Analiza produkcyjności kóz ras białej i barwnej uszlachetnionej oraz jakości ich mleka

(1)

BYDGOSZCZ – 2008

ROZPRAWY NR 127

ANALIZA PRODUKCYJNOŒCI KÓZ

RAS BIA£EJ I BARWNEJ USZLACHETNIONEJ ORAZ JAKOŒCI ICH MLEKA

Henryka Bernacka

IM. JANA I JÊDRZEJA ŒNIADECKICH

W BYDGOSZCZY

(2)

prof. dr hab. Lucyna Drozdowska

REDAKTOR DZIA£OWY dr hab. in¿. Jerzy Nowachowicz, prof. UTP

OPINIODAWCY

prof. dr hab. Tomasz M. Gruszecki prof. dr hab. Roman Ni¿nikowski

OPRACOWANIE REDAKCYJNE I TECHNICZNE mgr Micha³ Górecki, mgr in¿. Daniel Morzyñski

Wydawnictwa Uczelniane Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego Bydgoszcz 2008

ISSN 0209-0597

Wydawnictwa Uczelniane Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego ul. Ks. A. Kordeckiego 20, 85-225 Bydgoszcz, tel. (052) 3749482, 3749426

e-mail: wydawucz@utp.edu.pl http://www.utp.edu.pl/~wyd Wyd. I. Nak³ad 120 egz. Ark. aut. 5,60. Ark. druk. 6,25. Zamówienie nr 1/2008

Oddano do druku i druk ukoñczono w marcu 2008 r.

Uczelniany Zak³ad Ma³ej Poligrafii UTP Bydgoszcz, ul. Ks. A. Kordeckiego 20

(3)

SPIS TREĝCI

1. WSTĉP I PRZEGLĄD PIĝMIENNICTWA ... 5

2. MATERIAà I METODY ... 10

3. WYNIKI I ICH OMÓWIENIE ... 15

3.1. Charakterystyka uĪytkowoĞci mlecznej kóz ras biaáej i barwnej uszlachetnionej w badanych stadach z województwa kujawsko-pomorskiego w latach 1995-2005 ... 15

3.2. Wpáyw wybranych czynników na wydajnoĞü i skáad chemiczny mleka kóz ras biaáej i barwnej uszlachetnionej ... 17

3.2.1. Rasa ... 17

3.2.2. Kolejna laktacja ... 19

3.2.3. Sezon Īywienia... 22

3.2.4. WydajnoĞü dobowa mleka... 26

3.3. ZawartoĞü komórek somatycznych w mleku kóz ras biaáej i barwnej uszlachetnionej w badanych stadach ... 27

3.4. WspóázaleĪnoĞci miĊdzy wydajnoĞcią mleczną kóz i zawartoĞcią poszczególnych skáadników mleka za okres trzech i czterech miesiĊcy laktacji a peáną laktacją ... 30

3.5. Charakterystyka uĪytkowoĞci kóz ras biaáej i barwnej uszlachetnionej w rodzinach ... 32

4. PODSUMOWANIE I WNIOSKI ... 36

5. PIĝMIENNICTWO ... 38

TABELE ... 47

RYSUNKI ... 79

STRESZCZENIA... 97

(4)

(5)

1. WSTĉP I PRZEGLĄD PIĝMIENNICTWA

Chów i hodowla kóz w Polsce przechodziáy wiele zmian. Po zakoĔczeniu II wojny Ğwiatowej pogáowie kóz utrzymywanych w kraju szacowano na 740 tysiĊcy sztuk.

Chów kóz w tym czasie rozwiniĊty byá gáównie na Górnym i Dolnym ĝląsku oraz OpolszczyĨnie, w maáych gospodarstwach, w których koza byáa czĊsto jedyną Īywi- cielką rodziny, dostarczając mleka i miĊsa, jako Ĩródeá bardzo cennego biaáka. Od 1950 roku pogáowie kóz systematycznie zmniejszaáo siĊ, ksztaátując siĊ pod koniec lat sie- demdziesiątych na poziomie okoáo 50 tysiĊcy sztuk [95, 97]. Ten gwaátowny spadek pogáowia spowodowany byá prawdopodobnie niedocenianiem wartoĞci produkcyjnych kóz, niepeánym rozeznaniem w materiale hodowlanym, brakiem zainteresowania ze strony paĔstwa, jak równieĪ Ğrodowisk naukowo-badawczych. Od 1980 roku liczba kóz utrzymywanych w kraju zaczĊáa dynamicznie wzrastaü i obecnie wynosi okoáo 194 tysiĊcy sztuk [5, 62, 82, 95]. W kraju dominują dwie rasy kóz: polska biaáa uszlachetniona (54% populacji) i polska barwna uszlachetniona (21%). Ponadto 16% stanowi rasa saaneĔska i 7% alpejska [62].

Liczba stad kóz rasy biaáej uszlachetnionej objĊtych oceną na terenie kraju zmniej- szyáa siĊ z 170 w 1996 roku do 31 w 2005. Podobną tendencjĊ spadkową zaobserwowano w przypadku kóz tej rasy bĊdących pod oceną mlecznoĞci z 3355 do 1712 sztuk, jak równieĪ wpisanych do ksiąg zwierząt zarodowych z 1396 sztuk w 1996 roku do 1094 w 2004 [62]. Pocieszający jest jedynie fakt, Īe zwiĊksza siĊ liczba kóz wpisanych do ksiąg zwierząt zarodowych w stosunku do objĊtych oceną. W 1996 roku kóz biaáych uszlachetnionych wpisanych do ksiąg zarodowych byáo 41,6%, a w 2005 – 70,6%. Na terenie Bydgoskiego OkrĊgu Hodowlanego w 1996 roku byáy 4 stada kóz rasy biaáej uszlachetnionej pod kontrolą uĪytkowoĞci mlecznej, a od 2002 roku do chwili obecnej zostaáo 1 stado. Pod wzglĊdem liczby kóz rasy biaáej uszlachetnionej objĊtych kontrolą przodują regiony olsztyĔski i poznaĔski, natomiast najmniej kóz tej rasy zarejestrowano na terenie dziaáania OkrĊgów Hodowlanych Koszalina i Nowego Targu [15, 62].

W latach 1997–2005, odmiennie w stosunku do rasy biaáej uszlachetnionej, ksztaá- towaáo siĊ pogáowie kóz rasy barwnej uszlachetnionej. Na terenie kraju zwiĊkszyáa siĊ liczba stad tej rasy bĊdących pod kontrolą z 17 w 1997 do 25 w 2005 roku, a takĪe liczba kóz bĊdących pod oceną z 175 do 882 sztuk. Obecnie okoáo 70% pogáowia kóz tej rasy wpisanych jest do ksiąg zarodowych. Podobnie jak w caáym kraju, równieĪ na terenie województwa kujawsko-pomorskiego zwiĊkszyáa siĊ liczba stad kóz rasy barwnej uszlachetnionej z 1 stada w 1997 (17 kóz pod oceną) do 4 stad w 2005 roku o áącz- nej liczbie 230 ocenianych kóz, z czego 189 sztuk (82,17%) jest wpisanych do ksiąg zwierząt zarodowych [62].

Mleko kozie jest jednym z rodzajów mleka produkowanych na Ğwiecie. NajwiĊk- szymi producentami mleka koziego [40] na Ğwiecie są Indie (22%), a w Europie: Grecja (4,5%), Hiszpania (4,2%) i Francja (4,1%). Obecnie w krajach o najwiĊkszej produkcji mleka przetwarza siĊ je na sery twarogowe, podpuszczkowe niedojrzewające i dojrze- wające, napoje fermentowane, gáównie jogurty i kefiry oraz galanteriĊ mleczną. Do najwiĊkszych producentów i eksporterów serów kozich naleĪą: Francja, Grecja, Hisz- pania, Wáochy, Szwajcaria i Cypr [23, 82, 142]. We Francji sery kozie stanowią 53%

caákowitej produkcji serów miĊkkich. Tylko 30% serów kozich produkowanych jest na

(6)

fermach tradycyjnie ze ĞwieĪego mleka, natomiast aĪ 70% to produkcja serów nowo- czesnymi metodami, czĊsto z dodatkami róĪnych przypraw zioáowych [40, 142].

W Polsce mleko kozie byáo i jest nadal przeznaczane gáównie do bezpoĞredniego spoĪycia. Przetwórstwo mleka koziego jest bardzo sáabo rozwiniĊte, a gáównym powo- dem jest nieprzystosowanie mleczarni do przerobu innego niĪ mleko krowie surowca [40]. Za rozwojem chowu kóz, a tym samym zwiĊkszeniem produkcji mleka i jego przetworów przemawia jednak fakt zaliczenia ich, z uwagi na skáad chemiczny, do tzw.

bezpiecznej ĪywnoĞci. W wielu badaniach stwierdzono, Īe mleko kozie zawiera Ğrednio 2,9–3,8% biaáka, 2,8–5,1% táuszczu, 4,1–4,9% laktozy oraz 11,5–13,60% suchej masy [12, 15, 27, 86, 94, 105, 107, 120, 129, 133, 135]. RóĪnica miĊdzy mlekiem krowim a kozim tkwi gáównie w budowie biaáka i táuszczu. Mleko kozie zawiera dwukrotnie wiĊcej biaáek serwatkowych typu albumin i globulin w porównaniu z mlekiem krowim [97, 105, 106, 129]. Biaáka te są znacznie áatwiej przyswajalne niĪ kazeina, która jest biaákiem záoĪonym. Wykazano [8, 106, 124], Īe za okoáo 60% reakcji alergicznych u ludzi odpowiedzialne jest gáówne biaáko mleka, a mianowicie kazeina (biaáko hetero- genne) oraz laktoglobulina (najwaĪniejsze biaáko serwatkowe). Najbardziej alergenna jest frakcja kazeinowa ĮS1, której w mleku kozim jest nieznaczna iloĞü, w przeciwieĔ- stwie do krowiego, gdzie stanowi ona ponad 50% wszystkich kazein. Dzieci ze skazą biaákową nie mogą wiĊc spoĪywaü mleka krowiego ze wzglĊdu na niebezpieczeĔstwo wystąpienia zaburzeĔ alergicznych [120, 141]. Maáe iloĞci frakcji ĮS-1 kazeiny i nie- wielkie rozmiary miceli kazeinowych powodują, Īe mleko kozie ulega szybszemu trawieniu pod wpáywem enzymów proteolitycznych Īoáądka, co sprawia, Īe jest ono równieĪ zalecane dla ludzi cierpiących na zaburzenia gastryczno-jelitowe, a zwáaszcza owrzodzenia. àatwiejsze trawienie spowodowane jest takĪe specyficzną budową táusz- czu mleka koziego, a gáównie mniejszymi rozmiarami kuleczek táuszczowych oraz wiĊkszą liczbą krótkoáaĔcuchowych kwasów táuszczowych [49, 105, 106, 141]. Lakto- globulina w mleku kóz na 162 aminokwasy ma 6 odmiennych od wystĊpujących w jej krowim odpowiedniku. Ponadto, biaáka mleka koziego zawierają wiĊcej aminokwasów siarkowych niĪ biaáka mleka krowiego, niezbĊdnych w niektórych procesach metabo- licznych, związanych z prawidáowym wzrostem i rozwojem máodego organizmu [49, 106, 120].

JakoĞü produktów pochodzenia zwierzĊcego, uwzglĊdniając ich wartoĞci Īywie- niowe jest poddawana ciągáej ocenie i krytyce, chociaĪby ze wzglĊdu na wysoki udziaá i niekorzystny skáad táuszczów zwierzĊcych, a gáównie duĪy udziaá kwasów nasyconych i zbyt maáy nienasyconych, szczególnie niezbĊdnych nienasyconych kwasów táuszczo- wych (NNKT). Maáy udziaá NNKT w produktach Īywieniowych moĪe byü przyczyną wielu chorób: ukáadu naczyniowo-sercowego oraz nowotworowych piersi, okrĊĪnicy i prostaty [68]. Zgodnie z zaleceniami FAO przy poĪądanym 30% udziale energii táusz- czu w caákowitej energii racji pokarmowej czáowieka, 1/3 tej energii powinny dostar- czaü kwasy táuszczowe nasycone, ponad 1/3 kwasy táuszczowe jednonienasycone i mniej niĪ 1/3 wielonienasycone [76].

Mleko i miĊso kozie w porównaniu z produktami owczymi i bydlĊcymi charaktery- zują siĊ korzystniejszym profilem kwasów táuszczowych [21, 57, 103, 104]. Patkowska- -Sokoáa i in. [104] wykazali, Īe w mleku kozim nasycone kwasy táuszczowe (SFA) stanowią 64,5%, jednonienasycone (MUFA) 31,8%, a wielonienasycone (PUFA) 3,7%

wszystkich kwasów. Kwasy nasycone i jednonienasycone oraz cholesterol są syntety- zowane w organizmie, natomiast kwasy wielonienasycone naleĪą do związków egzo- gennych, dostarczanych czáowiekowi wraz z poĪywieniem [146, 147]. W wielu bada-

(7)

niach wykazano, Īe istnieje dodatnia korelacja pomiĊdzy zawartoĞcią nasyconych kwa- sów táuszczowych (SFA) w diecie a stĊĪeniem cholesterolu caákowitego w surowicy czáowieka. Kwasy laurynowy, mirystynowy i palmitynowy (w mniejszym stopniu) powodują zwiĊkszenie zawartoĞci cholesterolu caákowitego i lipoprotein LDL we krwi, natomiast kwas stearynowy nie wykazuje wáaĞciwoĞci hipercholesterolemicznych [19, 79, 93, 136, 148].

W ostatnich latach duĪo uwagi w badaniach naukowych poĞwiĊca siĊ sprzĊĪonym dienom kwasu linolowego C18:2, tzw. SKL, w którym w odróĪnieniu od kwasu linolowego wiązania podwójne zarówno w formie cis jak i trans, izolowane są jednym wiąza- niem pojedynczym [55, 59, 100, 102, 103, 109]. SprzĊĪony kwas linolowy, zwany po- spolicie kwasem Īwaczowym wytwarzany jest w wyniku reakcji enzymatycznych przez bakterie symbiotyczne Butyrivibrio fibrisolvens wystĊpujące w Īwaczu przeĪuwaczy.

W mniejszym stopniu moĪliwoĞü produkowania SKL mają zwierzĊta monogastryczne [42]. W przeprowadzonych dotychczas badaniach okreĞlających rolĊ sprzĊĪonych die- nów kwasu linolowego stwierdzono, Īe są one czynnikiem hamującym wystĊpowanie i rozwój nowotworów u zwierząt i ludzi [48, 59, 65, 67, 69], miĊdzy innymi wstrzymu- jąc proliferacjĊ záoĞliwych czerniaków, raka okrĊĪnicy, páuc oraz piersi [9, 42, 65, 112].

Wykazano równieĪ, Īe SKL przeciwdziaáa powstawaniu osteoporozy i miaĪdĪycy, poprawia odpornoĞü oraz redukuje tkankĊ táuszczową [7, 100, 111].

ZawartoĞü sprzĊĪonego kwasu linolowego okreĞlano gáównie w mleku krowim i woáowinie [66, 67, 109], natomiast maáo badaĔ dotyczy zawartoĞci SKL-u w produktach koziarskich. Patkowska i in. [102] porównując zawartoĞü SKL-u w miĊsie i mleku róĪnych gatunków zwierząt stwierdzili, Īe najwiĊcej jest go w mleku owczym (82,57 mg/100g mleka), mniej w krowim (33,27 mg/100g mleka) i najmniej w kozim (24,48 mg/100g mleka).

Obok sprzĊĪonego kwasu linolowego, waĪnym skáadnikiem diety czáowieka jest zawartoĞü cholesterolu w produktach ĪywnoĞciowych. Wedáug aktualnych zaleceĔ spoĪycie cholesterolu nie powinno przekraczaü 300 mg dziennie [149]. Cholesterol, mimo Īe peáni w organizmie róĪne pozytywne funkcje, uczestnicząc w procesie po- wstawania hormonów, kwasów Īóáciowych, witaminy D3 i innych związków, moĪe byü niebezpieczny dla zdrowia, a nawet Īycia czáowieka, poniewaĪ bywa czĊsto przyczyną miaĪdĪycy Īyciowo waĪnych tĊtnic [93]. Wood i Bitman (za [149]) podają, Īe w táusz- czu mleka okoáo 90% cholesterolu wystĊpuje w formie wolnej, reszta jest zestryfikowa- na z kwasem linolowym C18:2, palmitynowym C16:0 i oleinowym C18:1. Cholesterol za- warty w produktach mlecznych jest doĞü odporny na procesy autooksydacyjne, co miĊ- dzy innymi związane jest z niską zawartoĞcią Fe i Cu dziaáających jako prooksydanty iĞrodowiskiem kwasów táuszczowych nasyconych [149].

W przeprowadzonych badaniach [14, 16, 22, 37, 117, 143] stwierdzono, Īe w mleku kozim znajduje siĊ od 12 do 17 mg/100 ml mleka cholesterolu i jest to iloĞü prawie dwukrotnie mniejsza niĪ w mleku owczym. Wykazano równieĪ, Īe zawartoĞü cholesterolu w mleku uzaleĪniona jest w najwiĊkszym stopniu od Īywienia [37], natomiast w mniejszym od rasy i okresu laktacji [16, 143]. Mleko pozyskiwane od kóz w okresie Īywienia letniego zawiera mniej cholesterolu w porównaniu z mlekiem pozy- skiwanym w okresie Īywienia zimowego [117].

Pod wzglĊdem skáadu mineralnego mleko kozie przewyĪsza mleko krowie zawar- toĞcią wapnia i fosforu. WystĊpuje jednak w nim niedobór Īelaza i miedzi, co moĪe prowadziü do niedokrwistoĞci niedobarwionej, zaĞ efektem zbyt wysokiego poziomu potasu, wapnia, fosforu i chlorków moĪe byü wystąpienie ciĊĪkiej kwasicy [51, 81, 101,

(8)

105, 120 128]. ZawartoĞü skáadników mineralnych w mleku kozim jest 3-4-krotnie wyĪsza niĪ w mleku kobiecym, co stanowi duĪe obciąĪenie dla pracy nerek u niemow- ląt. Dlatego teĪ zaleca siĊ podawaü je niemowlĊtom po uprzednim rozcieĔczeniu i uzu- peánieniu w brakujące skáadniki, a najlepiej powyĪej 6. miesiąca Īycia [105]. Mleko kozie, w porównaniu z krowim, zawiera wiĊcej witamin, a zwáaszcza niacyny, A, B1, B2, B6 i kwasu pantotenowego. NiĪsza jest natomiast zawartoĞü witamin E, C, D, kwasu foliowego i B12 [105, 129, 141].

PodjĊte próby doskonalenia skáadu mleka koziego w wyniku manipulacji genetycznych i Īywieniowych [3, 6, 18, 28, 29, 41, 74, 115, 130] dowiodáy, Īe moĪna je modyfikowaü jedną z klasycznych metod selekcji i odpowiednim doborem par do roz- páodu. PostĊp uzyskiwany na tej drodze jest powolny, z uwagi na stwierdzoną w krajowym pogáowiu kóz niską odziedziczalnoĞü zawartoĞci biaáka i táuszczu w mleku (h² do 0,29) i istnienie istotnych wspóázaleĪnoĞci miĊdzy zawartoĞcią biaáka i táuszczu oraz miĊdzy wydajnoĞcią tych skáadników mleka [3]. Perspektywy wytworzenia zwierząt transgenicznych wyposaĪonych w roĞlinną desaturazĊ nasyconych wiązaĔ kwasów táuszczowych w pozycji ǻ12, gdy zwierzĊce desaturazy siĊgają tylko pozycji ǻ9, po- zwoliáoby na przeksztaácenie okoáo 1/3 kwasów nasyconych táuszczu mleka w ich od- powiednie formy nienasycone [53].

Z uwagi na zarządzenia prawne dotyczące stosowania modyfikowanej genetycznie ĪywnoĞci i obawy konsumentów przed tego typu produktami, bezpieczniejszymi metodami modyfikacji skáadu mleka koziego są metody Īywieniowe. Mają one charakter doraĨny, a ich efekty uzyskiwane są szybko, w danym cyklu produkcyjnym [21, 109].

Szczurek i Pisulewski [130] podają, Īe obniĪenie zawartoĞci táuszczu a podwyĪszenie zawartoĞci biaáka w mleku moĪna uzyskaü zwiĊkszając w dziennej dawce pokarmowej udziaá pasz treĞciwych kosztem objĊtoĞciowych. ModyfikacjĊ udziaáu wielonienasyconych kwasów táuszczowych w mleku stosowano zmieniając w dawce pokarmowej udziaá táuszczów roĞlinnych lub zwierzĊcych, dodając kultury droĪdĪy i mieszaniny biopleksów [28, 29, 44, 70, 98, 116]. Reklewska i in. [116] stwierdzili, Īe dodanie kultury droĪdĪy Yea-Sacc¹⁰²⁶do dawki pokarmowej kóz wpáywa dodatnio na profil kwa- sów táuszczowych táuszczu mleka (wzrost o 13,1% kwasów wielonienasyconych), a zwáaszcza na zawartoĞü kwasu linolowego. Kinal i in. [74] wykazali, Īe dodatek makuchu lnianego spowodowaá spadek zawartoĞci kwasów nasyconych o 1% oraz wzrost zawartoĞci kwasów nienasyconych o 3,9%, a w szczególnoĞci kwasów wielonienasyconych (o 22,6%). Natomiast przy skarmianiu makuchu rzepakowego odnotowano gáów- nie wzrost udziaáu kwasów jednonienasyconych o 24,2%. Nie stwierdzono wyraĨnego wpáywu takich czynników, jak rasa i okres laktacji na profil kwasów táuszczowych w mleku kozim [12, 131].

Wysoka wartoĞü biologiczna i technologiczna produktów uzyskiwanych z chowu kóz (mleka, miĊsa, skór), wzglĊdy natury ekonomicznej (niskie koszty Īywienia, moĪ- liwoĞü wykorzystania nieuĪytków jako pastwisk, niski procent jaáowienia) powodują ponowny wzrost zainteresowania hodowlą tego gatunku zwierząt w kraju, a takĪe w województwie kujawsko-pomorskim. Z uwagi na reaktywowanie hodowli i chowu kóz, jak równieĪ ciągle jeszcze niewystarczające rozeznanie w zakresie poziomu produkcji i czĊsto rozbieĪne wyniki odnoĞnie jakoĞci i skáadu chemicznego mleka koziego, podjĊto badania, których celem byáa analiza produkcyjnoĞci kóz i jakoĞci mleka, uwzglĊdniająca miĊdzy innymi jego wáaĞciwoĞci prozdrowotne (zawartoĞü cholesterolu, nienasyconych kwasów táuszczowych, SKL i skáadników mineralnych).

(9)

Istotnym problemem poznawczym i aplikacyjnym jest przeanalizowanie wpáywu niektórych czynników (rasy, kolejnej laktacji, sezonu Īywienia, poziomu wydajnoĞci dziennej, zawartoĞci komórek somatycznych w mleku) na cechy uĪytkowoĞci mlecznej kóz, co moĪe byü pomocne selekcjonerom i/lub hodowcom w doskonaleniu genetycz- nym tych zwierząt utrzymywanych w kraju (gáównie w prowadzonej selekcji i doborze do rozpáodu).

W badaniach podjĊto równieĪ próbĊ zwiĊkszenia dokáadnoĞci i uproszczenia dotychczas stosowanej oceny uĪytkowoĞci mlecznej kóz, poprzez ewentualne skrócenie okresu jej trwania i wyszukanie najlepszych miesiĊcy laktacji do oceny. Cel ten planuje siĊ osiągnąü opierając siĊ na okreĞleniu zaleĪnoĞci miĊdzy wydajnoĞcią i skáadem mleka w róĪnych okresach laktacji a peáną laktacją. Zmniejszenie czĊstotliwoĞci próbnych udojów pozwoliáoby obniĪyü koszty utrzymania kóz, a tym samym spowodowaü wáą- czenie do programu oceny wiĊkszej liczby stad.

DąĪąc do zwiĊkszenia wydajnoĞci i ujednolicenia genetycznego najpopularniej- szych w kraju ras kóz, podjĊto równieĪ próbĊ oceny cech uĪytkowych tych zwierząt w wytypowanych rodzinach. Ocena taka, oprócz wáaĞciwoĞci poznawczych, moĪe byü przydatna praktycznie, szczególnie w wyborze kozioáków na przyszáych reproduktorów.

Mając na uwadze, Īe badaniami objĊto kozy najbardziej popularnych ras w Polsce (biaáa i barwna uszlachetniona) utrzymywanych w typowych warunkach, uzyskane wyniki i wnioski mogą byü przydatne dla potrzeb praktyki hodowlanej nie tylko w ocenianych stadach z województwa kujawsko-pomorskiego, ale równieĪ stanowiü cenny materiaá dla caáej populacji kóz w kraju.

(10)

2. MATERIAà I METODY

Badania przeprowadzono na 832 kozach rasy biaáej uszlachetnionej z gospodarstwa w RoĪnowie uĪytkowanych w latach 1995-2005 i na 638 kozach rasy barwnej uszlachetnionej z gospodarstwa w Wabczu uĪytkowanych w latach 1998-2005. Kozy z obu stad objĊte byáy kontrolą uĪytkowoĞci przez Regionalny Związek Hodowców Owiec i Kóz w Bydgoszczy (fot. 1, 2).

Pogáowie kóz rasy biaáej uszlachetnionej w latach obejmujących badania zwiĊk- szyáo siĊ z 14 do 203 sztuk, natomiast kóz rasy barwnej uszlachetnionej z 34 do 122 sztuk (tab. 1). Stado w RoĪnowie, to jedyne stado kóz rasy biaáej uszlachetnionej objĊte kontrolą uĪytkowoĞci, natomiast stado kóz rasy barwnej uszlachetnionej w Wabczu jest najbardziej licznym z 4 stad tej rasy, objĊtych kontrolą uĪytkowoĞci w województwie kujawsko-pomorskim [62].

Podstawowe dane dotyczące liczby ocenianych zwierząt oraz wskaĨniki ich uĪyt- kowoĞci rozpáodowej opracowano opierając siĊ na dokumentacji hodowlanej Regional- nego Związku Hodowców Owiec i Kóz w Bydgoszczy (tab.1).

W obu gospodarstwach kozy utrzymywano systemem alkierzowym i Īywiono grupowo zgodnie z ogólnie przyjĊtymi normami [97]. W okresie Īywienia zimowego dawka pokarmowa skáadaáa siĊ z kiszonki z kukurydzy, siana áąkowego, buraków pa- stewnych i mieszanki treĞciwej. Latem kozy otrzymywaáy zielonkĊ z traw, siano áąkowe lub sáomĊ i paszĊ treĞciwą. W okresie caáego roku stosowano w obu stadach dodatek mieszanki mineralno-witaminowej (Polfamiks dla kóz), kredĊ pastewną i sól w formie lizawek.ĩywienie w obu stadach byáo podobne w caáym okresie badaĔ.

WydajnoĞü mleczną kóz i skáad chemiczny mleka okreĞlano na podstawie comie- siĊcznych rannych i wieczornych udojów kontrolnych z obu strzyków – zgodnie z me- todyką A4 stosowaną w Krajowym Centrum Hodowli Zwierząt [46, 64] – w okresie trwania laktacji. W próbkach mleka oznaczano procentową zawartoĞü táuszczu, biaáka, laktozy, suchej masy caákowitej i beztáuszczowej. Dodatkowo wyliczono dla kaĪdej kozy: dáugoĞü trwania laktacji, wydajnoĞü dobową mleka i za caáy okres laktacji (kg) oraz wydajnoĞü táuszczu i biaáka (kg) w mleku za caáą laktacjĊ.

Ksztaátowanie siĊ cech produkcyjnych kóz ras biaáej i barwnej uszlachetnionej w badanym okresie (1995-2005) ujĊto w postaci funkcji pierwszego stopnia (trendu liniowego) wg wzoru [144]:

yt = at + b gdzie:

a – wspóáczynnik kierunkowy (regresji) wyraĪający roczne tempo przyrostu danej cechy,

t – czas wyraĪony w postaci kolejnych numerów lat, b – poziom cechy w okresie.

(11)

Fot. 1. Kozy rasy biaáej uszlachetnionej ze stada w RoĪnowie Photo 1. White improved breed goats in RoĪnowo herd

Fot. 2. Kozy rasy barwnej uszlachetnionej ze stada w Wabczu Photo 2. Colour improved breed goats in Wabcz herd

(12)

Tabela 1. LiczebnoĞü i wskaĨniki rozrodu kóz ras biaáej i barwnej uszlachetnionej w badanych stadach z województwa kujawsko-pomorskiego

Table 1. Number and reproduction index for white and colour improved breed goats in the herds tested in the kujawsko-pomorskie province

Rok Lear

Rasa Breed

Liczba kóz Numer of

goats

PáodnoĞü, % Fertility, %

PlennoĞü, % Prolificacy, %

Odchów koĨląt, %

Rearing of kids, %

UĪytkowoĞü rozpáodowa, %

Breeding performance, % 1995 pb* 14 100,00 207,10 100,00 207,00

1996 pb 24 96,00 179,20 96,50 172,00

1997 pb 23 96,80 206,10 95,80 200,00

pb 31 97,20 197,10 94,20 180,10

1998 pa* 34 100,00 182,40 91,90 167,70

pb 38 96,20 156,70 96,80 144,40

1999 pa 36 86,00 188,40 98,80 160,00

pb 55 87,70 221,10 96,80 187,70

2000 pa 51 86,30 158,50 97,60 136,70

pb 92 98,00 176,80 95,40 165,40

2001 pa 77 96,50 158,50 97,70 149,40

pb 94 95,00 175,20 97,00 161,30

2002 pa 74 95,30 169,30 91,20 147,20

pb 128 96,80 168,40 87,00 141,00

2003 pa 112 95,00 163,50 92,00 144,20

pb 130 99,20 146,80 94,50 137,80

2004 pa 132 96,20 150,40 100,00 144,70 pb 203 100,00 148,60 100,00 148,60 2005 pa 122 97,80 160,30 100,00 156,70

pb 832 96,00 171,90 93,80 154,60

Ogóáem

Total pa 638 94,40 163,40 95,00 147,30

Oznaczenia ras – Description for breeds

* pb – polska biaáa uszlachetniona – Polish white improved

* pa – polska barwna uszlachetniona – Polish colour improved

W latach 2002 i 2003, w pobieranych co miesiąc próbkach mleka od kaĪdej kozy oznaczono zawartoĞü niektórych skáadników mineralnych (Ca, P, Mg, Na, K i Zn), skáad i profil kwasów táuszczowych, zawartoĞü sprzĊĪonego kwasu linolowego (SKL) oraz cholesterolu. W celu okreĞlenia jakoĞci cytologicznej mleka, w tych samych prób- kach okreĞlono zawartoĞü komórek somatycznych (tys. szt/1ml). Oznaczenia wykonano na 1772 próbkach mleka od kóz biaáych uszlachetnionych i 1600 próbkach od kóz barwnych uszlachetnionych.

Skáad chemiczny mleka oznaczono w Laboratorium Oceny Mleka Krajowego Centrum Hodowli Zwierząt w Bydgoszczy aparatem Milco-Scan, natomiast zawartoĞü komórek somatycznych (LKS) za pomocą aparatu Fossomatic, wykorzystując metodĊ fluorescencji. ZawartoĞü skáadników mineralnych w mleku oznaczono w Laboratorium Instytutu Weterynarii w Bydgoszczy metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej (ASA), a fosforu metodą kolorymetryczną [108].

Skáad kwasów táuszczowych (g/100 g táuszczu), zawartoĞü sprzĊĪonego kwasu linolowego (mg/g táuszczu) i cholesterolu (mg/100 ml mleka) oznaczono w Centralnym Laboratorium Wydziaáu Hodowli i Biologii Zwierząt Uniwersytetu Technologiczno-

(13)

-Przyrodniczego w Bydgoszczy. ZawartoĞü kwasów táuszczowych w táuszczu mleka oznaczono metodą RĘsego-Gottlieba wg. A.O.A.C nr 905.02 [78] za pomocą chromato- grafu gazowego firmy Hewlett-Packard 6890, natomiast zawartoĞü sprzĊĪonego kwasu linolowego (SKL) oznaczono metodą chromatografii cieczowej, chromatografem firmy MERCK. Do iloĞciowego oznaczenia kwasów táuszczowych i identyfikacji SKL zasto- sowano wzorce firmy SIGMA. ZawartoĞü cholesterolu oznaczono metodą RĘsego- -Gottlieba na spektrofotometrze (UV-VIS 3100) firmy Shimadzu [78].

Zebrany materiaá liczbowy opracowano statystycznie wyliczając podstawowe mia- ry poáoĪenia i zmiennoĞci (x, v) oraz báąd standardowy Ğredniej arytmetycznej – SEM.

NastĊpnie przeprowadzono statystyczną weryfikacjĊ wpáywu takich czynników do- Ğwiadczalnych jak: rasa, wiek (kolejna laktacja), sezon Īywienia i poziom wydajnoĞci dziennej na cechy uĪytkowoĞci mlecznej kóz, podstawowy skáad chemiczny mleka, zawartoĞü skáadników mineralnych, skáad i profil kwasów táuszczowych oraz zawartoĞü sprzĊĪonego kwasu linolowego i cholesterolu, a takĪe jakoĞü higieniczną mleka wyra- Īoną liczbą komórek somatycznych (LKS) w tys. szt./1 ml. Z uwagi na to, Īe zawartoĞü komórek somatycznych nie speánia warunków rozkáadu normalnego, dokonano transformacji danych empirycznych funkcją logarytmiczną, stosując logarytm naturalny, LnLKS. AnalizĊ statystyczną przeprowadzono za pomocą jedno- i dwuczynnikowej analizy wariancji, a istotnoĞü róĪnic miĊdzy Ğrednimi weryfikowano testem Duncana, wykorzystując program Statistica V.5.5.

Oceniając wpáyw LKS na wydajnoĞü i skáad chemiczny mleka podzielono próby mleka na klasy w zaleĪnoĞci od zawartoĞci komórek somatycznych w 1 ml mleka:

A – do 400 tys., B – 401–800 tys., C – 801–1200 tys., D – 1201–1600 tys., E – powyĪej 1600 tys.

IstotnoĞü róĪnic miĊdzy Ğrednimi cech dla poszczególnych poziomów LKS weryfikowano analizą wariancji i testem Scheffego, wykorzystując program Statistica V.5.5.

W celu wytypowania wariantu najkorzystniejszej skróconej oceny uĪytkowoĞci kóz wyliczono metodą regresji wielokrotnej [150] wspóáczynniki korelacji fenotypowej miĊdzy wydajnoĞcią i podstawowym skáadem mleka za 90 i/lub 120 dni laktacji, a tymi samymi cechami za daną peáną laktacjĊ. Przeanalizowano kilka przykáadów przeprowa- dzania trzy- i czterokrotnych udojów w ciągu caáej laktacji, uwzglĊdniając kolejny mie- siąc laktacji i okres Īywienia. Trzykrotne kontrolne udoje przeprowadzono w nastĊpują- cych miesiącach laktacji: pierwszych trzech miesiącach (1., 2., 3. – w marcu, kwietniu i maju), w 4., 5. i 6. miesiącu laktacji (okres Īywienia letniego – czerwiec, lipiec i sier- pieĔ) oraz w 3. (maj), 5. (lipiec) i 8. (paĨdziernik) miesiącu laktacji, uwzglĊdniając początek Īywienia letniego, peániĊ lata i okres jesienny. Czterokrotne udoje kontrolne obejmowaáy: 1., 2., 3. i 4. miesiąc laktacji (marzec, kwiecieĔ, maj i czerwiec), a wiĊc sezonĪywienia wiosenno-letni; 1. i 2. (marzec i kwiecieĔ) oraz 5. i 6. (lipiec i sierpieĔ), czyli miesiące z sezonu Īywienia letniego. Trzeci przykáad dotyczyá dwóch pierwszych i dwóch ostatnich miesiĊcy laktacji.

Wykorzystując rodowody tabelaryczne w stadzie kóz rasy biaáej uszlachetnionej utworzono 15 rodzin, natomiast w stadzie rasy barwnej uszlachetnionej 17 rodzin. Do rodzin kwalifikowano kozy z minimum trzyletnim uĪytkowaniem. Rodziny scharakte- ryzowano pod wzglĊdem dáugoĞci laktacji, wydajnoĞci mleka, táuszczu i biaáka oraz zawartoĞci táuszczu i biaáka w mleku. OkreĞlono równieĪ cechy reprodukcyjne kóz

(14)

w poszczególnych rodzinach wyraĪone liczbą koĨląt urodzonych i odchowanych oraz kózek przeznaczonych na remont stada.

Zebrany materiaá liczbowy dotyczący charakterystyki uĪytkowoĞci kóz w po- szczególnych rodzinach opracowano statystycznie za pomocą wieloczynnikowej analizy wariancji wg nastĊpującego modelu:

Yijklmn = ai+bj + ck + dl + fm + (ab)ij + (ac)ik + (ad)il+ (bd)jl + eijklmn

gdzie:

ai – wpáyw i-tej rodziny (15 rodzin w populacji kóz pb i 17 rodzin kóz pa), bj – wpáyw j-tej rasy (biaáa uszlachetniona i barwna uszlachetniona), ck – wpáyw k-tej wielkoĞci miotu (1, 2, 3),

dl – wpáyw l-tej kolejnej laktacji (I, II, III, IV, V), fm – wpáyw m-tego roku urodzenia (1, 2, 3, 4, 5), (ab)ij – interakcja rodzina kóz x rasa kóz,

(ac)ik – interakcja rodzina x wielkoĞü miotu, (ad)il – interakcja rodzina x laktacja,

(bd)jl – interakcja rasa kóz x kolejna laktacja, eijklmn – báąd losowy związany z n-tą obserwacją.

Zmienne związane z uĪytkowoĞcią reprodukcyjną, nie mające rozkáadu normalnego, poddano transformacji logarytmicznej [ln(x + 1)]. Obliczenia wykonano za pomocą pakietu statystycznego SAS.

(15)

3. WYNIKI I ICH OMÓWIENIE

3.1. Charakterystyka uĪytkowoĞci mlecznej kóz ras biaáej i barwnej uszlachetnionej w badanych stadach z województwa

kujawsko-pomorskiego w latach 1995-2005

Charakterystyka uĪytkowoĞci mlecznej kóz obu ras dotyczyáa dáugoĞci laktacji, wydajnoĞci mlecznej za laktacjĊ i dziennej oraz wydajnoĞci za caáą laktacjĊ táuszczu i biaáka, a takĪe podstawowego skáadu chemicznego mleka w kolejnych latach kontroli uĪytkowoĞci (tab. 2 i 3, rys. 1 i 2).

W analizowanym okresie, dáugoĞü laktacji zwiĊkszaáa siĊ w obu ocenianych stadach, o czym Ğwiadczą dodatnie trendy czasowe tej cechy (rys. 1 i 2). ĝrednio na rok laktacja wydáuĪaáa siĊ o 5,71 dnia w stadzie kóz rasy biaáej uszlachetnionej, na co wpáyw miaáo prawdopodobnie znaczne wydáuĪenie laktacji (57 dni) miĊdzy 1996 a 1997 rokiem. W stadzie kóz rasy barwnej uszlachetnionej wydáuĪenie laktacji wynosi- áo Ğrednio 2,83 dnia na rok, a jej dáugoĞü zawieraáa siĊ w przedziale od 230 dni (2002 r.) do 282 dni (2005 r.) i w wiĊkszoĞci lat byáa wiĊksza u rasy barwnej niĪ biaáej uszlachetnionej (rys. 1).

WydáuĪanie siĊ laktacji miaáo wpáyw na iloĞü pozyskanego mleka od kozy, która zwiĊkszyáa siĊ w analizowanym okresie z 275 do 637 kg w stadzie kóz rasy biaáej uszlachetnionej, a w stadzie kóz barwnych uszlachetnionych odpowiednio z 561 do 742 kg (rys. 1). Szymanowska i Lipecka [134] analizując mlecznoĞü dwóch grup rasowych w ciągu 6 lat (1994-1999) wykazaáy, Īe kozy barwne, podobnie jak w badaniach wáasnych, charakteryzowaáy siĊ nieco dáuĪszą laktacją (250-273 dni) i wyĪszą wydajno- Ğcią mleka (506-578 kg) w porównaniu z kozami biaáymi, u których laktacja wynosiáa 244-263 dni, a wydajnoĞü mleka od 496 do 570 kg [134].

WydajnoĞü dobowa mleka od kozy ksztaátowaáa siĊ w granicach od 1,50 (1995 r.) do 2,90 kg (1997 r.) w stadzie rasy biaáej uszlachetnionej i od 2,10 (2003 r.) do 2,60 kg (2005 r.) w stadzie kóz barwnych uszlachetnionych. Trendy czasowe tej cechy w obu stadach kóz są dodatnie (rys. 1). ĝrednia wydajnoĞü dzienna w ocenianych stadach jest zbliĪona do uzyskanych przez Brzostowskiego i in. [27], NiĪnikowskiego [94] i Strzaá- kowską i in. [127], natomiast mniejsza niĪ w badaniach Szymanowskiej i in. [131].

WydajnoĞü táuszczu i biaáka w mleku (rys. 1) oraz procent biaáka (rys. 2) zwiĊk- szaáy siĊ w analizowanym okresie w obu ocenianych stadach, natomiast procent táusz- czu i suchej masy w mleku wykazywaáy tendencje rosnące w stadzie kóz biaáych uszlachetnionych, a malejące w stadzie barwnych uszlachetnionych. Wzrost zawartoĞci procentowej biaáka Ğwiadczy o lepszej przydatnoĞci technologicznej mleka. Procent laktozy w mleku nieznacznie zmniejszaá siĊ w obu ocenianych stadach, o czym Ğwiad- czą ujemne trendy czasowe tej cechy (rys. 2). ĝrednie zawartoĞci procentowe táuszczu i biaáka w mleku z obu stad, stwierdzone w kolejno analizowanych latach (za wyjątkiem 1995 r. u rasy biaáej uszlachetnionej) są zgodne z wynikami uzyskanymi w badaniach innych autorów [27, 86, 94, 105, 131, 132].

W obu ocenianych stadach stwierdzono duĪą zmiennoĞü w dziennej wydajnoĞci mlecznej i za caáą laktacjĊ oraz w wydajnoĞci táuszczu i biaáka. Wspóáczynniki zmien- noĞci tych cech dla wiĊkszoĞci lat objĊtych oceną mieszczą siĊ w przedziale 20-30%

(16)

(tab. 2). DuĪa zmiennoĞü tych cech jest prawdopodobnie wynikiem zróĪnicowanej dáu- goĞci laktacji, róĪnym wiekiem kóz uĪytkowanych w danym roku, prowadzoną pracą hodowlaną, a takĪe szeroko pojĊtymi warunkami Ğrodowiskowymi. ZmiennoĞü podsta- wowych skáadników chemicznych mleka (tab. 3) byáa maáa w kolejno analizowanych latach, a wspóáczynniki zmiennoĞci dla zawartoĞci procentowej: biaáka, laktozy, suchej masy caákowitej i beztáuszczowej nie przekraczaáy 10%. Najbardziej stabilnym skáadni- kiem mleka ocenianych kóz z obu stad jest laktoza i sucha masa beztáuszczowa (v do 5%), a najmniej procent táuszczu w mleku (v od 9,8 do 15,5%).

Stwierdzono ujemne zaleĪnoĞci miĊdzy dobową wydajnoĞcią mleka a procentem táuszczu, biaáka, laktozy i suchej masy w mleku u obu ras kóz (tab. 4). Wspóáczynniki korelacji fenotypowej miĊdzy wymienionymi wyĪej cechami byáy istotne statystycznie (za wyjątkiem rP miĊdzy wydajnoĞcią mleka a procentem laktozy w mleku kóz rasy biaáej uszlachetnionej) i przyjmowaáy wiĊksze wartoĞci u kóz barwnych w porównaniu z biaáymi uszlachetnionymi. Bagnicka i àukaszewicz [3] podają równieĪ, Īe istnieje ujemna korelacja miĊdzy wydajnoĞcią a procentem táuszczu w mleku kóz utrzymywanych w Polsce (r = –0,11), natomiast Kennedy i in. [73] badając zaleĪnoĞci miĊdzy tymi cechami uzyskali u rasy nubijskiej dodatnie zaleĪnoĞci (r = 0,06), a dla ras alpejskiej i saaneĔskiej ujemne (r = –0,02). ZbliĪone do wyników badaĔ wáasnych wartoĞci wspóáczynnika korelacji miĊdzy wydajnoĞcią a procentem táuszczu (r = –0,48) uzyskali Analla i in. [1].

WydajnoĞü mleka dodatnio koreluje z wydajnoĞcią táuszczu i biaáka, a wspóáczyn- niki korelacji w obu stadach kóz byáy wysokie i statystycznie istotne (tab. 4). W badaniach Bagnickiej i àukaszewicza [3] równieĪ stwierdzono wysokie wspóáczynniki korelacji miĊdzy wydajnoĞcią mleka a wydajnoĞciami táuszczu (rP od 0,76 do 0,96) i biaáka (rp od 0,89 do 0,92).

Mleko kóz obu ras o wyĪszej zawartoĞci táuszczu jest równieĪ bogatsze w biaáko, o czym Ğwiadczą dodatnie i statystycznie istotne wspóáczynniki korelacji miĊdzy procentem táuszczu a procentem biaáka w mleku (0,378^x i 0,532^x). Potwierdzają to bardzo wysokie wspóáczynniki rP miĊdzy wydajnoĞcią táuszczu a wydajnoĞcią biaáka (0,917^x i 0,951^x). Do podobnych wniosków doszli: Analla i in. [1], Bagnicka i àukaszewicz [3]

oraz Manfredi i in. [90]. Oszacowane przez nich wspóáczynniki korelacji fenotypowej miĊdzy procentem táuszczu a procentem biaáka w mleku mieĞciáy siĊ w przedziale od 0,40 do 0,61. W obu badanych stadach dáugoĞü laktacji istotnie wpáywaáa na wydajnoĞü mleka, táuszczu i biaáka, a wspóáczynniki korelacji miĊdzy tymi cechami mieĞciáy siĊ w przedziale od 0,631^x do 0,713^x (tab. 4).

Charakterystyka uĪytkowoĞci mlecznej kóz ras biaáej i barwnej uszlachetnionej ze stad w województwie kujawsko-pomorskim wykazaáa, Īe pod wzglĊdem poszczegól- nych cech produkcyjnych oceniane zwierzĊta, w kaĪdym analizowanym roku, uzyskaáy wyniki na Ğrednim poziomie stad bĊdących pod kontrolą uĪytkowoĞci [62]. ZwiĊkszanie siĊ dáugoĞci laktacji, wydajnoĞci zarówno mleka, táuszczu jak i biaáka na przestrzeni analizowanego okresu Ğwiadczy o prawidáowo prowadzonej pracy hodowlanej, odpowiednim doborze par do rozpáodu i wáaĞciwym Īywieniu ocenianych kóz. Z uwagi na ujemne zaleĪnoĞci miĊdzy wydajnoĞcią mleka a procentową zawartoĞcią w nim biaáka, stwierdzone w ocenianych stadach (–0,249^x i –0,275^x) i przez innych autorów [1, 2, 3, 4, 90], hodowcy przeznaczający mleko kozie na cele serowarskie powinni zmniejszyü nacisk selekcyjny na wydajnoĞü mleka. ZwiĊkszając nacisk selekcyjny na procentową zawartoĞü táuszczu w mleku moĪna zwiĊkszyü udziaá biaáka (dodatnie korelacje miĊdzy tymi cechami), cennego przy przerobie technologicznym mleka koziego.

(17)

3.2. Wpáyw wybranych czynników na wydajnoĞü i skáad chemiczny mleka kóz ras biaáej i barwnej uszlachetnionej

3.2.1. Rasa

WydajnoĞü i skáad chemiczny mleka koziego zaleĪy miĊdzy innymi od takich czynników jak genotyp, Īywienie, wiek i okres laktacji, a znajomoĞü ich wpáywu jest waĪna dla prawidáowego zarządzania stadem [4, 11-13, 20, 94, 97, 108, 130-132].

Analizując wpáyw rasy na cechy uĪytkowoĞci mlecznej (tab. 2 i 3) wykazano, Īe kozy rasy barwnej uszlachetnionej w porównaniu z biaáymi uszlachetnionymi w latach 1995-2005 charakteryzowaáy siĊ statystycznie istotnie wiĊkszą liczbą dni doju, co przede wszystkim wpáynĊáo na wyĪszą wydajnoĞü mleczną tej rasy za okres caáej laktacji. W wiĊkszoĞci ocenianych lat kozy barwne charakteryzowaáa wyĪsza wydajnoĞü mleczna za laktacjĊ niĪ kozy biaáe. Jedynie stwierdzono w latach 1998-2000 istotnie wiĊkszą wydajnoĞü od kóz biaáych uszlachetnionych. Dzienna wydajnoĞü mleka od kozy byáa zbliĪona w kolejno analizowanych latach (za wyjątkiem lat 1998, 2000 i 2005), a za caáy okres byáa identyczna w obu ocenianych rasach (2,3 kg od kozy).

LitwiĔczuk i in. [86] oraz Ryniewicz i in. [119] uzyskali od kóz biaáych uszlachetnionych za 300-dniową laktacjĊ odpowiednio 600 i 550 kg mleka. ZwaĪywszy, Īe laktacja ocenianych kóz biaáych trwaáa tylko 232, a barwnych 259 dni uzyskane wyniki wydajnoĞci mlecznej (533 i 590 kg od kozy) naleĪy uznaü za zadowalające. WydajnoĞü táuszczu i biaáka w mleku za laktacjĊ, w latach 2001-2005 byáa statystycznie istotnie wiĊksza u kóz rasy barwnej uszlachetnionej (tab. 2). Procentowa zawartoĞü táuszczu, laktozy i suchej masy caákowitej w mleku od 1999 do 2005 roku i za caáy okres byáa istotnie wiĊksza u kóz rasy barwnej uszlachetnionej, natomiast zawartoĞü biaáka i suchej masy beztáuszczowej zbliĪona w obu rasach (tab. 3). W hodowli kóz waĪna jest nie tylko iloĞü pozyskiwanego mleka, lecz takĪe jego podstawowy skáad, w tym gáównie biaáka, bowiem zawartoĞü tego skáadnika decyduje o iloĞci pozyskanego sera. Na podstawie uzyskanych wyników dotyczących wydajnoĞci i skáadu chemicznego mleka moĪna stwierdziü, Īe surowiec ten od obu ras kóz nadaje siĊ nie tylko do celów pitnych, ale równieĪ do przetwórstwa.

Bagnicka i àukaszewicz [3] oraz Bagnicka i in. [4] oceniając mlecznoĞü kóz ras biaáej i barwnej uszlachetnionej, saaneĔskiej i alpejskiej stwierdzili, Īe rasa kóz nie jest czynnikiem wpáywającym istotnie na wydajnoĞü mleka. Natomiast Szymanowska i Lipecka [133] wykazaáy istotnie wyĪszą produkcjĊ mleka, táuszczu, biaáka oraz zawar- toĞü biaáka w mleku kóz rasy saaneĔskiej w porównaniu z rasą biaáą uszlachetnioną.

RównieĪ Sharmak i in. [123] uzyskali najwiĊkszą mlecznoĞü od kóz saaneĔskich. Auto- rzy ci wskazują na koniecznoĞü doskonalenia produkcyjnoĞci mlecznej kóz biaáych uszlachetnionych nie tylko poprzez selekcjĊ, ale równieĪ krzyĪowanie uszlachetniające z kozáami rasy saaneĔskiej.

Mleko kozie w Īywieniu czáowieka jest cennym Ĩródáem áatwo przyswajalnych ma- kro- i mikroelementów niezbĊdnych do prawidáowego funkcjonowania organizmu. Za- wartoĞü wapnia, fosforu, magnezu, sodu i potasu (tab. 5) byáa wiĊksza w mleku kóz rasy biaáej uszlachetnionej w porównaniu z barwną uszlachetnioną w obu latach oceny, natomiast zawartoĞü cynku byáa nieznacznie wyĪsza w mleku kóz barwnych uszlachetnionych. RóĪnice statystycznie istotne w zawartoĞci wapnia, fosforu i potasu stwierdzono w mleku w 2003 roku, natomiast w zawartoĞci magnezu, sodu i potasu w 2002 roku. Nie stwierdzono róĪnic istotnych statystycznie miĊdzy latami badaĔ, co wskazuje na w miarĊ

(18)

stabilną zawartoĞü ocenianych skáadników mineralnych w mleku obu ras kóz. WyĪsza zawartoĞü Ca w mleku kóz rasy biaáej uszlachetnionej (123,26-126,49 mg/100 g) w po- równaniu z mlekiem kóz rasy barwnej uszlachetnionej (119,58-120,93 mg/100 g) Ğwiad- czy o lepszej przydatnoĞci technologicznej mleka kóz biaáych, bowiem poziom wapnia jest wskaĨnikiem decydującym o przerobie tego produktu. Stosunek Ca : P w mleku obu ras kóz wynosi jak 1,6 : 1 i jest zgodny z wymaganiami fizjologicznymi dla czáowieka [77]. ZawartoĞci poszczególnych skáadników mineralnych w mleku ocenianych kóz są zbliĪone do uzyskanych w innych badaniach [12, 20, 54, 58, 81, 85, 87, 91, 101, 105, 120].

Na podstawie przeprowadzonych wczeĞniej badaĔ [12] dotyczących oceny skáadu chemicznego mleka tych samych stad kóz stwierdzono wyĪsze poziomy wapnia i fosforu w mleku kóz rasy biaáej uszlachetnionej (odpowiednio: 151,9 i 100,1 mg/100 g mleka), a zbliĪone do obecnych wyników, w stadzie kóz barwnych uszlachetnionych (Ca – 118 mg/100 g i P – 80,1 mg/100 g). Gajewska i in. [51] podają, Īe w mleku kozim zawartoĞü wapnia ksztaátuje siĊ od 102 do 150 mg/100 g, a fosforu od 115 do 151 mg/100 g mleka. Po granulacji peánego mleka koziego zawartoĞü wapnia zwiĊksza siĊ do 1113 mg/100 g, zaĞ fosforu do 764 mg/100 g, a stosunek Ca : P ksztaátuje siĊ jak 1,3 : 1 [51].

Rasa kóz okazaáa siĊ czynnikiem wpáywającym na zróĪnicowanie zawartoĞci nie- których kwasów táuszczowych frakcji lipidowej mleka, natomiast rok oznaczeĔ nie wpáynąá statystycznie istotnie na uzyskane wyniki (tab. 6). Táuszcz mleka kóz rasy barwnej uszlachetnionej byá statystycznie istotnie bogatszy w kwas kaprynowy C10:0, Ğrednio o 2,83 j.p., laurynowy C12:0 o 1,17 j.p. i palmitynowy C16:0 o 1,33 j.p., uboĪszy natomiast w kwas oleinowy C18:1 o 0,63 j.p. w porównaniu z táuszczem mleka kóz rasy biaáej uszlachetnionej. RóĪnice te zostaáy potwierdzone statystycznie. WyĪszą zawar- toĞü poszczególnych kwasów táuszczowych w táuszczu mleka kóz biaáych i barwnych uszlachetnionych Īywionych z udziaáem kultur droĪdĪy i biopleksów stwierdzili Reklewska i in. [116]. Autorzy ci nie analizowali róĪnic w zawartoĞci kwasów táusz- czowych w mleku miĊdzy rasami. Natomiast badania Szymanowskiej i in. [131] dowo- dzą, Īe rasa kóz nie róĪnicuje iloĞci poszczególnych kwasów táuszczowych frakcji lipidowej mleka z wyjątkiem kwasu mirystynooleinowego (C14:1), którego zawartoĞü byáa istotnie wyĪsza w mleku kóz rasy biaáej uszlachetnionej w porównaniu z saaneĔską.

Táuszcz mleka obu ocenianych ras kóz, z kwasów táuszczowych nasyconych za- wieraá najwiĊcej kwasu palmitynowego C16:0, stearynowego C18:0 i mirystynowego C14:0

(tab. 6, rys. 3). Natomiast z oznaczonych kwasów nienasyconych najwyĪszy udziaá przypadá na bardzo cenny w codziennej diecie kwas oleinowy C18:1.Udziaá tego kwasu w táuszczu mleka kóz biaáych stanowiá 28,15%, a w táuszczu mleka kóz barwnych 24,75% ogóáu kwasów (rys. 3).

ZawartoĞü wszystkich kwasów nasyconych (SFA) w táuszczu mleka kóz rasy barwnej uszlachetnionej byáa statystycznie istotnie wiĊksza niĪ u kóz rasy biaáej uszlachetnionej w obu analizowanych latach (tab. 6). Podobnie ksztaátowaáa siĊ zawartoĞü kwasów ogóáem (KT). Natomiast zawartoĞü kwasów nienasyconych (UFA) byáa zbli- Īona u obu ocenianych ras i wynosiáa odpowiednio: 19,19 i 18,55 g/100 g táuszczu.

Kwasy nasycone (SFA) w táuszczu mleka kóz rasy biaáej uszlachetnionej stanowiáy 69,22%, a u rasy barwnej uszlachetnionej 72,90% ogóáu kwasów, natomiast kwasy nienasycone odpowiednio 30,78 i 27,10% (rys. 4). Stosunek kwasów nienasyconych do nasyconych (UFA/SFA) w mleku obu ras kóz byá zbliĪony i za caáy okres badaĔ wyno- siá odpowiednio: 0,45 i 0,38.

(19)

Podobną, do uzyskanych w badaniach wáasnych, zawartoĞü kwasów nasyconych (63,03%) i nienasyconych (29,9%) oraz stosunek UFA/SFA (0,46) w táuszczu mleka kóz rasy biaáej uszlachetnionej stwierdziá Reklewski [117]. Danków i in. [37] oznacza- jąc skáad kwasów táuszczowych i cholesterolu w mleku maáych przeĪuwaczy stwierdzili,Īe w mleku kóz rasy biaáej uszlachetnionej kwasy nasycone stanowiáy 73,45%, nienasycone 26,18%, a stosunek kwasów nienasyconych do nasyconych wynosiá 0,36 i byá niĪszy niĪ w badaniach wáasnych. W badaniach Szczepanik i Libudzisz [129] wykazano, Īe táuszcz mleka koziego zawieraá 57,52% SFA i 34,72% UFA, a stosunek UFA/SFA wynosiá 0,74.

Mleko kóz rasy biaáej uszlachetnionej w kolejnych latach badaĔ i za caáy okres zawieraáo wiĊcej sprzĊĪonego kwasu linolowego (SKL) we frakcji lipidowej w porów- naniu z mlekiem kóz rasy barwnej uszlachetnionej (tab. 7). Statystycznie istotne róĪnice w zawartoĞci SKL miĊdzy ocenianymi rasami stwierdzono w drugim roku badaĔ i w latach 2002-2003. ZawartoĞü SKL w táuszczu mleka kóz biaáych uszlachetnionych mieĞciáa siĊ w przedziale od 8,80 do 9,57 mg/g táuszczu, natomiast u kóz barwnych od 8,53 do 8,99 mg/g táuszczu. IloĞü SKL w mleku ocenianych kóz byáa zbliĪona do za- wartoĞci tego skáadnika w mleku krowim [102]. Patkowska-Sokoáa i in. [102] wykazali, Īe Ğrednia zawartoĞü SKL w táuszczu mleka koziego wynosi 6,67 mg/g táuszczu, w mleku krowim 8,71, a najwyĪsza jest w mleku owczym i wynosi 12,78 mg/g táusz- czu. W badaniach innych autorów [32, 61] wykazano równieĪ, Īe mleko owcze jest bogatsze w SKL w porównaniu z mlekiem innych przeĪuwaczy. Collomb i in. [32]

oceniając jakoĞü mleka owiec róĪnych ras stwierdzili, Īe zawartoĞü sprzĊĪonego kwasu linolowego ksztaátowaáa siĊ w granicach od 1,85 do 2,43 g/100 g táuszczu, a w badaniach Hampela i in. [61] od 1,58 do 1,76 g/100 g táuszczu mleka owczego.

Mleko kóz rasy barwnej uszlachetnionej charakteryzowaáo siĊ wiĊkszą zawarto- Ğcią cholesterolu niĪ mleko kóz biaáej uszlachetnionej (róĪnice statystycznie istotne potwierdzono w drugim roku badaĔ i za caáy okres). ĝrednia zawartoĞü cholesterolu w mleku ocenianych kóz rasy biaáej uszlachetnionej wynosiáa 10,74 mg/100 ml, a kóz rasy barwnej uszlachetnionej 11,06 mg/100 ml (tab. 7). Są to wartoĞci mniejsze od uzyskanych w innych badaniach dla mleka koziego i owczego [37, 117, 143]. W badaniach Reklewskiego [117] poziom cholesterolu w mleku kozim ksztaátowaá siĊ od 15 do 16 mg/100 cm³, a Wójtowskiego i in. [143] wynosiá 14,13 mg/100 ml. Prawie dwukrotnie wiĊksze stĊĪenie cholesterolu (26,11 i 29,0 mg/100 ml mleka) stwierdzono w mleku owczym [22, 143], co związane jest z wyĪszą zawartoĞcią táuszczu.

Wyniki badaĔ wáasnych wskazują, Īe mleko pochodzące od kóz rasy biaáej uszlachetnionej charakteryzuje siĊ lepszymi „wáaĞciwoĞciami prozdrowotnymi” od mleka kóz rasy barwnej uszlachetnionej, ze wzglĊdu na wyĪszą zawartoĞü w nim najwaĪniej- szych skáadników mineralnych (Ca, P i Mg), nienasyconych kwasów táuszczowych i SKL-u, korzystniejszy stosunek UFA/SFA, a mniejszy poziom cholesterolu.

3.2.2. Kolejna laktacja

Kolejna laktacja (wiek kóz) róĪnicowaáa istotnie uĪytkowoĞü mleczną i podstawowy skáad chemiczny mleka w obu ocenianych stadach kóz (rys. 5-14). Kozy rasy biaáej uszlachetnionej bĊdące w V laktacji charakteryzowaáy siĊ istotnie krótszym jej okresem trwania (206 dni) w porównaniu z pierwiastkami i kozami w II, III i IV laktacji (rys. 5). Podobnie, w stadzie kóz rasy barwnej uszlachetnionej zaznaczyá siĊ statystycznie istotny wpáyw kolejnej laktacji na jej dáugoĞü. U pierwiastek i kóz najstarszych (5-laktacja) liczba dni

(20)

doju byáa mniejsza (239 i 238 dni) niĪ u kóz bĊdących w II (270), III (255) i IV laktacji (252).

WydajnoĞü mleka w kolejnych laktacjach obu ras kóz (rys. 6) korespondowaáa z dáugoĞcią ich trwania (rys. 5) i dzienną wydajnoĞcią mleka (rys. 7). Najmniejszą wy- dajnoĞü mleka za laktacjĊ stwierdzono u pierwiastek, co wynikaáo z maáej wydajnoĞci dziennej tej grupy wiekowej kóz (1,9 kg/dobĊ u rasy biaáej i 2,0 kg u barwnej uszlachetnionej), mimo dáuĪszej lub zbliĪonej dáugoĞci trwania laktacji I niĪ IV i V. Naj- wiĊkszą wydajnoĞü mleka w ocenianych stadach uzyskano z laktacji II i III (róĪnice potwierdzone statystycznie miĊdzy laktacjami II i III a I i V). Na wynik ten, u kóz bia- áych uszlachetnionych, wpáyw miaáa najwiĊksza wydajnoĞü dzienna (2,60 kg) uzyskana w laktacji III (rys. 7) i duĪa liczba dni doju wykazana w laktacji II (242 dni – rys. 5).

Natomiast w stadzie kóz barwnych uszlachetnionych duĪa wydajnoĞü mleka z laktacji II byáa w wiĊkszym stopniu spowodowana dáugoĞcią jej trwania (269 dni – rys. 5) niĪ dzienną wydajnoĞcią mleka, a wydajnoĞü za III laktacjĊ, najwiĊkszą w tej rasie wydaj- noĞcią dzienną (2,50 kg – rys. 7) i dáugoĞcią laktacji (254 dni – rys. 5).

We wczeĞniej przeprowadzonych badaniach okreĞlających wpáyw kolejnej laktacji na wydajnoĞü mleka u kóz wykazano wpáyw [4, 11, 26, 35, 75, 107, 127] i brak wpáywu [94] kolejnej laktacji na cechy mlecznoĞci. Bagnicka i in. [4], analizując cechy produk- cyjne u kóz biaáych i barwnych uszlachetnionych stwierdzili, Īe wydajnoĞü mleka zwiĊkszaáa siĊ w kolejnych laktacjach z 428,55 kg w I do 584,69 kg w IV laktacji. Wy- niki tych badaĔ są zgodne z uzyskanymi w ocenianych stadach. W innych badaniach [135] wydajnoĞü mleka kóz biaáych uszlachetnionych ksztaátowaáa siĊ od 376 kg w I laktacji do 684 kg w III, przy wiĊkszej niĪ w badaniach wáasnych liczbie dni doju (od 254 do 283 dni). RównieĪ u kóz rasy saaneĔskiej stwierdzono zwiĊkszającą siĊ wydajnoĞü mleka w kolejnych laktacjach z 507 (I) do 925 kg (IV), przy równej liczbie dni tych laktacji – 273 [135]. WydáuĪenie IV laktacji do 311 dni u kóz biaáych uszlachetnionych spowodowaáo wzrost wydajnoĞci mlecznej do 898,80 kg [107].

Oceniane kozy obu ras w II i III laktacji charakteryzowaáy siĊ istotnie wyĪszą wy- dajnoĞcią táuszczu i biaáka za okres caáej laktacji w porównaniu z pierwiastkami oraz kozami bĊdącymi w IV i V laktacji (rys. 8 i 9). ZbliĪone wyniki wydajnoĞci táuszczu i biaáka za laktacjĊ stwierdzono u kóz biaáych i barwnych w innych badaniach [11, 27, 94, 131]. NajwiĊksza wydajnoĞü táuszczu i biaáka w II i III laktacji jest wynikiem duĪej wydajnoĞci mleka z tego okresu uĪytkowania kóz oraz stwierdzonymi w obu stadach wysokimi wartoĞciami wspóáczynników korelacji (tab. 4) miĊdzy wydajnoĞciami mleka, táuszczu i biaáka.

Mleko pierwiastek rasy biaáej uszlachetnionej charakteryzowaáa statystycznie istotnie wiĊksza zawartoĞü táuszczu i biaáka w porównaniu z mlekiem kóz bĊdących w kolejnych laktacjach (rys. 10 i 11). ZawartoĞü táuszczu w mleku kóz tej rasy systematycznie zmniejszaáa siĊ w kolejnych laktacjach, a biaáka ulegaáa nieznacznym waha- niom. Natomiast u kóz rasy barwnej uszlachetnionej procent táuszczu i biaáka w mleku utrzymywaá siĊ na zbliĪonym poziomie w kolejnych laktacjach, a najwiĊcej tych skáad- ników mleka stwierdzono u pierwiastek (3,56 i 2,77%) i kóz bĊdących w V laktacji (3,51 i 2,84%). Na uwagĊ zasáuguje równieĪ fakt, Īe mleko kóz rasy biaáej uszlachetnionej w kolejnych laktacjach zawieraáo mniej táuszczu, a wiĊcej biaáka w porównaniu z mlekiem kóz rasy barwnej uszlachetnionej (z wyjątkiem procentu biaáka w V laktacji).

We wczeĞniej przeprowadzonych badaniach wáasnych [11] i badaniach NiĪnikow- skiego [94] nie stwierdzono statystycznie istotnych róĪnic w procentowym udziale táuszczu i biaáka w mleku z kolejnych laktacji kóz biaáych uszlachetnionych. Natomiast

(21)

Kmieü i in. [75] wykazali, Īe wraz z wiekiem kóz zwiĊksza siĊ w mleku istotnie zawar- toĞü biaáka – do IV laktacji i táuszczu – do V laktacji.

Procentowa zawartoĞü laktozy w mleku kóz biaáych uszlachetnionych utrzymywa- áa siĊ na zbliĪonym poziomie do IV laktacji. U kóz najstarszych zaobserwowano statystycznie istotne zmniejszenie siĊ zawartoĞci tego skáadnika w mleku. Natomiast u kóz barwnych uszlachetnionych, zawartoĞü laktozy w mleku systematycznie zwiĊkszaáa siĊ w kolejnych laktacjach z 4,56 do 4,67% (rys. 12). W innych badaniach [127, 135] wykazano, Īe zawartoĞü laktozy w mleku kóz nieznacznie zmniejszaáa siĊ w kolejnych laktacjach (z 4,70 w I do 4,67% w III).

Kolejna laktacja wpáynĊáa na procentową zawartoĞü suchej masy caákowitej i bez- táuszczowej w mleku badanych kóz (rys. 13 i 14). Zaobserwowane zmniejszanie siĊ zawartoĞci biaáka, táuszczu i laktozy w mleku kóz biaáych uszlachetnionych w kolejnych laktacjach miaáo wpáyw na mniejszą zawartoĞü suchej masy caákowitej i beztáusz- czowej. NajwiĊkszym procentem suchej masy caákowitej i beztáuszczowej charaktery- zowaáo siĊ mleko pierwiastek (odpowiednio: 11,34 i 8,06%) natomiast najmniejszym, mleko z V laktacji (10,86 i 7,81%). Natomiast u kóz barwnych uszlachetnionych zawar- toĞü tych skáadników mleka utrzymywaáa siĊ na zbliĪonym poziomie w kolejnych laktacjach. NajwiĊkszą zawartoĞü suchej masy caákowitej i beztáuszczowej stwierdzono w mleku pierwiastek i kóz w V laktacji (rys. 13 i 14). Uzyskane wyniki wskazują, Īe kolejna laktacja nie ma istotnego wpáywu na przydatnoĞü technologiczną mleka kóz z obu ocenianych ras. Nieznacznie lepsze do produkcji serów jest mleko pochodzące od pierwiastek.

Wiek kóz nie wpáynąá istotnie na zawartoĞü skáadników mineralnych w ich mleku (tab. 8 i 9). Istotne statystycznie róĪnice wykazano jedynie w poziomach magnezu, sodu i potasu w jednym z dwóch lat badaĔ. U kóz rasy biaáej uszlachetnionej (tab. 8) wraz z kolejną laktacją systematycznie (statystycznie nieistotnie) zwiĊkszaáa siĊ w mleku zawartoĞü fosforu (z 74,53 w I do 85,71 mg/100 g mleka w IV i V laktacji), magnezu (z 14,69 do 16,00 mg/100 g mleka), sodu (z 34,78 do 39,76 mg/100 g mleka) i potasu (z 199,13 w I do 215,20 mg/100 g mleka w III laktacji). Takiej prawidáowoĞci nie stwierdzono w mleku kóz barwnych uszlachetnionych (tab. 9). ZawartoĞü cynku w mleku obu ras kóz utrzymywaáa siĊ na zbliĪonym poziomie, z nieznaczną tendencją do wiĊkszej zawartoĞci tego pierwiastka w I laktacji.

Wzrost koncentracji P, K, Na, Ca i Mg w mleku kóz w miarĊ postĊpu laktacji wykazali Brendehang i Abrahamsen [25], przy czym wzrost zawartoĞci P i Mg miaá charakter liniowy, a K, Na i Ca krzywoliniowy. KrzyĪewski i in. [81] stwierdzili istotne statystycznie róĪnice w koncentracji Na, P, Ca, Mg, Zn i Fe na korzyĞü mleka pocho- dzącego od kóz starszych w porównaniu z pierwiastkami. Natomiast zawartoĞü potasu w cytowanych badaniach [81] zmniejszaáa siĊ w kolejnych laktacjach, odwrotnie jak w badaniach wáasnych. Zmiany w zawartoĞci skáadników mineralnych w mleku są prawdopodobnie spowodowane rodzajem dodatków mineralno-witaminowych stosowa- nych w Īywieniu. W badaniach KrzyĪewskiego i in. [81] stosowano w kolejnych laktacjach trzy róĪne dodatki witaminowo-mineralne i tym autorzy táumaczą zmiany w za- wartoĞci w mleku poszczególnych pierwiastków. Natomiast w badaniach wáasnych stosowano jedynie Polfamix dla kóz, co prawdopodobnie wpáynĊáo na w miarĊ stabilną zawartoĞü poszczególnych skáadników mineralnych mleka kóz bĊdących w róĪnych laktacjach. Na uwagĊ zasáuguje równieĪ stabilna (statystycznie nieistotna) zawartoĞü analizowanych skáadników mineralnych w mleku z kolejnych lat, gáównie u kóz barw-

(22)

nych uszlachetnionych (tab. 9), co potwierdza stosowanie tych samych dodatków mineralnych w Īywieniu ocenianych kóz.

Analizując profil kwasów táuszczowych w mleku kóz ras biaáej i barwnej uszlachetnionej (tab. 10) wykazano, Īe ogólna zawartoĞü nasyconych kwasów táuszczowych SFA byáa podobna (brak statystycznie istotnych róĪnic) w kolejnych laktacjach. Ogólna zawartoĞü nienasyconych kwasów táuszczowych UFA w táuszczu mleka kóz biaáych uszlachetnionych byáa najmniejsza u pierwiastek (18,61 g/100 g táuszczu) i zwiĊkszaáa siĊ nieznacznie (róĪnice nie potwierdzone statystycznie) w kolejnych laktacjach (do 19,40 g/100 g táuszczu w III laktacji). Podobnie jak u kóz biaáych, równieĪ u rasy barwnej uszlachetnionej, zawartoĞü UFA w táuszczu mleka byáa najmniejsza u pierwiastek a najwiĊksza u kóz w IV i V laktacji. Jednak róĪnice w zawartoĞci UFA miĊdzy I lakta- cją a pozostaáymi u tej rasy kóz byáy statystycznie istotne. Poziom UFA zadecydowaá, Īe równieĪ ogólna zawartoĞü KT w táuszczu mleka kóz barwnych uszlachetnionych byáa statystycznie istotnie najmniejsza u pierwiastek. ZwiĊkszanie siĊ zawartoĞci nienasyconych kwasów táuszczowych w kolejnych laktacjach wpáynĊáo na poprawĊ stosunku UFA/SFA, który u kóz barwnych ksztaátowaá siĊ od 0,33 w I laktacji do 0,41 w IV i V.

Stosunek UFA/SFA w táuszczu mleka kóz biaáych uszlachetnionych wynosiá u pierwiastek 0,46, a w nastĊpnych laktacjach 0,44 i byá korzystniejszy we wszystkich laktacjach w porównaniu z rasą barwną uszlachetnioną (tab. 10).

Kolejna laktacja nie wpáywaáa istotnie na iloĞü sprzĊĪonego kwasu linolowego w táuszczu mleka od obu ocenianych ras kóz (tab. 11). ZawartoĞü SKL-u w táuszczu mleka z dwóch kolejnych laktacji byáa nieznacznie wyĪsza w drugim roku badaĔ w porównaniu z pierwszym u obu ocenianych ras. Taka zaleĪnoĞü mogáa byü wynikiem jakoĞci podawanych pasz, a gáównie zawartoĞci w nich táuszczu. Wykazano równieĪ, Īe w ocenianych latach bogatszy w sprzĊĪony kwas linolowy byá táuszcz mleka kóz bia- áych niĪ barwnych uszlachetnionych (róĪnice nie potwierdzone statystycznie). Analizu- jąc wpáyw kolejnej laktacji na poziom cholesterolu w mleku stwierdzono, Īe w stadzie kóz barwnych uszlachetnionych mleko pierwiastek zawieraáo istotnie wiĊcej cholesterolu (12,55 mg/100 ml w drugim roku badaĔ i 12,15 mg/100 ml – lata áącznie) w porównaniu z mlekiem kóz w nastĊpnych laktacjach (III oraz IV i V áącznie), gdzie poziom tego skáadnika wynosiá odpowiednio 10,40 i 10,61 mg/100 ml mleka (tab. 11).

W stadzie kóz biaáych uszlachetnionych zawartoĞü cholesterolu w mleku z kolejnych laktacji byáa zbliĪona (od 10,32 – III do 11,14 mg/100 ml mleka – II laktacja), a róĪnice miĊdzy kolejnymi laktacjami okazaáy siĊ statystycznie nieistotne. We wszystkich laktacjach mleko kóz biaáych uszlachetnionych zawieraáo nieznacznie mniej cholesterolu (róĪnice statystycznie nie istotne) w porównaniu z mlekiem kóz barwnych uszlachetnionych. W dostĊpnym piĞmiennictwie brakuje badaĔ dotyczących oceny zawartoĞci SKL-u i cholesterolu w mleku kóz róĪnych ras w zaleĪnoĞci od ich wieku, dlatego na uwagĊ zasáugują wyniki badaĔ wáasnych. Brak istotnych statystycznie róĪnic w zawar- toĞci wapnia, fosforu, SKL-u i cholesterolu w mleku kóz obu ras wskazuje, Īe kolejna laktacja nie wpáywa na wartoĞü odĪywczą mleka. Pod wzglĊdem zawartoĞci nienasyconych kwasów táuszczowych nieco gorsze jest mleko pierwiastek.

3.2.3. Sezon Īywienia

Rodzaj podawanych pasz w dawce pokarmowej jest jednym z najwaĪniejszych czynników wpáywających na produkcjĊ i skáad chemiczny mleka koziego. W wielu krajowych i zagranicznych oĞrodkach naukowych wykonano badania dotyczące doskonalenia skáadu mleka w wyniku manipulacji genetycznych i Īywieniowych. Badania te

(23)

dotyczyáy gáównie obniĪenia zawartoĞci táuszczu w mleku przy jednoczesnym podwyĪ- szeniu zawartoĞci biaáka, poprzez zróĪnicowanie w dawce pokarmowej stosunku pasz treĞciwych do objĊtoĞciowych, czy stosowanie pasz wysokobiaákowych [29, 30, 70, 74, 116, 118]. Mniej uwagi poĞwiĊcono wartoĞci odĪywczej mleka kóz Īywionych tradycyjnie [13, 14, 131, 132].

W badaniach wáasnych, u obu ocenianych ras, stwierdzono statystycznie istotny wpáyw sezonu Īywienia na wydajnoĞü dzienną i podstawowy skáad chemiczny mleka koziego (tab. 12). Zimą Ğrednie dzienne wydajnoĞci mleka od kozy biaáej i barwnej uszlachetnionej wynosiáy odpowiednio 2,20 i 2,10 kg, i byáy istotnie niĪsze od Ğrednich wydajnoĞci z okresu Īywienia letniego – 2,40 i 2,50 kg.

W innych badaniach [131], dobowe wydajnoĞci kóz ras biaáej uszlachetnionej i sa- aneĔskiej byáy wyĪsze zimą (3,35 kg) i latem (3,42 kg) od uzyskanych w badaniach wáasnych, lecz nie stwierdzono statystycznie istotnego wpáywu sezonu Īywienia na dzienną iloĞü pozyskanego mleka od kozy. Mniejsza wydajnoĞü dzienna mleka od kóz z ocenianych stad, w porównaniu z innymi badaniami [131], spowodowana byáa róĪ- nym Īywieniem. W badanych stadach stosowano tradycyjne Īywienie oparte gáównie na gospodarskich paszach objĊtoĞciowych, a dodawana mieszanka treĞciwa skáadaáa siĊ gáównie ze Ğrut zboĪowych. Natomiast w cytowanych wyĪej badaniach [131] w dziennej dawce 10% udziaá miaáa pasza biaákowa, jaką jest Ğruta rzepakowa, a takĪe dodawa- no mlekopĊdnych otrąb pszennych.

Podstawowy skáad chemiczny mleka obu ras kóz z okresu zimowego i letniego byá zróĪnicowany. Mleko pozyskane w okresie Īywienia zimowego w porównaniu z mlekiem z okresu letniego u kóz rasy biaáej i barwnej charakteryzowaáo siĊ odpowiednio wyĪszym o: 0,57 j.p. i 0,49 j.p. udziaáem táuszczu, o 0,18 j.p. i 0,18 j.p. udziaáem biaáka, o 0,14 j.p. i 0,10 j.p. udziaáem laktozy oraz o 0,86 j.p. i 0,68 j.p. udziaáem suchej masy caákowitej. RóĪnice te zostaáy potwierdzone statystycznie (tab. 12). Uzyskane wyniki wskazują, Īe bardziej przydatne do celów serowarskich jest mleko pozyskiwane z zimowego okresu Īywienia.

Do podobnych wniosków doszli Borys i in. [22], badając mleko owcze pochodzą- ce z róĪnych sezonów Īywienia. Mleko owcze pozyskiwane w okresie Īywienia zimowego zawieraáo istotnie wiĊcej suchej masy, biaáka, a szczególnie táuszczu (dwukrotnie wiĊcej) od mleka pozyskanego w sezonie letnim. Odmienne wyniki uzyskano badając mleko kozie [131]. Mleko pozyskane w okresie Īywienia letniego charakteryzowaáo siĊ wyĪszym (statystycznie nieistotnym) udziaáem táuszczu i biaáka, a niĪszym laktozy.

Bovera i in. [24], badając wpáyw systemu utrzymania kóz (pastwiskowy i alkierzowy) na wydajnoĞü mleczną i jakoĞü mleka stwierdzili równieĪ, Īe mleko kóz korzystających z pastwiska charakteryzowaáo siĊ znacząco wyĪszą zawartoĞcią táuszczu.

SezonĪywienia wywará istotny wpáyw na zawartoĞü wiĊkszoĞci skáadników mineralnych w mleku ocenianych kóz z obu ras (tab. 13 i 14). Mleko kóz biaáych i barwnych uszlachetnionych pozyskane w okresie letnim charakteryzowaáo siĊ statystycznie istotnie wyĪszą koncentracją wapnia, sodu i potasu, a mniejszą fosforu w porównaniu z mlekiem pozyskanym zimą. ZawartoĞü magnezu w mleku kóz barwnych (tab. 14) byáa wiĊksza w okresie Īywienia letniego, a w mleku kóz biaáych uszlachetnionych identyczna w obu badanych okresach. Przedstawione wyniki zawartoĞci skáadników mineralnych w mleku z uwzglĊdnieniem sezonu Īywienia, potwierdzają wczeĞniejsze spostrzeĪenia, Īe mleko kóz biaáych uszlachetnionych jest bogatsze w wapĔ, fosfor, magnez, sód i potas, a uboĪsze w cynk (tab. 13) od mleka kóz barwnych uszlachetnionych (tab. 14). ZawartoĞü cynku w mleku kóz poszczególnych ras byáa prawie iden-

(24)

tyczna zimą i latem, ksztaátując siĊ na poziomie: 0,46 i 0,45 mg/100 g mleka u kóz barwnych oraz 0,37 i 0,38 mg/100 g mleka u kóz biaáych uszlachetnionych.

KrzyĪewski i in. [81] okreĞlając iloĞü makroelementów (Ca, Mg, K, Na) wydala- nych w dobowej iloĞci mleka koziego w zaleĪnoĞci od stadium laktacji stwierdzili ich wiĊkszą iloĞü od 61 do 200 dnia laktacji, co odpowiada okresowi Īywienia letniego, w porównaniu z iloĞciami wydalanymi w okresie od 6 do 60 dnia i powyĪej 200 dnia, co w uĪytkowaniu kóz odpowiada okresowi Īywienia zimowego.

Rodzaj pasz podawanych w dawce pokarmowej jest jednym z waĪniejszych czyn- ników wpáywających na zawartoĞü i profil kwasów táuszczowych. W kraju i na Ğwiecie prowadzone są badania mające na celu modyfikowanie zawartoĞci i skáadu kwasów táuszczowych w táuszczu mleka poprzez wprowadzenie do dawek miĊdzy innymi nasion roĞlin oleistych, kultur droĪdĪy, biopleksów, czy teĪ chronionych táuszczów roĞlinnych – bogatych w kwasy nienasycone [30, 70, 74, 104, 111, 116]. Mniejszą uwagĊ poĞwiĊ- cono zawartoĞci kwasów táuszczowych w táuszczu mleka kóz Īywionych standardowo [13, 131, 132].

Mleko kóz Īywionych standardowymi paszami gospodarskimi róĪniáo siĊ zawarto- Ğcią i profilem kwasów táuszczowych w zaleĪnoĞci od okresu Īywienia (tab. 15 i rys. 15).

Suma nasyconych kwasów táuszczowych (SFA) w táuszczu mleka kóz rasy biaáej uszlachetnionej byáa zbliĪona w okresie Īywienia zimowego (42,79 g/100 g) i letniego (43,68 g/100 g), natomiast zawartoĞü tych kwasów u kóz barwnych uszlachetnionych byáa istotnie wiĊksza w táuszczu mleka pochodzącego z okresu Īywienia letniego (53,40 g/100 g) w porównaniu z zimowym (46,27 g/100 g). W táuszczu mleka obu ras kóz w okresie Īywienia letniego przewaĪaáy dáugoáaĔcuchowe nasycone kwasy táusz- czowe: palmitynowy C16:0 i stearynowy C18:0. Natomiast kwasy táuszczowe krótkoáaĔ- cuchowe (kapronowy C6:0 i kaprylowy C8:0), przewaĪaáy w mleku pozyskanym w zimowym okresie Īywienia (tab. 15). W kwasy táuszczowe nienasycone bogatsze byáo mleko pozyskiwane w letnim okresie Īywienia, a róĪnice w ogólnej zawartoĞci tych kwa- sów (UFA) w táuszczu mleka miĊdzy ocenianymi okresami Īywienia byáy statystycznie istotne.

Bessa i in. [17] podają, Īe zielonka pastwiskowa zawieraü moĪe do 3% kwasów táuszczowych w suchej masie, z czego okoáo 90% stanowią kwasy nienasycone. Wypas kóz na pastwisku lub podawanie koszonej zielonki prowadzi wiĊc do zwiĊkszenia za- wartoĞci nienasyconych kwasów táuszczowych w táuszczu mleka [63, 149]. Potwierdze- niem tej tezy są wyniki uzyskane w badaniach wáasnych. W badaniach Czarniawskiej- -Zając i in. [36] przeprowadzonych na kozach rasy alpejskiej francuskiej stwierdzono równieĪ w mleku z okresu Īywienia letniego wyĪszą zawartoĞü kwasów linolowego (C18:2) i linoleinowego (C18:3) niĪ w mleku z okresu Īywienia zimowego. Reklewski i in. [118] wykazali takĪe wiĊkszą zawartoĞü kwasu linolowego w táuszczu mleka krów Īywionych ad libitum dawką na pastwisku (0,811 g/100 g), w porównaniu z zawartoĞcią tego kwasu w mleku krów Īywionych ad libitum dawką TMR (0,643 g/100 g). Nato- miast w badaniach Reklewskiej i in. [114] – wrĊcz odwrotnie – mleko krów Īywionych do woli dietą TMR byáo istotnie bogatsze w kwas linolowy w porównaniu z mlekiem krów korzystających z pastwiska. Wyniki badaĔ Kelly’ego i in. [72] dowodzą braku wpáywu Īywienia pastwiskowego krów na poziom kwasu linolowego w mleku.

GajdĤšek i in. [50] analizując zawartoĞü kwasów táuszczowych w okresie trwania laktacji kóz (od 3 do 244 dni), najwiĊkszą zawartoĞü kwasu oleinowego stwierdzili w mleku z pierwszego (okoáo 33% w ogólnej iloĞci UFA) i z dwóch ostatnich miesiĊcy (okoáo 28,5%) laktacji, a wiĊc czasu przypadającego na okres Īywienia zimowego.