JE R Z Y F A L A N D Y SZ
W IE L K O Ś Ć S P O Ż Y C IA C H L O R D A N U Z Ż Y W N O Ś C IĄ P O C H O D Z E N I A M O R S K IE G O W P O L S C E *
C H LO R D A N E INTA K E W ITH SEA FO O D IN POLAND Zakład Chemii Środowiska i Ekotoksykologii
Uniwersytet Gdański 80-952 Gdańsk, ul. Sobieskiego 18 Kierownik: prof. dr hab. J. Falandysz
Przedstawiono i omówiono wyniki oznaczeń pozostałości chlordanu (CHLs) w rybach bałtyckich i w produktach spożywczych z nich otrzymywanych, opubli kowane dla materiału zebranego na przestrzeni lat 1970-1998. Oszacowano wielkość spożycia chlordanu zawartego w rybach i produktach rybnych w kraju.
WSTĘP
T rw a łe i to ksyczne k se n o b io ty k i h a lo g e n o o rg a n ic z n e m ig ru ją c e z za n ie cz y szc zo n eg o śro d o w isk a d o żyw ności tw o rzą w aż n ą g ru p ę w śró d su b stan cji, k tó ry m u d o w o d n io n o a lb o k tó re są p o d e jrz e w a n e o to , że za k łó c ają wpływy w y w ieran e p rz e z w yd zielin ę g ru cz o łó w w y d zie la n ia w e w n ę trz n e g o (ang.: endocrine disrupters) u ludzi i d zik o żyjących zw ierząt. Z w iązki c h e m ic z n e z a b u rz a ją c e w y m ie n io n e wpływy n azy w an e są e g z o e s tro g e n a m i. N a śla d u ją o n e lub h a m u ją wpływ e s tro g e n ó w e n d o g e n n y c h ta k ich ja k 17|3-estradiol, a n ie k tó re z nich p rzy p u szczaln ie m o g ą ta k ż e być ak ty w n e ja k o e g z o a n d ro g e n y . D o gru p y e g z o e stro g e n ó w zaliczany je s t m .in. l,l,l-tric h lo ro -2 -(/? -c h lo - ro fe n y lo )-2 -(o -c h lo ro fe n y lo )c ta n , czyli o ,//- D D T , a p rzy p u sz cz aln ie są nim i ta k ż e poli- c h lo ro w a n e b ifen y le (P C B s), h y d ro k sy ch lo ro b ifen y le ( Н О -P C B s), e n d o s u lfa n o ra z 2 ,3 ,7 ,8 -te trac h lo ro d ib en z o -/? -d io k sy n a (T C D D ) i jej a n a lo g i p rz e s trz e n n e [12, 28]. W śró d b ad a cz y istn ieją k o n tro w e rsje o d n o śn ie te g o czy w y stę p u je synergizm w d z ia ła niu p o m ię d z y tym i syntetycznym i zw iązkam i ch lo ro o rg a n ic z n y m i zanieczyszczających śro d o w isk o n a tu ra ln e , k tó re , p o d a n e o so b n o , d ziała ją ja k o b a rd z o sła b e e g z o e stro g e n y [2, 12, 29].
C h lo rd a n (C H L s) je s t p esty cy d em trw ałym w śro d o w isk u , a sp o śró d —150 s k ła d ników te g o p r e p a r a tu w tk a n k a c h i n a rz ą d a c h o rg a n iz m ó w żywych o ra z żyw ności z id e n ty fik o w a n o p o zo stało ści k ilk a n a stu {cis-i ć ra ra -c h lo rd a n , cis- i /ra m -n o n a c h lo r, M C 4, M C 5, M C 6 , M C 7, U 81, U 8 2 i U 83). Je że li w an a liz ie p o zo stało ści C H L s je s t sto s o w a n a je d y n ie te c h n ik a k a p ila rn e j c h ro m a to g ra fii gazow ej z d e te k to r e m w ychw ytu e le k tro n ó w (E C D ), to n a o g ó ł je s t m ożliw e o z n a c z e n ie tylko p o z o sta ło śc i cis- i
230 J. Falandysz N r 3
c h lo rd a n u , cis-i /г а ш - n o n a c h lo ru o ra z o k sy c h lo rd a n u i ep o k sy d u h e p ta c h lo ru . J a k k o l w iek, ja k to w ynika z d o s tę p n e g o p iśm ie n n ic tw a n au k o w e g o , cz ę sto liczba o zn a cz o n y ch sk ła d n ik ó w C H L s byw a je szc ze m n iejsza. Z a sto so w a n ie w a n a liz ie C H L s k a p ila rn e j c h ro m a to g ra fii gazow ej w p o łą c z e n iu z e s p e k tro m e trią m as u m o ż liw ia id e n ty fik a c ję i rz e te ln y p o m ia r p ra k ty c z n ie w szystkich trw ałych sk ła d n ik ó w C H L s i ich m e ta b o litó w w ystęp u jący ch ja k o p o zo stało ści w m a try c a c h środow iskow ych i żyw ności [30]. R z a d z ie j o z n a c z a n e zw iązki c h lo rd a n u ta k ie ja k M C 5 i M C 6 są ilościow o ta k ż e w ażn y m i sk ła d n ik a m i p o z o sta ło śc i te g o pesty cy d u w ry b ach [11].
C h lo rd a n je s t w sp ó łc ze śn ie stałym sk ła d n ik ie m p o w ie trz a a tm o sfe ry c z n e g o , sło d k ich w ó d p o w ierzch n io w y ch , w ód m o rsk ic h i o ce an icz n y ch o ra z innych składow ych e k o system ów m o rsk ic h n a o b u p ó łk u la c h [15, 20]. N a p rzy k ła d w tk a n c e m ię śn io w e j ryb z re jo n ó w su b tro p ik a ln y c h (A u s tra lia ) i tro p ik a ln y c h (In d ie ) w ykryw ano, o d p o w ie d n io , 51 ng C H L s/g m asy m o k re j (0 ,0 6 -7 2 0 ) i 2,4 ng/g ( < 0 , 0 1 -3 0 ) [19]. Z k o le i w w ą tro b ie d o rszy w trz e c h ró żn y c h re jo n a c h M o rz a P ó łn o c n e g o w ykryw ano 82 n g C H L s/g m .m . (7 2 -9 6 ), 90 ng/g (8 ,4 -1 4 0 ) i 61 ng/g (1 3 -1 5 0 ) [3].
C e le m p rac y je s t p rz e d sta w ie n ie d o stę p n y c h dan y ch o sto p n iu sk a ż e n ia i sk ła d zie p o z o s ta ło śc i te g o p esty cy d u i je g o m e ta b o litó w w cz ęściach ja d a ln y c h ryb b ałty ck ich o ra z w ielkości spożycia C H L s z żyw nością p o c h o d z e n ia m o rsk ie g o w P olsce.
M ETODY KA
Ryby bałtyckie i ich przetwory w latach 1945-1982 były główną grupą żywności pochodzenia morskiego w pożywieniu Polaków [4]. W zmienionej sytuacji politycznej i gospodarczej po 1989 roku na rynku krajowym oprócz ryb bałtyckich i ich przetworów w większym stopniu niż było to w latach 1945-1989 dostępna jest także importowana żywność pochodzenia morskiego pozyskiwana poza Morzem Bałtyckim. Niemniej, w piśmiennictwie naukowym brak jest dosta tecznie dokładnych danych o strukturze spożycia wszelkiej żywności pochodzenia morskiego w Polsce - uwzględniającej wielkość spożycia poszczególnych gatunków organizmów morskich i słodkowodnych oraz ich pochodzenie (miejsce złowienia). Poza strukturą spożycia ryb i prze tworów rybnych na przestrzeni lat 1970-1997 nieco zmieniała się także wielkość spożycia tej grupy żywności ogółem w kraju. Na przykład, spożycie ryb i przetworów rybnych wyniosło 6,3 kg w roku 1970; 7,2 kg w 1975; 8,1 kg w 1980; 7,8 kg w 1985; 6,1 kg w 1989; 5,4 kg w 1990; 6,2 kg w 1991; 6,4 kg w 1992; 6,7 kg w 1993; 6,7 kg w 1994; 6,5 kg w 1995 i 6,6 kg w 1996 r. [27]. Wielkość spożycia chlordanu zawartego w rybach i przetworach rybnych w Polsce oceniono w oparciu o średnią arytmetyczną ważoną stężenia pozostałości tego pestycydu w rybach bałtyckich ogółem (tab. I) oraz wymienione dane o spożyciu ryb i przetworów rybnych. Z uwagi na brak w do stępnym piśmiennictwie naukowym danych statystycznych o strukturze spożycia żywności pocho dzenia morskiego w kraju, dla potrzeb tej pracy przyjęto, że połowa wielkości spożywanych ryb to gatunki o względnie dużej zawartości lipidów w tkance mięśniowej, tj. > 5 % (śledź, szprot, makrela), a pozostała część to gatunki zawierające < 5% lipidów. Ryby słodkowodne z wód śródlądowych Polski, zaliczone do grupy zawierającej mniej niż 5% lipidów w tkance mięśniowej, stanowią —10-15% wielkości spożycia ryb i innych grup organizmów morskich ogółem.
W YNIKI I ICH O M Ó W IEN IE
C h lo rd a n je s t p esty cy d e m , k tó re g o p o z o sta ło śc i są w ykryw ane w częściach ja d a ln y c h ryb b ałty ck ich i o trzym yw anych z nich p rz e tw o ra c h c o n a jm n ie j o d 1970 r. - łą c z n ie z k rajow ym i i im p o rto w a n y m i tra n a m i leczniczym i [1, 5, 9, 10, 14, 1 7-19, 2 4 -2 6 , 3 1 -3 3 ]. D o s tę p n e d a n e o za w arto śc i C H L s (su m a o d trz e c h d o trz y n a stu sk ła d n ik ó w i m e ta
b o litó w c h lo rd a n u p lu s h e p ta c h lo r z ep o k sy d em h e p ta c h lo ru ) w ry b ach b ałty ck ich , tr a n a c h o ra z w innych ja d a ln y c h p ro d u k ta c h rybnych ze sta w io n o w ta b e li I. W tra n a c h w y p ro d u k o w a n y ch z w ą tró b b ałtyckich ryb d o rszo w aty ch d o m in u jąc y m sk ła d n ik ie m C H L s je s t cw -ch lo rd a n , a w tra n a c h otrzym yw anych z w ą tro b y d o rszy złow ionych w M o rz u P ó łn o cn y m , M o rz u N o rw e sk im i w szelfie Islan d ii ris - n o n a c h lo r i c is-c h lo rd a n (ryc. 1 i 2). C /s-n o n a c h lo r i o k sy c h lo rd a n d o m in u ją sp o śró d p o z o sta ło śc i C H L s w k o n se rw ac h z w ątro b y d o rszy [10]. Z analizy tra n ó w bałty ck ich (ryc. 3) o ra z b a d a ń p r z e p ro w a d z o n y c h w F in la n d ii [24] w ynika, że d o o k o ło 1980 r. o b se rw o w a n o p o w ię k sz a n ie się z a w arto śc i C H L s w rybach b ałtyckich, a po 1980 r. zw iązki te w ykryw ano w n ie co m n iejszym stę ż e n iu . B a d a n ia ro zm iesz cz en ia p rz e s trz e n n e g o c h lo rd a n u w B a se n ie P ó łn o c n o -W sc h o d n im O c e a n u A tla n ty c k ie g o p rz e p ro w a d z o n o w la ta c h 1980-tych [9]. T ra n leczniczy o trzy m an y z w ą tro b y dorszy złow ionych w różn y ch re jo n a c h w B a se n u P ó łn o c n o -W sc h o d n ie g o O c e a n u A tla n ty ck ieg o w ykazały p o d o b n ą sk a lę sk a ż e n ia C H L s (ryc. 4). W z g lę d n ie m a łe ró ż n ic e w sto p n iu sk a ż e n ia C H L s w ym ien io n y ch tra n ó w m o ż n a tłu m aczy ć n a n o s z e n ie m tych zw iązków d ro g ą a tm o sfe ry c z n ą z p rz e s trz e n n ie odległych ź ró d e ł o ra z p o d o b n ą w ielkością ich d e p o n o w a n ia (n a m 2) z a tm o sfe ry n a całym o b sz a rz e o m a w ia n e g o ak w e n u [9].
T a b e l a I. Zawartość chlordanu w rybach bałtyckich i otrzymywanych z nich środkach spożywczych (ng/g masy mokrej)
232 J. Falandysz N r 3
T a b e la I cd.
wzięto lub zaadaptowano (obilczono z wyników podanych w przeliczeniu na masę lipidów) liczba próbek i liczba ryb (w nawiasie)
a cis- i /гаш -chlordan oraz /rans-nonachlor eh epoksyd heptachloru
Ż y w n o ść je s t głów nym ź ró d łe m p o b ra n ia C H L s d la p o p u la c ji g e n e ra ln e j lu d n o śc i, a w specyficznych sytuacjach, w zw iązku ze sto so w a n ie m C H L s d o g le b o w o - ja k o fu m ig a n ta w zw alczaniu m ró w ek w b u d y n k ac h , w ażnym ź ró d łe m p o b ra n ia te g o zw iązku je s t s k a ż o n e p o w ie trz e w p o m ie sz c z e n ia c h m ieszkalnych [13]. W P o lsce, w zw iązku z g lo b aln y m c h a r a k te re m zan ieczy szczen ia śro d o w isk a c h lo rd a n e m , p o z o sta ło śc i te g o pesty cy d u (p o z a rybam i b ałty ck im i) są w m ałym stę ż e n iu o b e c n e ta k ż e w p o w ie trz u atm o sfery cz n y m , gleb ie, w o d a c h p o w ierzchniow ych, o sa d a c h d en n y c h o ra z w m ię sie zw ie rząt rzeźn y ch i dzikich [6 -8 , 21, 22]. M o ż n a z a te m p rzy p u szczać, ż e p o z o sta ło śc i C H L s są w m ałych ilościach o b e c n e ta k ż e i w żyw ności p o c h o d z e n ia ro ślin n e g o o ra z w ry b ac h sło d k o w o d n y ch w k ra ju - ja k k o lw iek b ra k je s t d an y c h fa k to g rafic zn y c h dla o b u tych g ru p śro d k ó w spożyw czych.
Ś re d n ią w a ż o n ą s tę ż e n ia C H L s w śled ziach b ałtyckich w yliczono n a 9,0 ng/g m asy m o k rej (435 zb a d a n y c h ryb). T a k ą sa m ą w ielkość s tę ż e n ia p o zo stało ści C H L s ja k dla
234 J. Falandysz N r 3
śledzi p rzy ję to d la sz p ro tó w , czyli 9,0 ng/g m .m ., co je s t p o d y k to w a n e b ra k ie m o ry g i n aln y ch w yników b a d a ń z je d n e j stro n y i p o d o b n ą ja k u śledzi z a w a rto śc ią lipidów w tk a n c e m ięśn io w ej z d ru g iej. D la dorszy ś r e d n ia s tę ż e n ia p o z o sta ło śc i C H L s w tk a n ce m ięśniow ej w ynosi 0,63 ng/g m .m . ( d o s tę p n e d a n e o b e jm u ją tylko 6 o k az ó w tego g a tu n k u ), d la ryb p ła sk ic h (sto rn ia , gładzica, tu rb o t) 1,2 ng/g m .m . (18 z b a d a n y c h ryb), a d la ryb innych g a tu n k ó w o g ó łe m 5,7 ng/g m .m . (149 z b a d a n y c h ryb). W p rz y to c z o nych w yliczeniach nie u w zg lę d n io n o d o stę p n y c h d an y c h o p o z o s ta ło śc ia c h C H L s w i- k rz e i m leczu śledzi, ik rze d o rszy o ra z w tk a n c e m ięśn io w ej sz c z u p ak a (ta b . I).
Ryc. 2. Skład (% ) pozostałości CHLs w tranach z Północno-W schodniego Basenu Oceanu Atlantyckiego [9]
Com position (% ) of CHLs residues in cod-liver oil from the N orth-Eastern Basin of the Atlantic Ocean [9]
Ryc. 3. Tendencje zmian zawartości CHLs w tranach bałtyckich [18] Tim e-trends of CHLs in cod-liver oil of the Baltic origin [18]
W ielk o ść spożycia c h lo rd a n u i je g o m e ta b o litó w zaw arty ch w rybach i p rz e tw o ra c h rybnych o sz a c o w a n o na: 36 jjg n a o so b ę ro czn ie w 1970 r.; 41 n g w 1975; 47 fj.g w 1980; 45 ц ё w 1985; 35 n g w 1989; 31 n g w 1990; 36 ^ g w 1991; 37 Hg w 1992; 39 jig w 1993
236 J. Falandysz N r 3
Rye. 4. Geograficzne rozmieszczenie i stężenia CHLs w tranach różnego pochodzenia z O ceanu Atlantyckiego (Bp, Bałtyk południowy; Bz, Bałtyk zachodni; MP, Morze Północne; MN, Morze Norweskie; SI, szelf islandzki) [9]
Geographical distribution and concentrations of CHLs in cod-liver oil of differennt origin in the A tlantic Ocean (Bp, southern Baltic; Bz, western Baltic; MP, N orth Sea; MN, Norwegian Sea; SI, Shelf of Island) [9]
i 1994; 37 |ig w 1995 i 38 n g w 1996 r., tj. o d p o w ie d n io , o d 0,09 d o 0,13 jig n a o s o b ę d z ie n n ie . W y m ie n io n e w ielkości spożycia p o z o sta ło śc i c h lo rd a n u za w arty ch w tk a n c e m ięśn io w ej ryb w ch o d zący ch w skład ca ło d z ien n y c h racji żyw nościow ych P o la k ó w n ie w yd ają się być d u ż e - n aw e t, je ż e li przyjąć, ż e w n ie k tó ry c h p rz y p a d k a c h d la n ie w ie l k ie g o u ła m k a p o p u la c ji spożycie tej g ru p y żyw ności m o ż e być 1 0 -k ro tn ie w ięk sze od p rz e c ię tn e g o . P rzy ta k dużym ja k n a p o lsk ie w a ru n k i spożyciu ryb, w ielk o ść p o b ra n ia C H L s z tą g ru p ą żyw ności w ynosiłaby 3 1 0 -4 7 0 n g n a o so b ę ro cz n ie, tj. o d 0,9 d o 1,3 |ig n a o so b ę d z ie n n ie . S y tu acja o d n o śn ie w ielkości spożycia C H L s i innych k se n o b io - tyków h a lo g e n o o rg a n ic z n y c h p rz e d sta w ia się m n ie j k o rzy stn ie d la o só b sz cz eg ó ln ie p re fe ru ją c y c h a lb o u zu p e łn ia ją c y c h sk ład sw ojej d zie n n e j racji żyw ności o p rz e tw o ry z w ą tro b y dorszy. Z a w a rto ś ć C H L s w b o g a te j w lipidy w ą tro b ie d o rszy b ałty ck ich o ra z w k o n se rw a c h z w ą tro b y d o rszy i tra n a c h je s t z n a c z n ie w ięk sza n iż w tk a n c e m ięśn io w ej ta k do rszy ja k i innych g a tu n k ó w ryb bałty ck ich . W ielk o ść spożycia C H L s zaw arty ch w w ą tro b a c h dorszow ych w P o lsce w cześniej o c e n io n o n a 0,28 n g , 3,0 fig i 2 ,7 -4 ,7 jag n a o s o b ę ro c z n ie - z a k ła d a ją c , że w ielkość spożycia tych p ro d u k tó w w yniosła, o d p o w ied n io : 10 g, 105 g i 9 5 -1 6 0 g n a o so b ę ro c z n ie [10].
J a k to w ynika z z e sta w ie n ia w ta b e li I o ra z z ryciny 4 ró ż n ic a w s to p n iu sk a ż e n ia p o z o s ta ło śc ia m i C H L s tra n ó w p o c h o d z e n ia b ałty ck ieg o , a tr a n a m i n o rw e sk im i, a n g ie l skim i czy islan d z k im i je s t n ie d u ż a . O d 1980 r. tra n y p o d u k o w a n e w P o lsce są n ie d o s tę p n e w a p te k a c h i m ogły być d o s tę p n e je d y n ie d la b a rd z o m ałej g ru p y o só b z w ią za nych z p rze m y słe m rybnym . T ra n y p ro d u k o w a n e w w y m ien io n y ch trz e c h k ra ja c h
spro-w a d z a n o d o P o lsk i spro-w la ta c h 1980-tych (jako tzspro-w. d ary ), a n ie k tó re (Lysi, Isla n d ia ) są im p o rto w a n e w dalszym ciągu. W ielk o ść spożycia C H L s za w arty ch w tra n a c h isla n d zk ich o c e n io n o n a —40 |ig n a o so b ę ro cz n ie - przy spożyciu 200 g tr a n u (1 o p a k o w an ie ).
T o le ra n c ja d la p o z o sta ło śc i C H L s w w ą tro b ie dorszo w ej w N ie m c z e c h w ynosi 10 ng/g, a w F in la n d ii 100 ng/g [33]. Z ko lei w ielk o ść to le ra n c ji o d rę b n ie d la h e p ta c h lo ru p lu s ep o k sy d u h e p ta c h lo ru w ynosi 50 ng/g (N iem cy ) i 100 ng/g (F in la n d ia ) [24]. W św ietle w ym ienionych d an y c h tru d n o byłoby zaliczyć w ą tro b y d o rsz o w e d o g ru p y p r o d u k tó w p o żą d a n y c h w p o żyw ieniu człow ieka. N ie m n ie j, ta k ja k w p rz y p a d k u w iel kości spożycia C H L s zaw arty ch w rybach i p rz e tw o ra c h rybnych, o c e n ę w ielkości ryzyka k o m p lik u je fak t, że p o z a tym p esty cy d em części ja d a ln e ryb w sp ó łc ze śn ie w ró żn y m s to p n iu p o z o s ta ją je szc ze zan ieczy szczo n e w ielo m a innym i toksycznym i i p o k rew n y m i c h lo rd a n o w i su b sta n c ja m i h a lo g en o o rg an ic zn y m i.
J . F a l a n d y s z
C H L O R D A N E IN TA K E W ITH SEA FO O D IN POLAND
Summary
An attem pt has been made to assess intake of chlordanes (CHLs) with seafood in Poland in 1970-1998. The average mean weighted concentration of chlordanes in Baltic fish has been calculated for 9.0 ng/g wet weight in herring and sprat, 0,63 ng/g wet weight in cod flesh, 1.2 ng/g in flatfish and 5.7 ng/g in o ther edible fishes. Intake of chlordanes with fish in Poland has been assessed for 31 to 47 ng/person/year, i.e. from 0.09 to 0.13 |ig/person/day.
PIŚM IENNICTW O
1. Andersson Ó., Linder C-E., Olsson М., Reutergardh L., Uvemo U-В., Wideqvist U:. Spatial differences and tem poral trends of organochlorine com pounds in biota from the northw e stern hem isphere. Arch. Environ. Contam. Toxicol. 1988, 17, 755-765.
2. Arnold SF., Klotz DM., Collins BM., Vonier PM., Guillette LJ., McLachlan JA.\ Synergistic activation of estrogen receptor with combinations of environm ental chemicals. Science 1996, 272, 1489-1492.
3. De Boer O rganochlorine com pounds and brom odiphenylethers in livers of Atlantic cod (Gadus morhua) from the N orthern Sea, 1977-1987. Chem osphere 1989, 18, 2131-2140. 4. Falandysz J.: Badanie występowania pozostałości polichlorowanych dwufenyli (PCB)
w żywności pochodzenia morskiego oraz próba oszacowania dziennego spożycia tych związków w Polsce w latach 1970-1982. Studia i Materiały, Seria D, nr 16. Wyd. Morskiego Instytutu Rybackiego, Gdynia 1997.
5. Falandysz J.\ Związki chloroorganiczne w węgorzycy Zoarces viviparus z Zatoki Gdańskiej. Bromat. Chem. Toksykol. 1995, 28, 401-402.
6. Falandysz J., Brudnowska B., Iwata H., Tanabe S.: Pestycydy chloroorganiczne i polichloro- wane bifenyle w wodzie wiślanej. Roczn. P ZH 1999, 50, 123-130.
7. Falandysz J., Brudnowska B., Iwata H., Tanabe S.: Pestycydy chloroorganiczne i polichloro- wane bifenyle w powietrzu atmosferycznym w Gdańsku. Roczn. PZH 1999, 50, 39-47. 8. Falandysz J., Kannan K.: Organochlorine pesticide and polychlorinated biphenyl residues in
slaughtered and game animal fats from the northern part of Poland. Z. Lebensm. Unters. Forsch. 1992, 195, 17-21.
238 J. Falandysz N r 3
9. Falandysz J., Kannan K., Tanabe S., Tatsukawa R .: O rganochlorine pesticides and polychlo rinated biphenyls in cod-liver oils: N orth Atlantic, Norwegian Sea, N orth Sea and Baltic Sea. Ambio 1994, 23, 288-293.
10. Falandysz J., Kannan K , Tanabe S., Tatsukawa R.\ Persistent organochlorine residues in canned cod-livers of the southern Baltic origin. Bull. Environ. Contam. Toxicol. 1993, 50, 929-934.
11. Falandysz J., Strandberg L., Strandberg B., Bergqvist P-А., Rappe C.: Pozostałości chlordanu w rybach z Z atoki Gdańskiej. Roczn. PZH 2000, 51, 119-128.
12. Gillesby BE., Zacharewski TR.: Exoestrogens: mechanisms of action and strategies for identification and assessment. Environ. Toxicol. Chem. 1998, 17, 3-14.
13. Hirai Y., Tomokuni K:. Reationship between term icide treatm ent and hum an pollution by chlordane, oxychlordane, and nonachlor. Bull. Environ. Contam. Toxicol. 1993, 51, 814-819. 14. Huschenbeth E.: Uberwachung der speicherung von chlorierten Kohlenwasserstoffen in
Fisch. Arch. Fisch. Wiss. 1977, 28, 173-186.
15. Iwata H., Tanabe S., Sakai N., Tatsukawa R.: D istribution o f persistent organochlorines in the oceanic air and surface seawater and the role of ocean on their global transport and fate. Environ. Sci. Technol. 1993, 27, 1080-1098.
16. Jansson В., Andersson R., Asplund L., Litzen K , Nylund K , Sellstrom U., Uvemo U-B., Nahlberg K., Wideqvist U., Odsjó Т., Olsson М.: Chlorinated and brom inated persistent organic com pounds in biological samples from the environm ent. Environ. Toxicol. Chem. 1993, 12, 1163-1174.
17. Jansson В., Vaz R., Blomkvist G., Jensen S., Olsson М.: Chlorinated terpenes and chlordane com ponents found in fish, guillemot and seal from Swedish waters. C hem osphere 1979, 8, 181-190.
18. Kannan K , Falandysz J., Yamashita N., Tanabe S., Tatsukawa R.\ Tem poral trends of organochlorine concentrations in cod-liver oil from the southern Baltic proper, 1971-1989. Mar. Pollut. Bull. 1992, 24, 358-363.
19. Kannan K , Tanabe S., Tatsukawa R:. Geographical distribution and accum ulation features of organochlorine residues in fish in tropical Asia and O ceania. Environ. Sci. Technol. 1995, 29, 2673-2683.
20. Kawano М., Inoue Т., Wada Т., Hidaka H., Tatsukawa R.: Bioconcentration and residue patterns of chlordane com pounds in marine animals: invertebrates, fish, mammals, and seabirds. Environ. Sci. Technol. 1988, 22, 792-797.
21. Kawano М., Falandysz J., Brudnowska B., Wakimoto Т.: Persistent organochlorine pesticides and polychlorinated biphenyls in soils in Poland. O rganohalogen Com pd. 1998, 39, 337-342. 22. Kawano M , Falandysz J., Brudnowska B., Wakimoto T:. Organochlorine residues in freshwa
ter sediments in Poland. O rganohalogen Compd. 1998, 39, 331-336.
23. Moilainen R., Pyysalo H., Wickstrom K , Linko R.: Tim e trends o f chlordane, D D T, and PCB concentrations in pike (Esox lucius) and Baltic herring (Clupea harengus) in the Turku Archipelago, N orthern Baltic Sea for the period 1971-1982. Bull. Environ. Contam. Toxicol. 1982, 29, 334-340.
24. National pesticide residue limits in foods. Chemical Evaluation Division Bureau o f Chemical Safety, Food D irectorate, H ealth and Welfare, Canada, 1990.
25. Pyysalo H., Wickstrom K , Litmanen R.: A baseline study on the concentrations of chlordane-, PCB- and DD T-com pounds in Finnish fish samples in the year 1982. Chem osphere 1983, 12, 837-842.
26. Pyysalo H., Wickstrom K , Litmanen R.: Contents of chlordane-, PCB-and D D T-com pounds and the biotransform ation capacity of fishes in the lake area o f eastern Finland. C hem osphe re 1981, 10, 865-876.
28. Safe S H Dietary and environm ental estrogens and antiestrogens and their possible role in hum an disease. Environ. Sci. & Pollut. Res. 1994, 1, 29-33.
29. Simons. S.: Environmental estrogens: Can two “alrights” make a wrong? Science 1996, 272, 1451.
30. Strandberg B., Strandberg L., Falandysz J., Bergqvist P-А., Rappe C:. Concentrations and biomagnification of 17 chlordane compounds and other organochlorines in harbour porpoise Phocoena phocoena from southern Baltic Sea. Chem osphere 1998, 37, 2513-2523.
31. Strandberg B., Strandberg L., van Bavel B., Bergqvist P-А., Broman D., Falandysz J., N a f C., Papakosta O., R o lff C., Rappe С .: Concentrations and spatial variations of cyclodienes and other organochlorines in herring and perch from the Baltic Sea. Sci. Total Environ. 1998, 215, 69-83.
32. Vuorinen PJ., Paasivirta J., Piilola Т., Surma-Aho K., Tarhanen J.: Organochlorine com pounds in Baltic salmon and trout. Chem osphere 1985, 14, 1729-1740.
33. Wickstrom K., Pyysalo H., Perttil,, М.: Organochlorine com pounds in the liver o f cod (Gadus morhua) in the northern part o f Baltic. Chem osphere 1981, 10, 999-1004.
