowych orga-nizacji. Następne trzy (art. 32–70) dotyczą problematyki procedury fuzji tychże związków. Rozdział ósmy (art. 71–77) określa funkcjonowanie rady organizacji religijnych, dziewiąty (art. 78–87) zawiera przepisy pomocnicze, a dziesiąty (art. 88-89) przepisy prawne regulujące problematykę związaną z odpowiedzialno-ścią karną. Ustawę zamykają postanowienia uzupełniające.
Ustawa Shūkyōhōjin-hō uściśla podstawy funkcjonowania związków religij-nych w Japonii i uszczegóławia te przepisy prawne, które znajdują się w treści japońskiej ustawy zasadniczej.
Podsumowanie
Wolność religijna w Japonii materializuje się na fundamencie prawnym w regulacjach konstytucji Japonii oraz ustawy Shūkyōhōjin-hō. Obecne ustawo-dawstwo chroni przejawy wolności religijnej w tym kraju i reguluje precyzyjnie działalność związków religijnych w tym kraju.
Mokurai dał podwaliny pod ewolucję tendencji wolnościowych, mimo że wolność religijna w XIX w. była ograniczona. Dopiero w XX w. powstały akty prawne regulujące sferę prawną dla działalności organizacji religijnych.
25 Ibidem; zob. W. E. Deal, B. Ruppert, A Cultural History of Japanese Buddhism, London
2015, s. 232; por. Establishing the Revolutionary: An Introduction to New Religions in Japan, ed. B. Staemmler, U. Dehn, Berlin 2011, s. 31–32.
Barbara Jelonek
354
Bibliografia
Ama T., Why are the Japanese Non-religious? Japanese Spirituality: Being Non-religious: Japanese Spirituality: Being Non-Religious in a Religious Culture, Maryland 2004. Ama T., Why are the Japanese Non-religious? Japanese Spirituality: Being Non-religious:
Japanese Spirituality: Being Non-Religious in a Religious Culture, Maryland 2005. Beyer P., Religion in the Context of Globalization: Essays on Concept, Form, and Political
Implication, New York 2013.
Code of Civil Procedure, 26 June 1996, Act No. 109.
Deal W. E., Ruppert B., A Cultural History of Japanese Buddhism, London 2015.
Establishing the Revolutionary: An Introduction to New Religions in Japan, ed. B. Staemmler, U. Dehn, Berlin 2011.
Fuji T., Nationalism and Japanese Buddhism in the late Tokugawa Period and Early Meiji, [w:] Religion and National Identity in the Japanese Context, ed. K. Antoni, H. Kubota, J. Nawrocki, M. Wachutka, Münster 2002.
Grapard A. G., The Protocol of the Gods: A Study of the Kasuga Cult in Japanese History, California 1992.
Hardacre H., After Aum: Religion and Civil Society, [w:] The State of Civil Society in Japan, ed. F. J. Schwartz, S. J. Pharr, Cambridge 2003.
Herzog P. J., Japan's Pseudo-Democracy, New York 1993. History of Law in Japan Since 1868, ed. W. Röh, Leiden 2005.
Jelonek B., Przejawy prawne wolności religijnej w Japonii, „Humaniora” 2015, nr 3(11). Josephson J. A., The Invention of Religion in Japan, Chicago 2012.
Konstytucja Japonii, tłum. T. Suzuki, P. Winczorek, Wrocław 1990.
Krämer H. M., How “Religion” Came to Be Translated as Shukyo: Shimaji Mokurai and the Appropriation of Religion in Early Meiji Japan, „Nichibunken Japan Review: Bulletin of the International Research Center for Japanese Studies” 2013, vol. 25. Kryszeń G., Japonia, [w:] Systemy ustrojowe państw współczesnych, red. S. Bożyk.
M. Grzybowski, Białystok 2012.
Routledge Handbook of Japanese Culture and Society, ed. V. Bestor, T. C. Bestor, A. Yamagata, London & New York 2011.
The Reception and Transmission of Civil Procedural Law in the Global Society: Legisla-tive and Legal Educational Assistance to Other Countries in Procedural Law, ed. M. Deguchi, M. Storme, Maklu 2008.
Van Winkle A. B., Separation of Religion and State in Japan: A Pragmatic Interpretation of Articles 20 And 89 of the Japanese Constitution, „Pacific Rim Law & Policy Jour-nal” 2012, vol. 21, No. 2.
Netografia
Hardacre H., Religion and the Japanese Constitution, http://rijs.fas.harvard.edu /crrp/papers/pdf/Hardacre_ReligionConstitution.pdf (dostęp: 25.08.2015).
Shūkyōhōjinhō oraz Nihonkokukenpō – fundamentalne podstawy prawne realizacji wolności religijnej…
http://berkleycenter.georgetown.edu/quotes/constitution-of-japan-article-20-freedom-of-religion (dostęp: 6.06.2017).
http://wold.clld.org/word/61223172293649356 (dostęp: 6.06.2017).
International Religious Freedom Report for 2013, https://www.state.gov/docu ments/organization/222347.pdf (dostęp: 6.06.2017).
Japanese Civil Code, 1896, Act No. 89, www.e-gov.go.jp (dostęp: 6.06.2017). Law No. 67 on April 17, 1947, www.e-gov.go.jp (dostęp: 6.06.2017).
Religious Corporations Act, 3 April 1951, Act No. 126, www.e-gov.go.jp (dostęp: 6.06.2017).
The Constitution of the Empire of Japan, http://www.ndl.go.jp/constitution/e/ etc/c02.html (dostęp: 6.06.2017).
Summary
Shūkyōhōjinhō and Nihonkokukenpō – the fundamental legal basis for the implementation of religious freedom in Japan
This paper presents the analysis of chosen Japanese legal provisions, in which the principle of religious freedom is reflected. The author discusses in details legal regula-tions, which form the basis of the religious freedom principle constituted by Nihonkokukenpō (Japanese Constitution) and Shūkyōhōjin-hō (Religious Corporations Act).
keywords: Japan, Nihonkokukenpō, Shūkyōhōjin-ho, religious freedom, law
słowa kluczowe: Japonia, Nihonkokukenpō, Shūkyōhōjin-hō, wolność religijna, prawo
