Z czarów i tajemnic przyrody

■WWWTn HnrWfWMn _{Eli El e iíe} fiflffififlpfii

I o l Eli Eli Ell Ell Elf Ell E

f | Eli Eli Eli El| Eli Eli Eli

ii ii ii ii ii ii ii g

13 OH ESSEN S« 83803 GS

1 J 1 J 1 J 1 J 1 J 1 J 1 J 1 Ell Ell Ell Ell Ell Ell Ell E

=. E3^ E li E li E li E li E li E li Els

1 i llj llj 11 Ul 11 H i J ¹

El| El| El| E li E li El| El| E li E

J 1 T « J J » J J « J I Tl 1

i E li E li E li E li E li E li E li E li

; '-i • : : 1:: • iH:,-' rołŚBłHW

Rasa biała.

L. H indus. 2. F elach eg ip sk i. 3. Turek. 4, Bułgar. 5, W łoch. 6. Greczynka, 7. H iszpan. 8. Rusin. i>. H olenderka. 1U. H ucułka. 11, Polka z pod W arszawy,

12. Polak. 13. N iem iec.

Z czarów i tajemnie przyrody.

D l a C z y t e l n i k ó w „ Ga z e t y G r u d z i ą d z k i e j “

opracował D r . J . U l a ł o w s k i

G R U D Z I Ą D Z .

D r u k i e m i n a k ł a d e m Wi k i o r a Kul ers k. i ego.

1912.

Przeómouja.

Nic bardziej nie zacieka ia człowieka, jak' najrozm aitsze zjaw iska w przyrodzie. N ieraz z zachw ytem spoglądam y na niebo nocną porą roziskrzone gw iazdam i, podziw iam y m ajestatyczn y bieg księżyca po skłonie nieba wsrod gw iazd roz­

licznych, lubujem y się widokiem bujnej roślinności i przecudnych kw iatów ,p rzysłu chu jem y się rozkosz­

nym pieniom ptaków , śledzim y żwawe ru ch y roz­

m aity ch stw orzeń, odczuwając w duszy niezm ierną wdzięczność dla Stw órcy za ty le pięknych i w spa­

n iały ch dzieł, otaczających nas zewsząd w p rz y ­ rodzie.

Z aciekaw ia nas dobroczynne św iatło słońca, czyli w ielkiej, ba olbrzym iej kuli ognistej, od której pob iera nasza ziem ia oprocz św iatła także ciepło, potrzebne dla roślin i stw orzeń. N ieobeznanych z isto tą gw iazd, rozm ieszczonych n a kopule nieba, trw oży nieraz zjaw ianie się kom et, w lokących długą św ietlan ą rózgę za sobą.

N a ziemi sam ej rozm aite zjaw iska p rzyro dy

ciągle pobudzają naszą ciekawość, ja k np. zm iana

p ó r roku, pow staw anie prądów pow ietrza czyli

w ia tru , deszczu, śniegu, rosy, śronu, grzm otu i b ły ­

skaw icy, g ra d u i jeszcze wiele, wiele in n y ch zjaw isk

p rzyrod y, które w y jaśn ia nam n a u k a zw ana f i z y k ą .

Nie m niej zajęcia budzi w nas ziem ia sam a, k tó ra

jest siedliskiem naszern. W pokładach i w arstw ach

jej nieraz głęboko u k ry ty c h zn a jd u ją ludzie węgle

kam ienne, ru dy, naftę (petroleum) i. t. d. O utwo-

rżeniu i pow staw aniu rozm aitych pokładów i w arstw , gór, a n aw et ziem i sam ej objaśnia nas g e o l o g i a czyli n a u k a o ziemi.

Pow ierzchnię ziemi zdobi bujna roślinność;

ro sną tam rozm aite zioła, krzew y, drzewa, a p ię k ­ ność i barw ność kw iatów i zapach ich m iły nas orzeźw ia i czaruje. J e s t to królestw o roślin. Zaj- s^, p ^ f 11 b o t a n i k a czyli n a u k a o roślinach.

Obok roślin istn ie ją też rożne stw o rzen ia: zw ierzęta, p tak i, gady, owady i. t. d., ry b y w m orzach i rz e ­ kach, m ałże i. t. d. J e s t to królestw o zw ierząt.

Z ajm uje się niem z o o l o g i a czyli n a u k a o stw orze­

n iach (zwierzętach.)

A ile to ludzi o najrozm aitszym w yglądzie zalu d n ia ziemię, k tó ra jest naszem siedliskiem do- czesnem? Ma ich być do 1600 milionów. N ie­

jeden ju ż słyszał np. o C hińczykach w Azyi, a może ju ż ich gdziekolwiek w idział. W y g lą d a ją oni trochę inaczej, aniżeli m y ; m am y bowiem skórę jasn ą, białą, a C hińczycy żółtą; jeszcze m niej są do nas podobni M urzyni w A fryce, skóra ich bowiem jest czarn a. N atom iast jesteśm y dosyć podobni np. do Francuzów , Niemców, Czechów i. t. p., gdyż wszyscy m am y m niej więcej skórę białączy li należym y do ludów, zaliczanych do ra s y czyli plem ienia o skórze białej.

A ciekaw a to rzecz poznać choć z opisu n a j­

rozm aitsze ludy i rasy , zam ieszkujące różne części św iata. Z ludów tych jedne są dzikie, drugie u c y ­ w ilizowane i k u ltu r n e ; są tam ludy m yśliw skie, p astersk ie lub ro ln ic ze ; jedne lu b ią pokoj, inne są wojownicze i drapieżne, jeszcze inne oddają się w strętnem u ludożerstw u.

W niniejszem dziełku, którem rozpoczynam y szereg dalszych opracow ań z dziedziny p rzy ro d y i jej zjaw isk, podajem y opis ra s czyli plem ion ludzi w raz z pięknem i rycin am i i obrazkam i kolorowemi ku m iłej a pożytecznej rozryw ce naszych Czytelników.

I.

O rasach czyli plemionach ludzi.

. Człowiek na ziemi.

Co do ciała i potrzeb życiowych, wogóle co do u trz y m a n ia życia nie odróżnia się człowiek niczem od zwierzęcia. J e i pije, tra w i i oddycha ja k zwierzę, i ta k samo się porusza i odczuwa wszystko, ja k np.

chłód, zimno, ból i. t. d.

Jedn o go jed n ak zasadniczo od zw ierząt w yróżnia i wysoko ponad inne wynosi, i to dusza nieśm iertelna, oraz wysoki rozwój um ysłu, k tó ry uczynił go panem w szystkiego stw orzenia na ziemi. W yrazem tego wysokiego rozwoju um ysłu jest m o w a , najw spa­

nialsze narzędzie jego sił duchowych, które z swej stro n y daje człowiekowi popęd do dalszego ciągłego doskonalenia się.

W iele innych stw orzeń przew yższa człowieka

siłą, zręcznością, szybkością ruchów , nadzw yczajną

czułością zmysłów, lepszem ubezpieczeniem przed

nagłem i zm ianam i ciepłoty, jednem słowem przed

zimnem za pomocą szaty n a tu ra ln e j, złożonej z pió r

lub sierści (upierzenie ptaków , fu te rk a u zw ierząt

ssących); żadne jednak stw orzenie nie posługuje się

n a r z ę d z i a m i , ja k człowiek w celu obrony, p rzy ­

gotow ania żywności, budowy m ieszkań i. t. p.

c

Cechą też zew nętrzną człowieka, różniącą go od reszty stw orzeń n a ziemi, jest przedewszystkiem mowa, oraz posługiw anie się narzędziam i.

W celu upolow ania zw ierząt oraz obrony przed drapieżnem i stw orzeniam i człowiek pierw otny z po­

czątku chw ytał za kam ień surow y, nieobrobiony.

Później nauczył się go łupać i w yrab iać z kam iennych odłamow (krzemieni) noże, siekierki i g ro ty do dzid i strzał, a potem jeszcze w ydoskonalił swoje kam ienne narzędzia sztuką g ładzenia czyli polerow ania. W reszcie zaczął w y rabiać n a jro z ­ m aitsze narzędzia z m etalu i to z miedzi i bronzu, a w końcu z żelaza i stali.

Ileż to w ty lu latach od n ajdaw niejszych cza­

sów zdziałał człowiek, począwszy jużby od pierw szego odłam u krzem iennego, k tórym odskrobyw ał mięso od kości upolowanego zwierzęcia, a kończąc n a bu­

dowie złożonej nowoczesnych m aszyn! P otęgą s\yego ducha w yzyskał człowiek siły p rzyro d y i opanow ał całą ziemię.

O budowie ciała ludzkiego.

W y b itn ą cechą człowieka jest postaw a stojąca n a w yprostow anych w kolanach nogach. Ciało zaś człow iekapskłada się z odrębnych części z sobą po­

łączonych, które nazyw am y członkami. Takie od­

rębne części naszego c iała czyli członki s ą : głowa, o p a rta na szyi, szyja, złączona z tułowiem (kadłubem), dwie ręce, z obu stron k ad łub a od gó ry zwieszone i dwie z dołu (tułowia) k a d łu b a wychodzące nogi, oraz i kadłub (tułów) sam. Od położenia tych siedm iu głów nych członków zależy postać naszego ciała.

W każdym członku m ożna odróżnić jeszcze osobne jego części, ja k n a p rzy k ład n a g ło w ie : nos, oczy, uszy, u sta i. t. d., które są częściami czyli członkam i głowy tak ja k głow a jest częścią czyli członkiem całego ciała.

Członki są to części ciała, k tó re z innem i, od- powiedniem i częściami są zawsze niezm iennie połączone.

7

Co do członków ciała i ich' części, to m am y nä m yśli tylko s p o s ó b ich połączenia z sobą, nie zw racając wcale uw agi n a to, do czego służą.

N atom iast wew nętrzne części ciała, jak np. płuca, serce, żołądek w ątroba jelita, nerki i. t. d., które służą do pewnego celu i w ykonują konieczne czyn­

ności, nie nazyw am y członkami, lecz w ew nętrznem i n a r z ą d a m i (organam i) ciała.

N arząd (organ) zatem jest to część ciała, służąca do pewnego celu.

N iektóra część ciała może jednak być zarazem i członkiem i narządem , jak na przy k ład noga jest członkiem ciała, o ile łączy się z tułow iem w dolnej jego części, ale jest też narządem zew nętrznym ciała, o ile służy nam do pewnego celu, to jest do chodzenia.

Na g ł o w i e odróżniam y następujące części:

ty ł głowy, jej szczyt czyli ciemię i jej przód, zw any tw arzą. Tw arz składa się z następujących części:

u gó ry jest czoło, z jego boków skronie i niżej poło­

żone małżowiny uszu, pod czołem zaś zn ajdu ją s ię : oczy, nos, policzki, u sta i podbródek.

U szyi rozróżnia się jej przód, zw any gardłem , i ty ł zw any karkiem .

U kadłuba tułow ia czyli ty ł cały zwie się grzbietem , a górna jego część plecam i, przód zaś sk ład a się w górnej części z piersi, a w dolnej z brzucha.

Ręce i nogi, zwane razem kończynam i ciała, posiadają po trz y członki. I tak u ręki odróżniam y ram ię, które sięga od kadłuba (tułowia) do łokcia, dalej przedram ię idące od łokcia do dłoni, i w koń­

cu dłoń sam a z palcam i, które również skład ają się z kilk u członków.

Podobny skład członków jest też u nogi. Górna część nogi od tułow ia (kadłuba) do kolana jest udem, pod kolanem aż do kostek przy stopie znaj­

duje się przedudzie z przednią stro n ą zw aną golenią,

i z g ó rn ą ty ln ą i boczną zw aną łydką, a w końcu

z przedudziem łączy sie trzeci członek n o g i: stopa

z palcam i, które też jeszcze sk ład ają się z kilku

członków.

"Ręka chw yta za pomocą dłoni przedm ioty;

■palce bowiem dłoni obejmować je m ogą łatw o i U trzym ać z tej p rzyczyny, że m ożem y przeciw staw ić w ielki palec czyli ksiuk każdem u innem u palcowi.

U stopy wielki palec nie jest do tego zdolny.

To też stopą p raw ie niemożliwe jest chw ytanie przedm iotów. Stopa m a też inne dla nas pi*zezna- czenie. Służy bowiem do o p ierania się, chodzenia, biegan ia i skakania.

Członki (kończyny) ciała ludzkiego są tak ze­

staw ione, że całe ciało wpodłuż od g ó ry do dołu dzieli się n a dwie połowy. Jednakow oż te dwie połowy nie są je d n a k o w e ; są one do siebie podobne tak jak np. przedm iot ja k i do swego obrazu w zw ierciadle. To też możemy zawsze odróżnić lewą i p ra w ą połowę (stronę) ciała, a w końcu odpowiednie członki ja k np. p ra w ą i lew ą rękę, nogę, dłoń i. t. d.

T ak ą budowę jakiegokolw iek ciała, w którem możemy rozróżnić dwa b o k i: lewy i p raw y , oraz przód i ty ł, nazyw am y dw ustronnie sym etryczną czyli grzbiecistą.

Ciało ludzkie jest zatem g rzb ieciste; dzieli się bowiem n a dwie podobne do siebie połowy czyli boki.

Całe ciało ludzkie, złożone przew ażnie z m iękkich i w iotkich części, spoczywa n a mocnej pod­

porze, u k ry te j w ew nątrz ciała, jakoby n a ruszto­

w aniu. K ościste to rusztow anie stanow i s z k i e l e t czyli k o ś c i e c , złożony z poszczególnych kości, połączonych z sobą w staw ach, k tó re powodują też ruchom ość kości.

Główną podporą c iała jest słup kostny, ciąg­

nący się przez całą długość tułow ia. S łup ten, złożony z szeregu kości, k sz ta łtu pierścienia, czyli z kręgów , nazyw a się k r ę g o s ł u p e m ; w ew nątrz niego ciągnie się długi k a n a ł niby ru ra , w ypełniona rdzeniem , i m a związek z mózgiem w głowie, osadzonej n a k a rk u , zbudowanym z 7 kręgów .

Z pew ną częścią kręgów k adłub a (tułowia) po­

łączone są dłuższe kości stanow iące żebra, które są podporam i ścian jam y kadłuba, w której leżą

Czaszka

Obojczyk Łopatka Mostek Kość ramieniowa .Żebra prawdziwe Żebra rzekome Kręgi lędźwiowe Kość promieniowa Kość łokciowa

Kręgi szyjowe

Część Chrząst­

kowa

Koniec kręgo­

słupa

Kość piszcze­

lowa Kość łydkowa

Kościec człowieka.

¡^* ‘ .Noga

— Palce nogi

w n ę t r z n o ś c i (płuca, serce, żołądek, w ątroba,

jelita, nerki.) Część żeber zrośnięta jest z m ostkiem ,

położonym w górnej części przodu kadłuba.

10

K a n a ł kręgosłupa, w ypełniony rdzeniem (mleczem) łączy się bezpośrednio z mózgowiem w czaszce kulistej, złożonej z kości czaszkowych i tw arzow ych. Kości te tw orzą czaszkę z tw arzą.

Oprócz tego jest przy głowie osobna kość dolnej szczęki; kość górnej szczęki jest zrosła z kośćmi

C ałą kościstą jam ę czaszki w ypełnia mózg, którego ty ln a dolna część nazyw a się móżdżkiem.

Mózg i móżdżek pozostają w zw iązku z rdzeniem pacierzow ym , k tó ry w ypełnia k a n a ł czyli ru rę kostną kręgosłupa.

11

Z mózgu i rdzenia pacierzowego rozchodzą się po calem ciele niteczki, n e r w y ; jedne z nich służą do odczuwania, d ru g ie zaś w pływ ają n a ruch y członków i całego ciała. Bez nerwów nie byłoby zmysłu dotyku (czucia), ani ru ch u rąk , palcy, nóg i. t. d.

W p ra w ia ją zaś je w ru ch m ięśnie czyli musz- k u ły, pobudzone w łaśnie przez owe niteczki czyli n erw y ruchowe.

Mięśnie czyłi m uszkuły sk ła d a ją się z wielu cieniutkich pasm ; nazyw am y je pospolicie mięsem.

Mięśnie czyli m uszkuły są czerwone, a w obu końcach przyrośnięte do kości za pomocą tęgich, białych ścięgien. N azyw ają je ludzie nieraz fał­

szywie żyłam i. Żyły bowiem są to ru rk i, w k tó ry ch krew płynie w k ieru n k u do serca, które in n ą krew jaśniejszą odświeżoną w płucach przez oddychanie, pędzi znowu przez inne ru rk i, obdarzone ta k zw.

pulsem . Są to tętnice czyli a rte ry e . Żyły i tętnice n azy w ają się razem n a c z y n i a m i k r w i o ­ n o ś n e m i.

V Otwory szczęki

Siekacze A B Kły C Trzonowe

Przekrój górnej szczęki ludzkiej wraz z zębami i korze­

niami tychże, osadzonemu w dziąsłach i w szczęce samej.

W szczękach osadzone są z ę b y . Dorosły

człowiek m a ich po 16 w każdej szczęce. Z tych

16 zębów m a 10 ty ln y ch koronę sęczkow atą; są to

zęby trzonowe. P rzed niemi stoi z jednej i drugiej

stro n y stożkow aty kieł, a n a przedzie cztery dłut-

kow ate siekacze. W każdej zatem szczęce dorosłego

człow ieka jest 10 zębów trzonow ych, 2 k ły i 4 sie-

kacze, a w obu szczękach razem jest 20 zębów trzonowych, 4 kły i 8 siekaczy. Razem więc w szystkich zębów posiada człowiek dorosły 32.

Zęby tk w ią w dziąsłach i dochodzą korzeniam i do odpowiednich zagłębień szczęki. Do spodu korzeni wchodzą nerw y i naczynia krwionośne.

Obie szczęki zam y k ają jam ę u stn ą. Od gó ry o g ranicza j ą podniebienie, z boków policzki, od spodu i ty łu leży język. Za n asadą języ k a znajduje się g a rd z ie ]; w górnej części tejże jest otw ór idący do nosa. Do gard zieli zatem prow adzą dwie d r o g i:

jed n a przez nos, d ru g a przez usta. W górnej części szyi gard ziel rozdziela się na dwie r u r y to je s t na tchaw icę i n a przełyk. W górnej części tchaw icy znajduje się głośnia do w ydaw ania głosu.

T chaw ica w jam ie piersiow ej (w g ó rnej jam ie tu ­ łowia) rozw idla się n a dwie ru rk i, zwane o s k r z e ­ l a m i ; jedna z nich prow adzi do lew vch płuc, a d ru g a do p raw ych płuc. Tchaw icą dostaje się po­

w ietrze do p ł u c .

Płuco lewe z tchawicą i oskrzelami. (Prawe płuco usunięte, by uwi­

docznić zakończenia oskrzeli).

P rzeły k , którym dostają się p o karm y do żołądka, zbiega n a dół tuż obok kręgosłupa, do­

staje się przez otw ór w prze­

ponie do ja m y brzusznej i pro ­ wadzi do żołądka.

T chaw ica i przełyk zawiodły nas do k ad łu b a (tułowia), k tó ry całkiem inaczej jestzbudow any, aniżeli kończyny (ręce i nogi.)

I tak np. nogę pokryw a skóra, pod k tó rą leży m niej lub więcej tłuszczu. Pod nim są liczne m ięśnie, przyczepione za pomocą ścięgien do kości.

W śród m ięśni i pod skórą przeb ieg ają naczynia krw io­

nośne i nerw y.

W udzie znajduje się jedna tylko kość, w podudziu są dwie k o ś c i: goleniow a (piszczel) i

n

łydkow a, slopa zaś z palcam i sk łada się z licznych kości. N a kolanie znajduje się m ała osobna kostka, zw ana jabłkiem lub rzepką. Podobnie ja k noga, złożona jest i rę k a ludzka. W ram ien iu ręki jest jedna kość, w p rzedram ieniu (łokciu) są dwie kości, a w dłoni z palcam i jest ich wiele.

TcL&n

Płuco.

Wnętrzności.

Z kadłubem (tułowiem) m a się sp raw a inaczej.

Otóż pod skó rą i m ięśniam i zn ajd u ją się w k a ­

dłubie (tułowiu) dwie wielkie ja m y : od gó ry jam a

piersiow a, a od dołu ja m a brzuszna. Obie jam y

Wnętrze żołądka.

trz e cią żołądka k ry je się podługow ata t r z u s t k a , k tó rej w ydzieliny potrzebne są do stra w ie n ia poży­

oddziela przepona, u tk a n a z tęgich pasm m ięśnio­

wych.

W obu tych jam aeh zn ajd u ją się różne w ew nętrzne n arząd y (organy).

W jam ie piersiow ej leży n a przodzie s e r c e , z którego rozchodzą się po eałem ciele naczynia krw ionośne (żyły i tętnice czyli artery e.) Po obu stro n ach serca leżą dw a biadoróżowe, gąbczaste c ia ła i to p ł u c a .

^Początek kiszek

Żołądek.

stro n y część ż o ł ą d k a , k tó ry sięga ku lewej stronie ja m y brzusznej. Żołądek z ak ry w a po części sobą ś l e d z i o n ę , leżącą pod lewym bokiem. Pod dolną

Rurka, przez któ­

rą pokarmy do­

stają się do żo­

łądka

żołądek

W górnej części ja m y brzusznej pod przeponą leży po praw ej stro ­ nie w ielk a,b ru ­ natno - czerw o­

na w ą t r o b a , p rzy k ry w a ją ca w łaściw ie z praw ej

15

w ienia, poprzednio już przerobionego w żołądku, k tó ry m a pewne podobieństwo do torby. Żołądek jest połączony w dalszym ciągu z jelitam i cienkiem i, a te z kiszką gru b ą, k tó ra kończy się odbytnicą do w ydzielania kału. W jelitach pochłania ciało pożywne części, zawieszone w straw ionym pokarm ie.

Z ustam i i g ardzielą jest żo­

łądek połączony za pomocą przełyku, k tó ry m a w ygląd ru ry .

Pod tem i w nętrznościam i, ku kręgosłupow i, leżą n e r k i , jedn a z lewej, d ru g a z praw ej strony tegoż.

K adłub (tułów) cały spoczywa n a m i e d n i c y , z którą łączą się od dołu kości udowe. C ała jam a p ie r­

siowa i górna część jam y brzusznej

otoczona jest ta k zwaną k l a t k ą p i e r s i o w ą ; tw orzą ją łukow ate kości, zwane żebram i. Górne żebra przyrośnięte są n a p iersiach do kości, zwanej m ostkiem .

Z ty łu k la tk i piersiow ej koło ram ion znajd u ją się 2 płaskie kości, zwane ł o p a t k a m i . Z niem i

Czaszka

Żołądek z przełykiem.

Kręgi szyi

Kość ramieniowi _ Żebra

Szczęka dolna

Łopatka

F Kręgi grzbietowe

łączą się za pomocą staw ów kości ram ion. O b o j ­ c z y k i są to dwie cienkie kości, k tóre łączą ze sobą łopatki i mostek.

Całą pow ierzchnię ciała pokryw a skóra, k tó ra

się sk ład a z w ierzchniego n ask ó rk a i właściwej

skóry. Skórę p o ra s ta ją m niej Ink więcej obficie włosy, rosnące n ajb u jn iej n a głowie. K ażdy włos tkw i korzeniem , podobnym do cebulki, głęboko w skórze.

W ew nętrzne jam y ciała i w ew nętrzne n a rz ą d y pow leka cienka, różowa skórka; jeśli jest śluzow ata, to n azyw am y ją błoną śluzową, ja k a się znajduje w ustach, g ard le, nosie i. t. d.

N ajw ażniejszą cieczą ciała ludzkiego jest k r e w . S kłada się ciecz ta czerw ona z bezbarw ­ nego pły nu, zwanego osoczem (surowicą) i z m a­

leńkich, czerw onych, gołem okiem niew idzialnych krążków , zw anych ciałkam i krw i. M aleńkie ciałka k rw i, w idzialne ty lk o przy pewnem powiększeniu za pomocą m ikroskopu, są zawieszone w owej cieczy bezbarw nej i n a d a ją jej barw ę czerwoną. K ażdy pokarm , skoro został straw iony, dostaje się do krw i, k tó ra go roznosi po całem ciele. Rów nież tlen pochłonięty w płucach z pow ietrza wdychanego, a potrzebny dla w szystkich części ciała, dostaje się wszędzie każdej cząstce ciała za pośrednictw em krw i.

K rew powoduje w ydzielanie kw asu (gazu) w ęglanego ze w szystkich części c ia ła ; powoduje też w ydzielanie potu i moczu, jako odpadków ciała.

K rew p rzep ły w a przez serce i przez nie pędzona, dostaje się do tętn ic czyli a rte ry i, a w raca żyłam i z pow rotem do serca. Ś ciany tętnic są grube i sprężyste, iakb y kauczukow e, ściany żył są cienkie i wiotkie.

Końce najcieńszych żyłek i tętniczek są połączone z sobą sia tk ą ta k cieniutkich ru re k , że je nazwano ru rk a m i włoskowatemi»

S ą one wszędzie w każdem m iejscu ciała. K ro p la krw i, ja k a po ukłucie ndnmwadzaiace szPilkil w y p ły w a z c ia ła , zw ykle krew ciemną(żylną) P °cll°dzi z ow ych ru r e k włosko-

do serca. w a ty c h .

Serce stanowi jęd rn y worek, u tk an y z tęgich m ięśni i przedzielony ścianką szczelną na dwie połówki. W każdej z nich jest u góry przedsionek, a n a dole ko­

m ora. W ściance pomiędzy przed­

sionkiem a ko­

m orą, pod nim leżącą,jest otwór zam knięty przez zastaw kę (klapę) k tó ra może ot­

w ierać się tylko z góry na dół.

Serce zatem składa się z dwu połówek; praw a połówka z swoim przedsionkiem i kom orą wypeł-

n ’ona jest k rw ią Serce.

żylną, k tó ra m a 0- P. lewy przedsionek il.TC lewa ko- ln rw p ciemno- m orazkrwią jasno-czerwoną (tętniczą;) barw ę ciem n p p prawy przedsionek i p. K. prawa czerw oną od roz- jjomoraz krwiącicmno-czerwoną(żylną.) puszczonego w A, B, C, D, E, F większe naczynia niej kw asu (ga- krwionośne.)

zu) w ęglanego. Lew a zaś połów ka serca z swoim przedsionkiem i kom orą posiada krew tętniczą, jasno-czerw oną z powodu zaw artości tlenu.

Skoro krew napłynie z ciała przez krwionośne n aczyn ia do obu przedsionków i je w ypełni, to oba przedsionki równocześnie się kurczą i w ypychają krew przez o tw arte zastaw ki do komór. Gdy zaś kom ory obie n ap ełn iły się k rw ią, to zastaw ki za­

m y k ają się i obie kom ory kurczą się równocześnie.

K rew zaś, m ając zam kniętą drogę do przedsionków, zostaje z obu kom ór w skutek skurczu tychże w y ­ p ch n iętą w krw ionośne naczynia na zew nątrz serca.

K rew z praw ej kom ory przepływ a przez płuca, a z lewej kom ory przez ciało i dostaje się znów do odpowiednich przedsionków, któ re tym czasem się

UNIWERSYTECKA

18

rozszerzyły. To bezustanne kolejne kurczenie i rozszerzanie się serca nazyw any b i c i e m s e r c a .

P rzepływ anie k rw i z praw ej kom ory serca przez płuca do lewego przedsionka nazyw a się m ałym obiegiem. P rzepływ anie zaś krw i z lewej omory serca przez ciało (np. nogę, palce i. t. p.) do praw ego przedsionka nazyw a się wielkim obie­

giem krw i.

Serce w ciągając krew do przedsionków, a potem w ytłaczając ją z komór, p racu je n a podobę pom py ssącotłoczącej.

. Podczas m ałego obiegu krew żylna, barw y ciemniejszej, zużyta, zam ienia się w ru rk a c h włos- kow atyeh płuc n a krew tętniczą, jasnoczerw oną.

odczas wielkiego obiegu krw i dzieje się odw rotnie:

krew tętnicza, napojona w płucach tlenem z w dy­

chanego pow ietrza, odżywia ciało czyli staje się częściowo^ ciałem , zab iera zaś kw as węglowy i inne nieczystości, i staje się ciem niejszą.

K rew żylna w m ałym obiegu wydziela w płucach kw as (gaz^ w ęglany, pochłania tlen z wdychanego pow ietrza i staje się przez to jasno-czerw oną k rw ią tętniczą. W wielkim obiegu

krew tętnicza dochodzi do w szystkich cząstek ciała i oddaje im tlen, a zabiera im jkwas (gaz) w ę g la n y ; w skutek tego staje się krew tętnicza ciem nozabarw ioną, zam ienia się więc n a żylną, k tó ra od­

prow adza kw as w ęglany za pośrednictw em serca do płuc celem w ydzielenia kw asu (gazu) węglanego, a odży­

w ienia sją znowu tlenem.

Z płuc w ydycham y kw as

(gaz) w ęglany, k tó ry w więk- Tchawica (T) i oskrzela szej ilości dusi stw orzenia doprowadzające powietrze

# żyjące. Świeże pow ietrze, do płuc (o).

zaw ierające tlen, potrzebny wogóle do palenia, a tu do odśw ieżania krw i, dostaje się do płuc za

19

pomocą opadania i rozszerzania się całej k latk i piersiow ej, zbudowanej z żeber, oraz za pomocą poruszania się przepony, k tó ra do płuc od dołu przy lega. D ziałanie k latk i piersiow ej i przepony brzusznej m ożna porównać do pracy m ieszka (dy- maczki), k tó ry ściskają i rozdym ają dwie jego deszczułki stosownie poruszane.

Pow ietrze w ciągane nosem ogrzewa się, zanim dojdzie do płuc, i oczyszcza się z kurzu i drobnych pyłków, które osiadają n a błonie śluzowej nosa, tak jak brudne części wody na jak im filtrze. To też powinno się oddychać tylko przez nos, a nie przez usta.

Ażeby utrzym ać życie, m usim y nasze ciało odżywiać, przyjm ując pokarm y, które m ożna roz­

dzielić n a trz y rodzaje: 1) pokarm y m ą c z n e , pochodzące np. zezbóżi k a rto fli i c u k ie r ; 2) t ł u s z c z e jak np. masło, olej, oliwa, sadło, okrasa, słonina, smalec, i. t. d. i 3) pokarm y b i a ł k o w a t e jak np.

mięso, ja ja , mleko, ser, groch, soczewica, bób, fasola czyli szablak i. t. d. W ym ienić też należy w końcu do jrzały owoc i warzywo, w pływ ające doskonale na traw ien ie i n a u trzy m an ie zdrowia.

U sta i jam a u stn a są przeznaczone do po­

b iera n ia pokarm ów, które pożute za pomocą zębów, osadzonych w szczękach, i zmieszane z śliną, w ydzielaną z odpowiednich gruczołów, dostają się przez gardziel i przełyk do ż o ł ą d k a . Dolny jego koniec otw iera się do jelit. Górny i dolny koniec żołądka podczas tra w ie n ia jest zam knięty przez skurczenie się mięśni, otaczających w kształcie pierścien ia oba końce żołądka. To też póki żołądek traw i, poty pokarm nie może wyjść z żołądka.

Ściany żołądka w ysłane są gruczołam i, które w ydzielają sok, rozpuszczający szczególnie pokarm y białkow ate, jako to mięso, ja ja i. t. d. Skoro po­

k arm w żołądku zam ieni się n a papkę, otwór wio­

dący do je lita cienkiego szyli d w u n a s t n i c y ,

roztw iera się i papka, pow stała z pokarm ów, m iesza

się tam z ż ó ł c i ą , pochodzącą z w ątroby, oraz z

sokiem, w ydzielanym przez t r z u s t k ę . Żółć, k tó ra na zapas zbiera się w pęcherzyku żółciowym, działa rozpuszczająco na wszystkie wogóle pokarm y.

. , dw unastnicy straw io ny pokarm w ygląda jak mozdzek rozbity w wodzie, m a w ygląd biaław y i nazyw a się mleczkiem. Mleczko płynie powoli da ej przez jelita, które niezależnie od naszej woli k urczą się i posuw ają mleczko coraz dalej; niestra- wione resztki pokarm ów dostają się przez ruch, tak zw. robaczkowy jelit, do kiszki g rubej i zostają w postaci kału wydalone na zew nątrz. Ściany jelit Bą. kosm ate; w y g ląd ają tak, jak aksam it, a ich w oski, tak zwane kosmki, w y sysają z mleczka wszystko, co się z pokarm u podczas traw ien ia w żołądku i w przedniej części je lit czyli w dwu­

n astnicy rozpuściło. W essany pokarm rozpuszczony p }m ejakotakzw .lim faosobnem inaczyniam i(rurkanii)

o zył, gdzie miesza się z krw ią, p łynąca do se ria . L im fa ta wzbogaca krew w części potrzebne do u trz y ­ m ania życia, do rośnięcia, ty cia i. t. d .; staje się więc sam a w końcu krw ią.

K rew podczas swego obiegu częściowo zam ienia się na mięso czyli ciało, częściowo zabiera zużyte cząstki ciała, które m uszą być usunięte. Dzieje się to za pomocą skóry i nerefk. Ze skóry wydziela się ciągle pot i wyziewy. N erki zaś, przez które przechodzi część krw i, w ydzielają z niej zużyte i szkodliwe części w postaci moczu.

Mocz wydzielony w nerkach spływ a dwiema ru rk a m i — jedną ru rk ą z każdej nerki — do p ę c h e r z a m o c z o w e g o .

iłu e h y naszego ciała są zależne od nerwów, które pobudzają nasze mięśnie do kurczenia się.

b ą jednak w naszem ciele jeszcze inne nerw y, za pomocą których czujemy. N erw y te dochodzą do organów czyli narządów zmysłów. N arządam i zmysłów s ą . 1) skóra, 2) oko, 3) ucho u k ry te w czaszce,^ 4) jam a nosa poczęści u k ry ta w ew nątrz głowy, i w końcu 5) język. Posiadam y zatem pięć zmysłów: dotykanie, wzrok, słuch, powonienie i sm ak.

O rasach ludzi.

W edług najnow szych obliczeń m a być na ziemi do 1600 milionów ludzi. Jed n e okolice są bardzo gęsto zaludnione, drugie zaś ta k słabo, że są p r a ­ wie bezludne.

P ierw o tn ą ojczyzną człowieka, z której z biegiem czasu w yw ędrow ał i zaludnił w szystkie zak ątk i ziemi, był ra j, o którym pismo św. wspom ina.

Ale gdzie ten ra j był, tego n ik t dobrze niewie.

Zdaje się jednak, że ojczyzna ta, kolebka pierw otn a ludzkości, istn ia ła gdzieś na jednym z w ielkich lądów, jak ie d o tyk ają m orza Srodziem nega, lub też zap ad ła się pod morze.

Ogólnie uw aża się Azyę jako kolebkę, pierw otną ojczyznę człowieka. Z ap atry w an ie to jest jednak tylko przypuszczeniem.

Człowiek różni się duszą, rozumem i wolną wolą od z w ie rz ą t; jednakowoż ciałem swojem jest do nich z wielu względów podobny. W szyscy ludzie m ają jednakow e złożenie c ia ła : te same członki i takie same w ew nętrzne narządy czyli organa.

Jednakow oż różnią się ludzie m iędzy sobą przede- wszystkiem b a r w ą s k ó r y , k s z t a ł t e m g ł o w y (czaszki) i p o s t a c i ą w ł o s ó w .

P a n u je zatem wśród ludzi, z których skład ają się ludy i narody, wielka rozm aitość pod tym względem. Jed n e m ają skórę białą, jak m y, drudzy m ają czarną skórę, jak m urzyni, inni zabarw ioną czekoladowo, czerwono, przypom inającą kolor miedzi, jeszcze inne m ają żółtą skórę, ja k np. Chińczycy lub K ałm ucy.

Również k sz ta łt głowy jest u ludzi rozm aity.

Je d n i m ają czaszki k r ó t k i e a szerokie, czyli kuliste, drudzy zaś d ł u g i e a wązkie czyli jajow ate.

Je śli długość czaszki w yrazim y linią, podzieloną na rów nych 100 części, to u czaszek kró tkich (kulistych) szerokość wyniesie 80—98 części, a u długich (jajo­

w atych) tylko 58—75 części tejże linii. Oprócz

tego istn ieją też czaszki, k tórych szerokość wynosi

75 80 części tejże linii. Czaszki te nazyw am y

22

ś r e d n i o d I u g i e m i. Oprócz tych różnic u ludzi istnieją jeszcze n a stę p u jąc e : zabarw ienie i rodzaj włosów na głowie, zabarw ienie tęczówki w oku, długość albo szerokość oblicza, skośność oczu, — i wreszcie rodzaj mowy czyli j ę z y k .

Czaszki ludzkie.

1. Czaszka długa (jajowata wązka.)

2. Czaszka średnio-długa (przejście do krótkiej).

3. Czaszka krotka (kulista szeroka.)

Stosownie do tych rożnie podzielono ród ludzki n a rasy T. plemiona. Głównie uwzględniono przy tem zabarw ienie skóry i odróżniono5rasczyliplem ion:

. ^ R a s a i n d o - e u r ° p e j s k a (kau- kazka), zw ana też inaczej ra s ą białą, do k tórej m y

też należym y, poznaje się po głowie owalnej, dużym czole i oczach poziom ych; policzki ludzi tego plem ienia nie są w ystające, a skóra jest, jak się to m ó w i . b i a ł a, w rzeczywistości jednak nieraz m niej lub więcej śniada, a naw et chociaż rzadziej także b ru n a tn a (bronzowana.) Do białej ra s y należą Europejczycy z w yjątkiem K ałm uków nad W ołgą, H indusi w Indyach W schodnich, lu d ­ ność w A m eryce i A u stralii pochodzenia europej­

skiego, Arabowie w Azyi i Afryce, Berbrow ie r M arokańczycy w półn. A fryce, Abisyńczycy w A fryce, ludy kaukazkie, dalej A rm eńczycy, Persow ie, A fganie w Azyi i. t. d. N iektórzy zaliczają do tej rasy także pierw otną ludność Japo n ii, nazwiskiem Aino, której szczątki przebyw ają jeszcze w północnej J a p o n ii na wyspie Jeso. — U rasy białej są czaszki długie, krótk ie i średniodługie.

R asa biała dzieli się na 3 szczepy: 1) A ryjski, 2) Sem icki i 3) Cham icki. A ryjczyków (Słowianie, G erm anie, Rom anie i. t. d.), jest około 800 milionów, Semitów (Arabowie, żydzi i. t. d.) około 30 milionów, a Chamitów (Berbrowie, M arokańczycy i. t. d.) do 20 milionów.

P r z e j ś c i e do następnej rasy żółtej czyli m ongolskiej stanow ią ludy tu ra ń sk ie czyli u ral-alta jsk ie w Azyi i w wschodniej Europie, dzie­

lące się na grupę p ó ł n o c n ą z Finam i, Laponam i, E stonam i czyli Czuchnami, O stiakam i, P erm iakam i, Czuwaszami, M ordwinam i i Czerem isam i koło Moskwy, oraz z Sam ojedami, i na grupę p o ł u d ­ n i o w ą z ludam i tureckim i, jakoto z K irg izam i, Uzbekam i, Turkm enam i, Osm anam i czyli T urkam i i Ja k u ta m i w północno-wschodnim Sybirze. Ludy tureckie n azyw ają się też U gram i, do któ ry ch należą też W ęgrzy-M adziary, przybyli w r. 895 z nad W ołgi do teraźniejszych W eg ier nad Dunai.

Ściśle się zapatru jąc, należy w edług najnow szych badań uważać W ęgrów -M adziarów za Ostiaków, którzy sąsiadując w swej pierw otnej ojczyźnie za W ołgą z ludam i tu reckim i czyli ugryjskim i, prawdopodobnie z K irgizam i, ulegli praw ie zu­

pełnem u sturczeniu. Do ludów tu rań sk ich czyli u ral-alta jsk ic h należą też T a ta r z y ; nazwę tę n ad a­

wano przedewszystkiem ludom tureckim (ugryj- skim), które urządzały nieraz daw niej w ypraw y wojenne i nap ad y zbójeckie n a Polskę, a Rosyan, zam ieszkujących dawniejsze carstw o moskiewskie, trz y m a ły w niewoli p raw ie 300 lat.

Szczep tu rań sk i czyli u ral-altajsk i (Tatarzy, T urcy, K irg izi i. t. d.) liczy do 20 milionów głów.

Czaszki tego szczepu n a ogół krótk ie (kuliste.)

2) R a s a m ongolska albo żółta m a

tw arz spłaszczoną, czoło niezbyt wysokie, oczy

jakoby skośne, kości policzkowe w ystające i skórę

ż ó ł t a w ą . Tw arze u tego plem ienia są zwykle

szerokie, a czaszki krótkie czyli kuliste. Zabarw ienie

skóry dochodzić może do koloru brunatnego. W łosy

na głowie są ezarne i tw arde, zarost u mężczyzn slaby.

Do rasy tej należą K ałm ucy w E uropie i A zyi;

inne narody ra sy tej zam ieszkują praw ie wyłącznie Azym jako to B urjac w Sybirze, K ainczadale na K am czatce, Tunguzy w wschod­

nim Sybirze, Tybetanie, C hiń­

czycy, G iljaki w Sybirze, K oreańczycy n a półwyspie Korea, Mongołowie w Azyi środkowej i północnej i. t. d., a na połnocy dalekiej w Am eryce Eskimosi.

R asa żółta zam ieszkuje Azyę przeważnie. Liczy zaś przeszło 500 milionów głów Japończyk (z ludu, Do rasy mongolskiej, a p rzy ­

noszący włosy po najm niej do plem ienia, bardzo starodawnemu,z wygo- zbliżonego do Mongołów (mongo- loną czupryną.) loidy), zaliczają niektórzy ludy p ierw otn e zamieszkujące północną środkow ą i południow ą A m erykę pod nazwą Indyan.

M ają oni pewne cechy wspólne z plem ieniem mongolskiem . Różnią się jed nak od niego jak np.

zabarw ieniem skóry, k tó ra jest m iedzianego koloru;

to też wielu uw aża pierw otne ludy am erykańskie jak o plem ię o s o b n e ; ludy te z powodu m i e d z i a n e g o zabarw ienia skóry nazwano

„czerwonoskórcam i.“

.3) R a s a a m e ry k a ń sk a czerw onoskórców czyli In d y an zaludnia cały ląd am erykański.

B arw a skóry jest czerw onobrunatna lub oliwkowo- b ru n atn a . Czaszki tych plem ion są krótkie (kuliste), kości policzkowe w ystające, a włos n a głowie czarny i tw ardy , bujnie rosnący, nos zaś w ydatniejszy, niż u Mongołów, często postaci „orlej.“

Do tej rasy należą w szystkie l"d y pierw otne zam ieszkujące północną, środkow ą i południow ą A m erykę.

Nazwę In d y an n adał krajowcom Kolumb, k tó ry przybyw szy w r. 1492 do A m eryki, sądził, iż d otarł do In d y i W schodnich, leżących w Azyi.

Ludność pierw otna A m eryki rozpada się na wiele szczepów, których języki bardzo sie różnią m iędzy sobą. Na ogół jednak tern się odm acza ; , że wszystkie poszczególne w yrażenia (słowa) w zdaniu są z sobą pozlepiane i tw orzą jeden długi wyraz.

Indyanie am erykańscy należą przew ażnie do ludów m yśliw skich, ja k np. szczepy In d y an Tlink ity, N utka, Tinę, Algonkin, Irokezy, H urony, D akota z przezwiskiem ? iu x , Czerokezy, Apacze, Szoszony, i wiele, wiele innych w północnej A m eryce, a w południow ej: K araibow ie, Botokudzi, Tupi, Gezy, A raukanie, P atagończycy czyli Tehuelcze, Peszere i. t. d.

N iektóre tylko ludy am erykańskie w ytw orzyły pew ną k u ltu rę i cyw ilizacyę rodzim ą w środkowej i południowej Am eryce, k tó rą zniszczyli Hiszpanie.

Takim i ludam i byli w M eksyku Tolteki i Azteki, a w południowej A m eryce lud Czipcza w Bogoto i Keczły (Kiczua) oraz J u n k a w P eru. Ludy te m iały osady, wsie i m iasta, zajm owały się rolnictw em , znały rzem iosła, budownictwo i handel.

Indyanie am erykańscy częściowo w y m a rli;

częściowo są na w ym arciu. Obecnie jest ich do 10 milionów

Z ra są żółtą czyli m ongolską łączy się też z w iciu względów

4) U a •’ ni a I n i s 1; a. k tó rą wielu zalicza w prost d< rasy żółtej czyli mongolskiej z m niejszą lub większą domieszką właściwości innych ras, jako to m urzyńskiej.

Ludy rasy m alajskiej m ają skórę barw y żółtej, kawowej, czekoladowej, b run atn ej i w końcu praw ie ciem nej. W łosy na głowie są u nich podobnie jak u Mongołów i In d y an am erykańskich czarne i tw arde, proste, podobne do włosia końskiego.

Budow a czaszki jest ro zm a itą : spotyka się długie

(jajowate), kró tkie (kuliste) i średniodługie czaszki.

26

Do rasy tej n ależą: 1) właściwi M alajczycy, 2) Polinezyjczycy, 3) M ikronezyjczycy i 4) praw ie czarni M elanezyjczycy, którzy stanow ią przejście do m urzynów . L udy m alajskie i polinezyjskie zam ieszkują głów nie w yspy n a m orzu Spokojnem w sąsiedztw ie A u stra lii. Są to ludy po większej części żeglarskie.

R a sa m ala jsk a liczy do 40 m ilionów głów.

W pewnym związku z tą rasą stoją niektóra pierw otne ludy au stralsk ie o ile są m ieszańcam i plem ienia m alajskiego z m urzynam i P a p u a lub z jakim innym szczepem m urzyńskim , którego szczątki zachow ały się na kilku w yspach w pół­

nocnej stronie A u stralii.

5. R a s a m u r z y ó s k a albo c z a r n a dzieli się na g ru p ę a f r y k a ń s k ą i a z y a t y c k o - a u s t r a l s k ą ; dolną część tw arzy ma w ysuniętą naprzód, czoło niskie i w tył podane, w argi grube i skórę w różnych odcieniach czarniaw ą a nosy szerokie, grube i mięsite.

M urzyni afry k ańscy i rosła odm ianam urzynów azyatyckich, tak zwani Papua, m ają czaszki długie i wązkie (jajowate). N a­

tom iast azyatyccy m urzyni niskiego wzrostu, tak zwani Negrito, N igrillo (t. j. m urzyn- kowie) m ają czaszki k rótkie a szerokie (kuliste). W łos na głowie m urzynów afry k ań sk ich i azyatyckich N egritow (murzynków) jest krótki, kędzierzaw y, podobny do w ełny owczej. Ma w ygląd w ełn iasty. U m urzynów zaś azyatyckich P a p u a w y ra sta ją włosy w zbite i bujne kędziory, połączone z sobą na podobę pilśn i lub pakuł, tw orząc olbrzym ią, g ęstą szopę włosów n a głowie m urzyna.

Do rasy czarnej należą m urzyni z A fry k i, m ieszkańcy pierw otni A u stra lii oraz niektórych wysp W ielkiego Oceanu czyli m orza Spokojnego, ja k np. n a w yspach Fidżi. Nowej Gwinei i. t. d.

Murzyn afrykański.

27

Do rasy m urzyńskiej zaliczają niektórzy m urzynów karłów nazwiskiem Obongo, Akka, Tiki- Tiki, oraz Buszmanów i H otentotów w A fryce.

In n i uw ażają, iż tw orzą osobną rasę afry k ań sk ą ludów o skórze żółto - b ru n atn ej. Dotyczy to m ianowicie Buszmanów i H otentotów w południowej A fryce.

Także M elanezyjczyków z Nowej Gwinei i wysp m orza Spokojnego zaliczają do rasy m u rzy ń ­ skiej. Są to właściwie mieszańce ra sy m alajo- polinezyjskiej z ra s ą m urzynów wzrostu rosłego z w a n y c h : Fapua.

W pewnym związku z rasą m u rzy ńską stoją jeszcze ludy a z y a ty c k ie : W edda na Ceylonie, D raw ida w Ind yach wschodnich i Tam uie na

Ceylonie.

Pod względem w yglądu m ożnaby je uważać jak o krew niaków tak zw. rasy australskiej.

W edług najnow szych badań są ludy D raw ida i Tam uie m ieszańcam i rasy mongolskiej, lub też m alajo-m ongolskiej z m urzynam i Papua.

R asa czarn a (m urzyńska) liczy przeszło 100 milionów głów.

Siedziby ras na ziemi.

K ażdą część św iata zajm uje głównie jedn a z ra s wyżej w ym ienionych,

Siedzibą pierw otną ra sy białej jest E uropa, ra s y żółtej czyli m ongolskiej jest Azya, siedziba ra s y czerwcnoskórców jest A n :cry k :\ rasy ma -

polinezyjskiej sa w yspy m orza Spokojnego, rasa m urzy ńska (o włosach kędzierzawych) zam ieszkuje głównie A frykę, a odm iana tejże rasy o włosach p a k u la sty ch (ludy P ap ua) zajm uje niektóre wyspy m orza Spokojnego i niektóre okolice A u stralii.

Ras zupełnie czystych niem a właściwie wcale;

wszystkie są m niej lub więcej ze sobą pomieszane.

m

To też jest potno przejść czyli mieszańców pomiędzy rasam i poszczególnemu. R asy mieszane pow stają nieustannie tam , gdzie dwie odmienne rasy lub też więcej tychże zam ieszkuje ten sam k ra j lub graniczą 0 miedzę ze sobą. N a ogół dzieli się plem iona czyli ludy na dwa wielkie działy : na ludy k u ltu rn e 1 dzikie. Zaznaczyć jednak trzeba, że tak zwani

„dzicy“ nie stoją wcale na stopniu nierozum nych zw ierząt; posiadają bowiem niektóre zdobycze k u l­

tu ry , gdyż znają użyteczność ognia, ozdoby, odzież, narzędzia, broń, posługują się mową i m ają własne pojęcia o Bogu. Ludy przechodziły też pewne stopnie rozwoju, tak że się rozróżnia: a) ludy m yśliw skie, błąkające się n a rozległych obszarach w pościgu za zw ierzyną, b) ludy pasterskie czyli koczowniki (nomady), i c) ludy osiadłe, rolnicze.

Z rodzin pow staw ały osady, gm iny, a w końcu 1» ń;t\va. U tw orzenie się tychże zależało jed nak od

stopnia k u ltu ry ludów i od właściwości siedzib.

U ludów m yśliwskich pojaw iały się m niej lub więcej liczne rodziny jako szczepy luźno lub wcale niepołączone z sobą. W łaściwe państw o w całern tego słowa znaczeniu utw orzyć tylko może lud osiadły, rolniczy. To też pań stw a ludów koczujących (nomadów) nie odznaczały się żywotnością i szybko g in ęły bez śladu, jak np. pań stw a ludów tatarskich.

I. R a sa biała.

Ludzie ra sy białej m ają wszyscy skórę m niej- więce j białą, jeżeli nie jest opaloną przez słońce i wskutek tego śniadaw ą, m ają nosy dosyć proste, włosy jasne, płowe (blondj lub ciemne, bru n atn e, krucze (szatyni, bruneci), m iękkie w dotyku, niekiedy lekko sfalowane w kędziory.

Ludzie o skórze białej zam ieszkiw ali i zamiesz­

k u ją od niepam iętnych czasów Europę. Oprócz E u rop y zam ieszkują też niektóre części Azyi i A fry k i, oraz A m eryki i A u stra lii, gdzie się wiele Europejczyków z biegiem czasu osiedliło.

Bliskość A zy i, f która E u ro ba jest połączona, i W wy do­

stęp do lądu afrykańskiego, obecnie oddzielonego od E u ro py w ąską cieśniną G ibraltarską, a dawniej w zam ierzchłych czasach połączonego z lądem europejskim , w pływ ały na mieszanie się w większym lub m niejszym stopniu ludów o białej skórze z lu­

dam i azyatyckim i i afrykań sk im i czyli z ludami o żółtej i czarnej skórze. Działo się to głównie w czasach przedhistorycznych. Z nowszych czasów znane są najazdy Mongołów, ludów o żółtej skórze (śniadej) i kruczych, tw ardych włosach na głowie i o czaszkach krótkich. To też w siąknęło w l u ' y białej skóry wiele obcych pierw iastków i wytworzy ly się odm iany silne i żywotne.

N ajdaw niejsze zapiski historyczne podają nam w ogólnym zarysie wieści o rozmieszczeniu ludów białej skóry w Europie, jakie jeszcze dziś istnieją.

P rz y tej sposobności można zaznaczyć, że pochodzenie ludów czarnej, żółtej i białej skóry łączyli niektórzy z trzem a synam i Noego, i to m urzynów z Chamem, Mongołów z Semeni, a Europejczyków z Jafetem . Dziś jednak nazyw ają C ham itam i i Sem itam i dwie wielkie odm iany rasy białej, powstałe w skutek zm ieszania sie z innem i rasam i, ja k np. z m ongolską i m urzyńską w więk­

szym lub w m niejszym stopniu.

Rzadko też n azyw ają ludy rasy białej J a fe ty - d a m i; rasie tej nadano nazwę rasy indo-europejskicj, też indo-germ ańskiej (przez uczonych niem ieckich);

ogólnie jednak przyjęto też nazwę r a s y m o r z a Ś r ó d z i e m n e g o , gdyż zam ieszkuje k raje położono wkoło tegoż. Nadano też niektórym ludom białej sk óry m ia n o : „ ra sa a ry jsk a .“ W y ra ż e n ie : ary jsk i, A ry j- czycy pochodzi od a ry a , słowa starożytnego H indu­

sów, które oznacza pana. (Od słowa tego pochodni też nasz w y ra z : ja ry , tyle co silny, rześki.)

Rodzina ludów ary jsk ich (indo-europejskich)

do k tó rej należym y, m ówiła kiedyś jednym językiem .

Później rozpadła się n a rozm aite ludy z osobnemi

językam i, które dotychczas okazują pokrew ieństwo

z sobą.

30

Odnogi tej rodziny dostały się już dawno»

może na 2G30 lat lub więcej tem u, do Azyi t. j. do P ersy i (Iranu) i Indy i W schodnich. Inne odnogi A ryjczyków , i to Słowian, Niemców (Germanów), Celtów w yliczają nam historycy (dziejopisarze) w E uropie wschodniej, środkowej i zachodniej, gdy już przed tein na południu E u ropy w Grecyi i na B ałk an ie znane były ludy aryjsk ie Greków, Traków i Ilirów , a we Włoszech znowu ludy italskie w raz z Rzym ianam i. W śród ludów ary jskich zachodzą blondyni i bruneci, ludzie z długą, k ró tk ą i średniodługą czaszką, z oczyma niebieskiem i, szarem i, brunatnem i i czarnem i. P an u je więc tam w ielka rozmaitość, spowodowana pom ieszaniem się w m niejszym lub większym stopniu z rasam i o skórze zabarw ionej.

N a ogół jednak są cechy rasy białej następ u ­ jąc e : tw arz ow alna z mało lub praw ie wcale niew ystającem i kośćmi policzkowemi. Nos wysok., wąski, podbródek okrąg ły z dolną szczęką m ało po­

d an ą naprzód, prostopadle osadzone zęby. W a rg i zgrabne m ało m ięsiste. W łos m iękki, falisty , czasem tw orzący kędziory, przechodzi wszystkie odcienia zab arw ien ia od jasno-blond aż do barw y kruczej z odcieniem niebieskaw ym . Z arost u mężczyzn jest bujny. Płeć jest ja s n a ; u północnych ludów aryjskich jest w prost b ia ła ; im bardziej na południe, tern ciem niejszą się staje. To też w południow ej E uropie jest płeć „rasy białej

ciem niejszą, śniadą, oliwkową, w A rabii i w Indyach W schodnich (Azya południowa) jest b ru n atn ą , a w A fryce po części praw ie czarną, ja k u m urzynów.

N a ogół jednak odznaczają się ludy białej skóry jaśniejszą płcią od Mongołów (żółtoskórców) i od M urzynów (czarnoskórców.)

Dzięki wysokiej k u ltu rze i cyw ilizacyi, zajm uje rasa b iała obecnie pierwsze miejsce wśród innych ras o skórze zabarw ionej na ziemi. Należy też do niej praw ie połowa wszystkich ludzi na świecie, i to około 800 milionów.

Pod względem językowym i wskutek pomie­

szania się większego z innem i rasam i podzielić m ożna rasę białą czyli śródziem ną n a 3 wielkie odnogi, które stano w ią:

1) I n d o - e u r o p e j c z y c y czyli A r y j c z y c y , do nich n a le ż ą : a) Słow ianie, a więc P olacy, Czesi, R osyanie i. t. d. w raz z L itw inam i, b) ludy teutońskie (germ ańskie) jako t o : Niemcy, H olendrzy, Fryzow ie, D uńczycy, Szwedżi, lud teu- tońsko-rom ański czyli A nglicy, c) ludy rom ańskie ja k np. F rancu zi, W łosi, H iszpanie, P o rtu galczycy , R um uni, d) ludy celtyckie ja k np. Irlandczycy, Szkoci, W alijczycy w A nglii i B retoni w F ra n c y i, e) s ta ro ­ żytni Grecy i R zym ianie, AlbańCzycy jako pozo­

stałość po staro ży tnych Ilira c h , w Azyi zaś f:

O rm ianie czyli A rm eńczycy, Persow ie, K urdow ie, A fganie, H indusi w In d y ach wschodnich.

2) S e m i c i IH ebrejczycy czyli żydzi, A rabowie, S yryjczycy, staro ży tn i A ssyryjczycy, Babilończycy i Fenicyanie, i po części Abisyńczycy, m ieszańce z ludam i cham ickiem i lub chamicko- m urzyńskiem i w A fryce.]

3) C h a m i c i [Berbrowie i M arokańczycy czyli krajow cy w połn. A fryce, T u areg i w p u sty n ii Saharze, staro ży tn i E gipcyanie i pochodzący od nich teraźniejsi Koptowie i Felachy (obecnie wynarodowieni, m ówią bowiem po arabsku), b ru n atn i N ubijczycy nad Nilem, i m ieszkańcy północno- wschodniej A fryki o ciemnem zabarw ieniu sk ó ry : Galla, Somali, Massai.]

J a k o szczątki, rozbitki ludów, które można zaliczyć jeszcze do rasy białej czyli śródziem nej, uw aża się większą cześć ludów, zam ieszkujących g ó ry K aukazkie n a pograniczu E u ro p y i Azyi.

Ludy te nieliczne na K aukazie, ja k Abchazowie i Czerkiesi, Gruzińcy, oraz Lezgińcy mówią języ­

kam i, które nie m ają pokrew ieństw a z sobą ani z językam i aryjsk iem i, do których i nasz język polski należy, an i z językam i semickiemi i cham ickiem i.

Oprócz ludów szczątkowych białej skóry na

K aukazie m ieszka n a południu E u ro p y w północnej

32

H iszpanii nieliczny obecnie ludek zagadkowego pochodzenia, k tó ry dawniej żył w całej H iszpanii i dochodził w F ra n cy i aż do rzeki Garony. S taro ­ ży tn i zwali lud ten Iberam i lub też Equitanam i.

W y gin ął on praw ie zupełnie, a szczątki tegoż n azy w ają H iszpanie B askam i, a F ran cu zi Gaskon- czykam i. Lud ten nazyw a s ie b ie : E -usk aldanak , a język swój: e-uskara.

N iektórzy uw ażają go spokrew nionym z Chami- tam i (B erbram i afryk ań sk im i), język jego jed nak nie jest spokrew nionym z językiem Cham itów, ani wogóle z żadnym językiem znanym w E uropie i w Azyi, nato m iast pod względem budowy m a wielkie podobieństwo do języków In d y an am erykańskich.

N iektórzy sądzą, że Baskowie, oraz już za rzym skich czasów w y m arły lud E trusków w Włoszech, należą do zagadkow ych ludów nieary jskich, któro poprzedziły zjaw ienie się ludów ary jsk ich w E uropie zachodniej i południowej.

1. Aryjezycy.

Lndy ary jsk ie są głów nym i przedstaw icielam i ra s y białej. Spokrewnione z sobą naw et co do języka, tw orzyły ongi w zam ierzchłych czasach jed n ą w ielką rodzinę, pierw otny lud a ry jsk i.

Niewiadomo gdzie pierw otna ojczyzna owego ludu ary jsk ieg o leżała, od którego pochodzą Słow ianie, Germanie, i inne ludy ary jskie. Szukano jej daw niej w A zyi środkow ej, m ianow icie n a w yżynach P a m iru ,

— oczywiście bezskutecznie. Dziś zgadzają się n a ogół p raw ie wszyscy uczeni, iż ojczyzną p ierw o tną ludów ary jsk ic h jest E uropa. Je d n i poszukiw ali ty ch siedzib pierw otnych w stepach południowo- rosyjskich, dru dzy tw ierdzą — zapewne zupełnie słusznie —, iż siedziby ludów ary jsk ic h o taczają kotlinę m orza B ałtyckiego, a p rzy n ajm n iej leżą w pasie lesistym n a południe od m orza B ałtyckiego.

In n i m niem ają, iż także w okolicach Polęsia (błota nad P ry pecią) należy szukać pierw otnej siedziby A ryjczyków . In n i zaliczają też południow ą Szwecyą

Kasa żółta amerykańska i nialajska.

1. Kałmuk. 2. K irgiz. 3. Maori. 1. ih d yanin S iu x. 5. A paczka, fi. Indyanin»

z Peru. 7. Indyanka z P atagon ii. 8. i 9. C hińczycy. 10. Samoanka. 11. Kobieta zr.

w ysp Karolin (Polinezyu).. 12. K obieta z wysp A dm iralskich.. 13.. i 14.. Japończycy^

U).- A ino..

*

t

_________

do pierw otnych siedzib ty ch ludów. Tam , o ii©

w iem y z history i i ze znalezionych w ykopalisk, m ieszkały od najdaw niejszych czasów szczepy teutoń*

skie (germ ańskie) Skandynaw ców , do k tó ry c h

Hucnl (Rusin, góral z

należą np. Szwedzi. W każdym razie m ało m ają słu ­ szności ci, którzy tw ierdzą, iż ludy ary jsk ie, do któ ry ch m y także należym y, przybyły z Azyi.

Je śli jednakowoż ludy ary jsk ie pochodzą z Azyi,

to w ędrów ka tychże do E u rop y odbyła się tak

dawno tem u, że wszelkie ślady zaginęły, a ja k ie ­ kolwiek szczątki daw niejszych ludów aryjsk ich, pozostałe w zakątkach Azyi. do naszych czasów nie zdołały się zachować i utrzym ać.

Hucułka (Rusinka, góralka " Galicyi).

Ludy ary jsk ie lub indo-curopejskie tw orzą dwie w ielkie, główne g ru p y : są to A ryjczycy e u r o p e j s c y i a z y a t y c c y . Ję z y k i ich są spo­

krew nione z sobą i są niejako narzeczam i jednego pierw otnege, p rasta re g o języ k a aryjskiego czyli indoeuropejskiego.

Lud p ierw o tny a ry jsk i o skórze b iałej po­

m ieszał się w m niejszym lub większym stopniu z rozm aitem i innem i ludam i, jak ie przedtem zamie­

szkiw ały rożne okolice E uropy, i dał początek obecnym ludom ary jsk im czyli indoeuropejskim , ja k np. plemionom celtyckim , słow iańskim , germ ańskim , (teutońskim ), rom ańskim i. t. d.

L udy a ry jsk ie , mówiące językam i z sobą spo­

krewnionemu, ze względu n a pewne właściwości językow e, dzielą się też na gru p ę z a c h o d n i ą i w s c h o d n i ą . Do g ru p y z a c h o d n i e j należą ludy celtyckie, teutońskie (germ ańskie), rom ańskie i greckie. Poszczególne ich języki odznaczają się bogactw em spółgłosek g ardłow ych g, k, ch, q. Do języków tych należy też język łaciński i daw ny greck i. Do g ru p y zaś w s c h o d n i e j należą ludy słow iańskie, litew skie, H in d u si w In d y ach z n a j­

sta rszą z w szystkich języków ary jsk ic h mową, zw aną „san sk ry tem “, obecnie już m artw ą, dalej Persow ie, K urdow ie i po części O rm ianie. Ję zy k i tych szczepów ary jsk ich odznaczają się obfitością spółgłosek syczących, ja k np. sz, szcz, z, ź, ż.

A ryjczycy europejscy.

L udy ary jsk ie w E urop ie dzielą się n a 6 wielkich plem ion. N ależą do nich :

1. C e l t o w i e , k tó rzy daw niej zam ieszkiw ali całą zachodnią E uropę od H iszpanii aż po R en i dalej jeszcze ku wschodowi w E urop ie środkowej się rozszerzyli i północną część W łoch zaludniali.

Zostali w końcu w yrugow ani przezR zym ian i ludy nie­

m ieckie (teutońskie, germ ańskie), z którem i się po części zm ieszali, ulegając w ynarodow ieniu.

U trzym ali się tylko w górzy stych okolicach n a k rań c a c h E u ro p y zachodniej, i to w B re ta n ii (Bre- tonowie) we F ra n cy i, w księstw ie W ales w A nglii, w Szkocyi, w Irla n d y i i n a w yspie Man.

Słow ianie zw ali Celtów W olkam i, W lacham i,

W łochami, a nazw a ich przeszła na lud rom ański,

spadkobiercę daw nych R zym ian i n a ich ziemię,

38

Ita lię , zw aną W łocham i. Ludy niem ieckie zw ały C e ltó w : W laclien, W alsehe.

Celtów je st jeszcze w E u rop ie 9 do 10 milionów.

2. S ł o w i a n i e zam ieszkują cały wschód E u ro p y i w edług badań uczonych czeskich i pol­

skich (jak np. Bogusławski) dochodzili do Renu, są­

siad u jąc z Celtam i (W ołkam i, W łochami), k tó rzy Słowianom nadaw ali nazw ę: W enedy, W enety, ja k ą N iem cy potem p rzejęli i u robili na W endy (W enden.) Rychło jed n ak ulegli Słowianie pom iędzy Renem a E lb ą naporow i zaborczego plem ienia teu- tońskiego (germ ańskiego) czyli niem ieckiego w pierw szych w iekach krzew ienia się chrześciaństw a w państw ie rzym skiem . To też nie wiele co wiem y o h istory i Słow ian nad Renem i Menem.

W y raźn iej w ystępu ją ju ż w h isto ry i Słow ianie nad Ł a b ą (Elbą), k tó rą się zwykle uw aża jako za­

chodnią gran icę daw niejszych siedzib słow iańskich w E uropie.

N iem cy po p rzy jęciu chrześciaństw a jeszcze bardziej tępili Słow ian, aniżeli w tedy, kiedy byli jeszcze poganam i, i zabierali ich ziemię nad Łabą.

Czynili to głownie pod płaszczykiem szerzenia chrześciaństw a za pomocą miecza. Można powiedzieć śm iało, że cała zachodnia daw niejsza Słow iańszczyzna nad Ł ab ą utonęło w m orzu krw i z jej łona w yto­

czonej, a to co zostało z ludu słow iańskiego, uto­

nęło w niem czyźnie, k tó ra od 2000 lat ciągle w dziera się w dzierżaw y ludów słow iańskich, by je w y ru ­ gować, w ynarodow ić, wchłonąć w siebie i z k re ­ tesem wytępić.

Dopiero w ostatnim czasie coraz tru d n ie j to Niemcom przychodzi, gdyż i Słow ianie, ja k np.

Czesi i P olacy nabyli znacznego dośw iadczenia w tej walce, k tó rą daw niej miecz i rozboj rozstrzygał, a dziś p raca, ośw iata, pom yślnym w ieńczą w yni­

kiem dla zagrożonych w siyoiin bycie Polaków i Czechów.

Słow ianie są w zrostu średniego; włosy m ają jasn e, ciem naw e i krucze (blondyni, szatyni, bruneci),

37

czaszki krótkie, oczy głęboko umieszczone, kości policzkowe cokolwiek w ydatne. Dzielą się n a 3 g r u p y : z a c h o d n i ą , w s c h o d n i ą i p o ł u d ­ n i o w ą .

Do z a c h o d n i e j g ru p y n a le ż ą : a) P o ł a b c y pom iędzy rzekam i Ł ab ą (Elbą) a Odrą, dziś w ym arli i pochłonięci przez Niemców, b) P o l a c y (Lechici) (około 21 milionów), c) C z e s i z M oraw cam i i Słow akam i (około 12 milionów), d) Ł użyczanie (kilka tysięcy), zwani też W endam i nad S prew ą i w k rólestw ie saskiem .

Do w s c h o d n i e j g ru p y n a le ż ą : a) R o s y a n i e (W ielkorusy) około 60 milionów b) R u s i n i (M ałorusy jako to: B iałorusy, C zarnorusy, Czerwono- rusy) około 50 milionów.

Do p o ł u d ­ n i o w e j g ru p y należą: a )C h o r- w a c i z S e r b a m i i C zarnogórcam i czyliSerbo-chor- waci z Słowień- cam i, razem około 7 m ili­

onów, b) B u ł- g a r o w i e oko­

ło 4 ł/» m iliona.

Słow ianie mó­

w ią narzeczam i (językami) b a r­

dzo podobnemi do siebie, tak że łatw o m ogą po­

rozum ieć się z sobą.

W szystkich Słow ian razem je s t około 170

milionów. Król Mikołaj czarnogórski.

3) T e u t o n i (Germanie) czyli niem ieckie

ludy rozszerzyły od czasów rzym skich nadzw yczaj