Józef Bazylak
Typ religijności a niektóre cechy
osobowości w świetle badań
wybranej populacji — klerycy
Studia Philosophiae Christianae 15/2, 33-49S tu d ia P h ilo so p h ia e C h ristian ae A T K
15 (1979) 2
JÓ ZEF B A Z Y L A K
ТУР RELIGIJNOŚCI A NIEKTÓRE CECHY OSOBOWOŚCI
w
Ś w i e t l e b a d a ń w y b r a n e j p o p u l a c j i — k l e r y c y1. P ro b lem b ad aw czy. 2. M etod y b adań. 3. A n a liza i in terp reta cja w y n ik ó w b adań. W nioski
Celem niniejszej pracy jest próba dania odpowiedzi na dwa podstawowe pytania:
1. Czy grupa studentów teologii — kleryków stanowi jakiś jednolity typ religijności, względnie czy da się wśród nich wyodrębnić różne typy religijności?
2. Czy istnieje i ew entualnie jakiego rodzaju, współzależ ność między typem religijności a cechami osobowości w ba danej populacji?
1. PR O BLEM BA D A W C Z Y
W badanym problem ie natrafiam y od razu na trudność zna ną dobrze wszystkim psychologom religii, a mianowicie na trudność bliższego oznaczenia, co należy rozumieć przez reli gijność. Nie dysponujem y tu żadną definicją empiryczną. Żeby uzyskać jednak konieczne oznaczenie przedm iotu badań, praca oparła się na pew nym złożonym zabiegu metodologicznym.
N ajpierw trzeba było wyjść z określenia religijności, jakim w przybliżeniu posługuje się współczesna teologia katolicka. Określenie to wyróżnia sum arycznie trzy podstawowe elem en ty:
a) rzeczywistość nadnaturalną, transcendentną, psychologi cznie ujm owaną przez władze poznawcze i refleksyjne czło wieka: praw dy religijne, w iara w dogmaty, religijne w yobra żenia, przekonania, poglądy itp.,
b) dziedzinę m oralną, która wyraża się psychologicznie przez sferę dążeniową, konkretny kodeks m oralny, poczucie obo wiązku i cały zespół odniesień m oralnych inspirow anych przez wiarę.
c) dziedzinę kultu, praktyk i zachowań związanych z reli gijną w iarą i moralnością.
Następnie takie trzy elementowe (Bóg, ethos, praxis) opi sanie religijności wzięte z teologii skonfrontowano z pogląda mi na religijności w konkretnej grupie badanych na sposób son dażowych 1. Okazało się, że opisanie religijności przez bada nych jest bardzo zbliżone do określenia branego z teologii. Zbieżność tę tłum aczy się tym , że badani nie tylko należą do środowisk, które pozostają pod ogólnym w pływem teologii k a tolickiej, ale także sami czerpią w prost rozumienie religijności z wykładów teologii (alumni kursu I byli pominięci w tych badaniach). W rezultacie można powiedzieć, że w jakim ś sensie praca niniejsza oparła się na zastanym, środowiskowym i kon kretnym rozumieniu religijności. A zatem religijność ta obej m uje świat wierzeń, postaw m oralnych oraz p raktyk religij nych, oznaczonych zakresem życia katolickich seminariów du chowych. 2
2. M ETO DY B A D A N
Badania przeprowadzono w latach 1968— 1970 w czterech Wyższych Sem inariach Duchownych: w Lublinie, Łodzi, P rze m yślu i Sandomierzu. Objęły one 268 kleryków.
W celu zebrania jak najszerszych danych dotyczących reli gijności badanej populacji skonstruowano własny kw estiona riusz. K westionariusz ten zawiera 147 pytań. Treść tych p y tań starała się uwzględnić kolejno podstawowe zagadnienia z dziedziny w iary kleryków, postaw m oralnych i praktyk po bożności. Zakres tych zagadnień był podyktow any konkretnie szczegółowymi ram am i życia sem inaryjnego i treściam i religij nymi, jakie zaw ierają program y seminaryjskiego wykształcenia i wychowania kandydata na kapłana. P ytania konstruowano w ten sposób, żeby uchwycić możliwie najdokładniej zbieżnoś ci oraz różnice między respondentam i na każde z pytań i na cały kwestionariusz razem. Dlatego układ pytań był taki, że by odpowiedziom można było przypisać pew ne wartości liczbo
1 P y ta n ia so n d a żo w e o b jęły 84 k lery k ó w , k tórzy o d p o w ied zieli na n a stęp u ją ce p ytan ia: a) co to jest relig ijn o ść? b) ja k ie szczeg ó ln e c e ch y ch a ra k tery zu ją czło w ie k a relig ijn eg o ? c) co to jest r e lig ijn o ść k le ryka? d) ja k ie cech y szczeg ó ln ie p o w in n y ch a ra k tery zo w a ć k lery k a re lig ijn eg o ? e) czym różni się relig ijn o ść k lery k a od re lig ijn o śc i czło w ie k a św ieck ieg o ?
2 J. B azylak : P o s t a w a r elig ijn a a s a m o d z ie l n o ś ć m ł o d z i e ż y , „ N o v u m ”, (1973) 5, 20— 36.
we. Umożliwia to uzyskanie obrazu maksym alnej zbieżności i m aksym alnej rozbieżności między konkretnym i jednostkam i badanymi, co było nieodzowne dla uchwycenia wiązek typo logicznych.
Kwestionariusz zm ierzał nie tylko do stworzenia ogólnego obrazu religijności kleryków , ale przede wszystkim do w y odrębnienia pewnych typów religijności kleryckiej. W tym przypadku chodziło o wyodrębnienie jakichś typów religijnoś ci wśród ludzi, którzy z potocznej teorii zdają się mieć religij ność m aksym alnie natężoną i ujednoliconą. Czy da się w ogóle jakieś różnice typologiczne uchwycić? Jeszcze większą tru d ność zdają się przedstawiać próby uchwycenia jakiejś współ zależności między ew entualnym i typam i a ich cechami osobo wości. W każdym razie w pracy unikam y tradycyjnego w y odrębnienia typów religijnych w oparciu o cechy osobowościo we, lecz staram y się najpierw wyodrębnić typy przy pomocy m etody kwestionariusza, a potem dopiero uchwycić ew entual ne różnice w zakresie cech osobowościowych.
Zabiegi typologizacyjne w pracy niniejszej oparte są na za sadach m atem atycznych, co musi z góry rzutować na rodzaj typów, jakie wynikną. P raca stosuje, w jakiś sposób bodajże po raz pierwszy w psychologii religii, m atem atyczną metodę grupowania zm iennych zwaną taksonomią wrocławską a popu larnie „metodą dendrytow ą” 3. Metoda ta pozwoliła określić
3 W m eto d zie p orząd k ow an ia d en d ry to w eg o im w ię k sz a jest o d le g ło ść m ięd zy p u n k tam i, ty m m n iejszy jest zw ią zek m ięd zy b ad an ym i p rzed m iotam i i na od w rót — im o d leg ło ść m n iejsza, ty m zw ią zek w ię k sz y . D w a zb iory u w a ża m y za b lisk ie pod w z g lę d e m w y stę p u ją cych cech, jeżeli te sam e cech y w y stę p u ją w jed n y m i d ru gim ob sza rze. Im w ię c e jje st cech ch a ra k tery zu ją cy ch e le m e n ty z jed n ego zbioru a n ie ch a ra k tery zu ją cy ch d rugiego zbioru, ty m bard ziej o d leg łe są te d w a zbiory. W skaźnik b lisk o śc i obu zb iorów jest n a stęp u ją cy
O zn aczym y przez „a” — ilo ść cech ch a ra k tery zu ją cy ch p ierw szy zbiór: przez „b” — ilo ść cech ch a ra k tery zu ją cy ch d ru gi zbiór; przez „c” — ozn aczym y ilo ść cech w sp ó ln y c h tzn. w y stę p u ją c y c h w p ierw szy m i drugim zbiorze. W skaźnik jest ró w n y zeru w ted y , g d y dw a zbiory n ie m ają żad n ego e lem en tu w sp ó ln eg o (c = o). Jeżeli w y stę p u ją c e ch y w sp ó ln e, w sk a ź n ik jest d o d a tn i i ty m w ię k sz y im w ię c e j jest e le m en tó w w sp ó ln y c h w obu zbiorach. Jeżeli w s z y stk ie cech y w y stę p u ją w jed n y m i d ru gim zbiorze to zn aczy a = b = c, w te d y Ws = 1 O d le g ło ść 1 — Ws m a tę w ła śc iw o ść , ż e d w a zb io ry będą o d leg łe od sieb ie n ie w ię c e j niż o 1. In n y m i sło w y , aby o b liczy ć tak rozu m ian ą o d leg ło ść p o stęp u ję w pracy w n a stęp u ją cy sposób. P o ró w n u ję dw óch b a d an ych k lery k ó w ze w zg lęd u na u d ziela n e przez nich od p ow ied zi
liczbowo „odległości” (w podobieństwie lob rozbieżności odpo wiedzi na pytania kwestionariusza) między wszystkimi bada nymi, każdym z osobna i w yodrębniającym i się wiązkami (gru pami). Metoda ta jest na ogół prostsza od zbliżonych do niej innych metod, np. L. M cQ uitty’e g o 4, czy J. C. L ingoesa5.
Do pomiaru cech osobowości posłużono się K aliform ijskim In w entarzem psychologicznym (CPI) raz listę przymiotników (ACL). A utorem obu tekstów jest H. Gough i A. B. H eilbraun 6.
3. A N A L IZ A I IN T E R P R E T A C JA W Y N IK Ó W B A D A N
W yodrębnione ty p y i ich charakterystyka w świetle kw estionariusza religijności
Jak już wspomniano wyżej, zabieg w yodrębniania typów przy pomocy własnego kw estionariusza religijności opierał się na metodzie taksonom i wrocławskiej. O peracja denrytw e dały nam pew ien obraz z danymi ilościowymi 7. Taka podstaw a m a tem atyczna, której dendryt jest jedną z najprostszych form — konieczna jest dla uchwycenia podobieństw między badanymi. Mamy tu bowiem do czynienia nie tylko z wieloma cechami i wieloma osobami badanymi, lecz także z procesem ugrupow a nia jednostek na gruncie współpodobieństwa cech przez odnie sienie 147 p ytań kw estionariusza na 268 osób. Chcemy zdobyć obraz graficzno-m atem atyczny nie tylko jednej osoby odpo wiadającej na pytanie kwestionariusza, ale wszystkich osób w m etrycznym aspekcie powiązań każdego z każdym i każde
n a p y ta n ia k w estio n a riu sza . L iczę ilo ść od p ow ied zi p o z y ty w n y c h u je d n eg o i dru giego oraz ilo ść od p o w ied zi w sp ó ln y ch . N a p o d sta w ie ty ch d a n y ch ob liczam w sk a ź n ik p o d o b ień stw a S tein h a u sa i o d leg ło ść w g w zoru : d = 1 — Ws.
W y ja śn ien ie i opis sto so w a n ej tu ta j m eto d y k w estio n a riu sza do badań r e lig ijn o śc i zob. B a zy la k (1970, s. 94— 108); J. P erk al: T a k s o n o m i a w r o c
ła w s k a , „P rzegląd A n tro p o lo g iczn y ” (1953) 19, 13—28; T. S zu lga S.
G not: I l o ś c i o w y i j a k o ś c i o w y a s p e k t cech w n u m e r y c z n y c h m e t o d a c h
ta k s o n o m i c z n y c h , „ P ostęp y M ik ro b io lo g ii”, 14 (1975) 4, 13— 28.
4 L. L. M cQ uitty: E l e m e n t a r y L in k a g e A n a l y s i s fo r Is o la tin g O r t h o
gonal an d O b liq u e T y p e s a n d T y p a l R e le v a n c e s , „E d u cation al and
P sy c h o lo g ic a l M ea su rem en t”, 17 (1957) 207—229.
5 J. C. L in goes: M u l ti p le S c a lo g r a m A n a ly s i s , A S e t - T h e o r e t i c M odel
f o r m A n a l y s i n g D ic h o to m o u s I t e m s , „E d u cation al and P sy c h o lo g ic a l
M ea su rem en t”, 23 (1963) 501— 524.
e H. G. G ough, T h e A d j e c t i v e C h e c k L i s t Manual, P olo A lto (Calif.) 19-66.
7 N ie zam ieszczam y tu g ra ficzn eg o obrazu d e n d ry to w eg o ze w z g lę
du na n iem o żn o ść jego k rótk iego w y ja śn ie n ia , a k tóry bez o b szern iej szy ch w y ja śn ie ń jest c a łk o w icie n ieczy teln y .
go ze wszystkimi przez pryzm at 147 odniesień do kw estiona riusza.
Graficzny obraz dendrytu dał nam także uporządkowanie zmiennych, czyli 147 cech badanej popularności, w którym możemy rozpoznać łatwo „odległość” między wszystkimi ba danymi w ram ach n — wymiarowej przestrzeni, na której ra chunek dendrytow y bazuje. W przestrzeni tej zostało w yzna czone właściwe miejsce dla każdej jednostki nie tylko w po rządku liniowym, ale przede wszystkim w relacji do następ nej jednostki najbliższej i do wszystkich jednostek w całości. Te odległości w yraziły się w naszym dendrycie w wielkościach od 0,090 do 0,368. W artości liczbowe oznaczają stopień współ- podobieństwa jednostki z całością grupy. Im odległość jest licz bowo niższa, tym dwa elem enty zbioru są do siebie bardziej podobne i odwrotnie. Stąd przy in terp retacji jakościowej trze ba się posłużyć najpierw danymi o tych „odległościach” m ię dzy jednostkam i zbioru czyli badanymi, a następnie num eram i pytań w kw estionariuszu i wreszcie ich treścią. Kluczem jest ustalenie, które odpowiedzi jakiej grupie są wspólne, a które różne. Potem już num ery pytań dają nam elem enty treściowe odpowiedzi składające się na obraz danego typu.
Przy analizie m ającej na celu ustalenie typologii, najlepiej jest rozpoczynać od odległości największych na obrazie den- drytow ym i tak stopniowo przechdzić ku odległościom „naj m niejszym ”, czyli ku największemu „zgęszczeniu”. W odleg łościach największych, czyli na peryferiach znajdują się osoby najm niej, a w „centrum ” najbardziej współpodobne. Stąd pas mo pytań różnicujących, czy upadabniających przesuwa się niejako w jednym kierunku: od odległości największych ku mniejszym, nie odwrotnie. Inaczej mówiąc będący najdalej od odległości najwyższej, nie może być reprezentow any dla ca łości, dla reszty w takim stopniu, jak osoba z „centrum ” dla grupy większego „zgęszczenia” 8. Można przypomnieć, że w dendrycie nie bierze się próbek przypadkow ych i losowych — wszyscy badani m ają m atem atycznie określone swoje „m iej sce”.
Już analizy wstępne, idąc po linii badania cech osobników znajdujących się na „peryferiach” oraz w „zagęszczeniu” — wspomagane w ydatnie wyróżnieniem p ytań obrazu większoś ci i mniejszości, czyli różnicujących, pokazują, że w yodrębnia
8 P rzy k ła d o w o m ów iąc, n a m a try cy d en d ry to w ej osoba pod n u m erem 50 od legła jest od p o zo sta ły ch w a rto ścią liczb o w ą 0,368, a osoba pod n u m erem 124 o d leg ła jest 0,090. O soby t e są n ieja k o n a p r z e c iw n y ch krańcach.
ją się dwie zasadnicze g ru p y 9: jedna — „p ery fery jn a”, naz w ijm y ją grupą (typem) P, druga — „centralna”, nazwijmy ją grupą C. Z ilustruje się to odpowiednimi analizami, przepro wadzonymi według omawianych już poprzednio reguł.
Typ P wyodrębniono w oparciu o dane najbardziej oddalone w odległościach na m atrycy dendrytw ej. G ranica oddzielająca badaną grupę od reszty, rysuje się w yraźniej i bardziej w ew nętrznie, jednolicie, dopiero w grupie 41 osób w ram ach od ległości ogólnej od 0,368 do 0,300.
Grupa P charakteryzuje się m ałym stopniem akceptacji p y tań religijnych. Ma mniejszą liczbę odpowiedzi, ale odpowiedzi te jakościowo dają większą oryginalność i „rozbieżność” : inte- lektualizm , mistycyzm, indywidualizm , apatię religijną, duży pragm atyzm i nieeksponowane wartości m oralnych.
Grupę tę charakteryzuje najbardziej preferencja m odlitw y in dyw idualnej i m yślnej, głębsze zaangażowanie intelektualne w teologię, chociaż z większą dozą trudności i wątpliwości w wierze. W mniejszym stopniu akcentują oni postawę m odlit wy w zespole, praktyki społeczno-religijne, posłuszeństwo, as- cezę, karność, bojowość religijną, zaangażowanie w ogólne sp ra wy Kościoła.
G rupie P przypada zestaw cech ludzi raczej wycinkowo za angażowanych w życie religijne i widzących to, co religijne, jako wąski wycinek życia w ogóle. Religijność taka akcentuje tylko niektóre działy moralności specyficznie „religijnej” (np. obowiązek modlitwy), uznanie bardziej profesjonalne teologii i tylko niektóre praktyki (np. tendencja do w yrażania religij ności przez uczestnictwo we mszy św.).
Grupa P „odcina” się specyficznie od grupy znajdującej się w największym zagęszczeniu na obrazie dendrytow ym , nie jako w centrum . Tę drugą grupę (typ) nazwaliśmy grupę C, która konstytuuje się w większej liczbie osób (191) mieszczą cych się w odległości od 0.090 do 0.200. Typ С akcentuje in tensyw ną moralność religijną, łaskę i szlachetność religijną. Podnosi cały zakres pobożności grupow ej, także liturgicznej, choć z preferencją biernej. Odznacza się zrozumieniem potrze by posłuszeństwa, karności i ścisłego związania społecznego. Nie łączy się to jednak autom atycznie z uznaniem dla regula minu czy bezpośrednich przełożonych ani ze zrozumieniem dla ogólno społecznych potrzeb Kościoła, jak pokój, misje, reali zacje uchw ał Soboru itp.
9 M ożna jeszcze m ó w ić o trzeciej g ru p ie 16-osobow ej, k tórą trudno jest ch a ra k tery zo w a ć ze w z g lę d u na brak stop n ia w sp ó łp o d o b ień stw a w w y n ik a c h d en d rytow ych .
Najostrzej może charakteryzuje grupę С religijna „boha- terszczyzna”: bojowość o w iarę, męstwo w wierze, wytrwałość, ku lt świętych, uznanie dla w ybitnych chrześcijan, pew ien ry goryzm i asceza. Maleje natom iast tendencja twórcza, m istycz na oraz intelektualna i naukowa. Dodatkowo grupę С od g ru py P odróżnia wielkie poczucie więzi ze swymi rodzicami, ak centowanie siły wiary, ciągłe liczenie na pomoc Bożą, zafascyno
wanie życiem wiecznym i kult religijnej czystości.
Grupa С stara się religijność ujm ować zakresowo w przeci w ieństw ie do grupy P tak szeroko jak i życie — za w yjątkiem jednak dziedziny życia naukowego, która zdaje się raczej nie wiązać z religijnością. A zatem religijność nie jest dla tej g ru py tylko „kanałem ” kontaktu z Kościołem i z jego w yodręb nionym życiem w społeczeństwie, ale jakąś form ą życia roz ciągającą się na wszystko. W związku z tym zachodzi jakoby pomieszanie płaszczyzn: religijnej i świeckiej. Zauważa się w grupie brak twórczości, oryginalności i samodzielności. W y daje się, że jest to grupa dla społeczności kościelnej bardziej funkcjonalna i niejako zaprogramowana przez czynniki kształ tujące profil środowiska wychowawczego w seminarium.
K orelaty osobowościowe typu С i P
Jest rzeczą znamienną, że nie przyniosły żadnego praktycz nego zróżnicowania pod względem religijności w arunki k u ltu - rowo-geograficzne. Taki wniosek wynika najpierw z analizy profilu wszystkich czterech grup sem inaryjskich (sandomier skiej lubelskiej, łódzkiej i przem yskiej) w św ietle CPI. We wszystkich możliwych kom binacjach było 6 zestawień pod względem 18 cech (6 X 18 = 108), w których stwierdzono ty l ko osiemnaście różnic, w tym tylko 6 na poziomie 0,01 oraz 12 na poziomie 0,057. Na tej podstawie można wysunąć ogól ny wniosek, że w badanych 4 grupach zależności między nie którym i cechami osobowościowymi są znikome. Podobny wnio sek w ynika z analizy badanych w świetle ACL. Porów nania dokonano w 4 parach profilów. Każdą parę profilów porów na no w 24 cechach czyli 24 X 4 = 96. W porów naniach stw ier dzono istotność różnic: na pozimie 0,001 — w 69 wypadkach, na pozioomie 0,01 — w 5 w ypadkach, na poziomie 0,05 — w 7 przypadkach. Brak istotnych różnic statystycznych jedynie w 15 porównaniach. Na podstawie w szystkich zestawień moż na postawić ogólne stwierdzenie, że za w yjątkiem kilku cech we w szystkich czterech badanych grupach w ystępują podob ne różnice między selfem idealnym a realnym . Stąd ogólnie
! N u m ery sk a l i ich n a zw y W sk aź n ik t — S tu denta P o zio m u fn o ści R óżn ice w r e a l n y m i id e a l n y m 0- b ra zie s ie b ie 11. P otrzeb a w y tr w a ło śc i 8.978 0.00:1 R < I 12. Z a m iło w a n ie do porządku 7.872 0.001 R < I
4. L iczba zazn aczon ych p rzy m io tn i
k ó w n eg a ty w n y c h 7.307 0.001 R < 1
6. S am ok on trola 6 796 0.001 R < I
10. P otrzeb a d om in acji 6.741 0.001 R < I
9. P otrzeb a o sią g n ięć 6.655 0.001 R < I
3. L iczba zan aczon ych p rzy m io tn i
k ó w p o zy ty w n y ch 6.225 0.001 R < I
13. Z d oln ość ro zu m ien ia sieb ie
oraz in n y ch 5.757 0.001 R < I
8. P r z y sto s o w a n ie oso b o w o ści 5.172 0.002 R < I
5. Z a u fa n ie do sie b ie sam ego 4.593 0.004 R < I
14. P otrzeb a w sp ó łczu w a n ia 4.353 0.005 R < I .
17. E k sh ib icjo n izm p sy ch iczn y 4.236 0.005 R < I !
2. P o sta w a obronna 4.118 0.006 R < I
16. S to su n ek do p łci p rzeciw n ej 2.788 0.032 R < I
15. P otrzeb a a fila c ji 2.646 0.038 R < I
7. Laihilraość 2.608 0.040 R < I
21. P o trzeb a a k cep ta cji p rzez in n y ch 2.249 0.066. —
23. S u b m isja 1.976 —
22. P o czu cie n iższości 1.927 0.102 —
18. P o trzeb a a u to n o m ii 1.135 0.300,- —
20. P otrzeb a zm ien n o ści 0.947 0.380 ■—
24. G o to w o ść d o p od d an ia się
p o ra d n ictw u 0.749 0.482 —
19. A g resja 0.614 0.562 —
1. C a łk o w ita liczb a zazn aczon ych
---badane grupy kleryków są homogeniczne także w świetle ACL. Istotne różnice w badanej populacji w cechach osobowościo wych w ystąpią dopiera między typam i, wyodrębnionym i w o- parciu o kwestionariusz religijności i metodę dendrytow ą, czy li przede w szystkim między typam i С i P. Biorąc pod uwagę wyżej wymienioną typologię analizy korelatów osobowościo wych na podstawie w ybranych grup reprezentacyjnych. W ten sposób z typu С (191 osób) dla dalszych porów nań wybrano tylko grupę 41 osobową — najbardziej zbliżoną do idealnego typu centralnego taką samą grupę osób z ty p u P i dokonano dalszych statystycznych analiz dwóch 41 osobowych grup (ty pu С — centralnego i P — peryferyjnego).
Obie grupy porównano w dwóch testach: Test Przym iot ników — ACL; K alifornijski Inw entarz Psychologiczny — CPI. Tekstem ACL dokonano porównań w nasępujących aspektach:
1. Grupę centralną (C) porównano pod względem realnego i idealnego obrazu siebie.
2. Grupę peryferyjną (P) również porównano pod względem realnego i idealnego obrazu siebie.
3. Obie grupy (C i P) porównano pod względem realnego obrazu siebie.
4. Obie grupy (C i P) porównano pod względem idealnego obrazu siebie.
5. Grupę (C i P) porównano w cechach osobowości w tekście CPI.
W szystkie te porównania zilustruje tabela 1.
Z zestawień skał ACL (przedstawionych w tabl. 1) według wielkości różnic między realnym i idealnym obrazem siebie dla grupy centralnej w ynika, że w 13 skalach są bardzo istotne (p.u 0,006) różnice statystyczne, gdzie średnia idealnego obra zu siebie jest wyższa w stosunku do obrazu realnego.
W trzech skalach w ystąpiły różnice istotne (p.u 0,04) na korzyść idealnego obrazu siebie.
Skalami nie różniącymi obrazu realnego i idealnego w g ru pie centralnej są skale zaznaczone na tabl. 1 (od num eru 21 do 1).
Z kolei przedstawię statystczne różnice między realnym i idealnym obrazem siebie dla grupy peryferyjnej. Niżej za mieszczona tabela 2 zilustruje te porównania.
Jak widać z tabeli, która zawiera zestawienie skal ACL, ułożonych kolejno od największych do najm niejszych różnic między realnym a idealnym obrazem siebie w grupie peryfe ryjn ej, w 13 skalach w ystąpiły bardzo istotne różnice
statysty-1 W dkaź-R óżn ice j w r e a l- [ nlik t P oziom n y m i N u m ery sk a l i ich n a zw y •— S tu u fn o id e a l d en ta ści n y m 0- b r a z ie ' sieb ie
5. Z a u fa n ie do sam ego sie b ie 7.699 0.001 R < 1
11. P o trzeb a w y tr w a ło śc i 6.245 0.001 R < 1
9. P otrzeb a osią g n ięć 6.196 0.001 R < 1
; 10. P otrzeb a d om in acji 6.079 0.001 R < 1
1 8. P r z y sto s o w a n ie o so b o w o ścio w e 5.956' 0.001 R , < 1
6. S am ok on trola 5.790 0.001 R < 1
12. Z a m iło w a n ie do porządku 5.430 0.001 , R К 1
14. P otrzeb a w sp ó łczu w a n ia 5.278 0.002 R < 1
21. P o trzeb a a k cep ta cji przez in n ych 5.274 0.002 R < 1
2. P o sta w a obronna 4.561 0.004 R < 1
4. L iczb a zazn aczon ych p rzy m io tn i
k ó w n eg a ty w n y c h 4.343 0.005' R < 1
j 13. Z d oln ość zrozu m ien ia sieb ie
i oraz in n ych 4.202 0.006 R К 1
j 3 L iczba zazn aczon ych p rzy m io tn
i-j k ó w p o zy ty w n y ch 3.965 0.007 R < 1
17. E k sh ib icjo n izm p sy ch iczn y 0.097- 0.021 R < 1
15. P otrzeb a a filia c ji 2.964: 0.036. R < 1
24. G otow ość do p oddania się p o
ra d n ictw u 2.934 0.048 R < 1
22. P o czu cie n iższo ści 2.701 0.159 R < 1
20. P o trzeb a zm ien n o ści 2.476 0 162 R « 1
1. C ałk ow ita liczb a zazn aczon ych
p rzy m io tn ik ó w 1.608 0 195 ' --19. A gresja 1.595 -16. S to su n ek do p łci p rzeciw n ej 1.458 -18. P otrzeb a a u to n o m ii 0.987 0.362 7. L ab iln ość 0.880 0.413 - . 23. S u b m isja 0.363 0 425 i
czne, a istotne w pięciu. Tylko w sześciu skalach nie w ystąpiły różnice statystycznie istotne.
Porównanie grupy С i P pod względem różnic w idealnym i realnym obrazie siebie w ykazuje, iż skale różniące się bardzo istotnie w grupie centralnej różnią się na 13 w 12 przypadkach również w grupie peryferyjnej, a więc z jednym w yjątkiem . W yjątkiem tym jest skala 21 (Su) — potrzeba akceptacji przez innych.
G rupa P w skalach różnicujących statystycznie istotnie w stosunku do grupy C, w ykazuje mniejsze zainteresowanie się otoczeniem (He), m niej wiąże się uczuciowo ze środowiskiem (Af), nie ma poczucia niższości (Ch) oraz nie posiada potrzeby poddania się poradnictw u (Cr).
G rupa P nie różni się w stosunku do grupy С między real nym a idealnym obrazem siebie w następujących skalach: po trzeba subm isji (Do), potrzeba autonomii (At), potrzeba agresji (Ag), całkowita liczba zaznaczonych przym iotników (No).
Z kolei porównano obie grupy (centralną i peryferyjną) pod względem realnego obrazu siebie, co ilustruje niżej zamiesz czona tabela 3.
Różnice między grupą С i P pod względem realnego obrazu siebie w skalach ACL ilustruje tabela 3 i ukazuje, że grupy te różnią się w skalach: liczba zaznaczonych przymiotników pozytywnych (Fv) oraz całkowita liczba zaznaczonych przy miotników pozytywnych (No). Średnie statystyczne dla tych skal są wyższe bardzo istotne dla grupy centralnej.
W grupie peryferyjnej są wyższe bardzo istotnie średnie arytm etyczne w następujących skalach — potrzeba dominacji (Do), zdolność rozumienia siebie oraz innych (In), zamiłowanie do porządku (Or).
Średnie istotnie statystyczne są wyższe w grupie centralnej w następujących skalach: potrzeba afiliacji (Af), potrzeba ak ceptacji przez innych (Su). Natomiast — potrzeba osiągnięć (Ac), przystosowanie osobowości (Pa), potrzeba zmienności (Ch), po staw a obronna (Df) są wyższe w grupie peryferyjnej.
Tablela 4 przedstaw ia zestawienie skal ACL według wiel kości różnic między grupą centralną i peryferyjną pod wzglę dem idealnego obrazu siebie.
Na podstawie niżej zamieszczonej tabeli 4 okazuje się, że istnieją tylko różnice statystycznie istotne w czterech skalach, przy czym w dwóch na poziomie bardzo istotnym , a w dwóch istotnym statystycznie.
N u m ery sk a l i ich n a zw y W skaź n ik t — S tu d en ta P o zio m u fn o -śdi R óżn ice w r e a l n y m i id e a l n y m 0- b ra zie sie b ie 3. L iczb a zazn aczon ych p rzy m io tn
i-i k ó w p o zy ty w n y ch 4.957 0.001’ С > P
1. C ałk ow ita liczb a zazn aczon ych
p rzy m io tn ik ó w 3.492 0.001 С > P
10. P otrzeb a d om in acji 3.237 0.002 С < P
11. P otrzeb a w y tr w a ło śc i 2.826 0.007' С < P
13. Z d oln ość zrozu m ien ia sieb ie
oraz in n y ch 2.751 0.009 С < P
12. Z a m iło w a ie do porządku 2.687 0.010 С < P
! 9. P otrzeb a o sią g n ięć 2.647 0.0.12 С < P
! 15. P otrzeb a a filia c ji 2.362 0.023 C l > P
[ 8. P rz y sto so w a n ie o so b o w o ści 2.338 0.024 С < P
j 21. P otrzeb a a k cep ta cji 3.144 0.034 с > p ;
1 20. P otrzeb a zm ien n o ści 0.040 С < P i
1 2. P o sta w a obronna 1 2.060 0.046 С < P j j 6. S am ok on trola 1.710' 0.095 / i 16 S to su n ek do p łci p rzeciw n ej 1.629 0.111 — ! 19. A gresja 1.452 0.154 — 7. L ab iln ość 1.333 0.190 — 14. P otrzeb a w sp ó łczu w a n ia 1.272 0.21 —
4. L iczb a zazn aczon ych p rzy m io tn i 1.110 0.274 —
ków n eg a ty w n y ch
23. S u b m is ja 0.656 0.516 —
24. G o to w o ść do p oddania s ię p o
ra d n ictw u 0.601 0.551 —
22. P o czu cie n iższości 0.499 0.Ö21 —
5. Z a u fa n ie do s ie b ie sam ego 0.369 0.714 —
18. P o trzeb a a u to n o m ii 0.307 0.960' —
Z esta w ien ie sk a l A C L w e d łu g w ie lk o ś c i ró żn ic m ięd zy id ea ln y m obrazem sieb ie w g ru p ie cen tra ln ej i p ery fery jn ej
N u m ery sk a l i ich n azw y
W sk aź n ik t — S tu d en ta P o zio m u fn o ści R óżn ice w r e a l n y m i id e a l n y m o - b ra zie sie b ie 7. L a b iln o ść 2.960 0.005 С < P
8. P r z y sto so w a n ie oso b o w o ści 2.688 0.010' С < P
6. S a m o k o n tro la 2.605 0.013 С < P
15. P otrzeb a a filia c ji 2.133 0.039 С > P
4. L iczba zazn aczon ych p rzy m io tn i
k ó w n e g a ty w n y c h 1.9901 0.053 _
14. P otrzeb a w sp ó łczu w a n ia 1.925 0.061 —
13. Z d oln ość zrozu m ien ia sieb ie
oraz in n y ch 1.832 0.074 _
10. P otrzeb a d om in acji 1.722 0.093 —
5. Z a u fa n ie do sie b ie sam ego 1.344 0.185 ■—
3. L iczba zazn aczon ych p rzy m io tn i
k ó w p o zy ty w n y ch 1.298 0.202
16, S to su n ek do p łci p rzeciw n ej 1.160 0.253 —
1. C ałk ow ita liczb a zazn aczon ych
p rzy m io tn ik ó w 1.157 0.254 _
19. A gresja 1.101 0.278 —
2. P o sta w a obronna 1.069 0.291 —
24. G o to w o ść do p oddania się p o
ra d n ictw u 1.018 0.315 —
21. P otrzeb a a k cep ta cji
przez in n ych 0.990 0.328 —
9. P otrzeb a o sią g n ięć 0.703 0.4861 —
22. P o czu cie n iższo ści 18. P otrzeb a au to n o m ii
0.684
0.539 _
20. P o trzeb a zm ien n o ści 0.626
23. S u b m isja 0.627 —
12. Z a m iło w a ie do porządku 0.323 0.749 —
11. P otrzeb a w y tr w a ło śc i 0.20(1 0.841 —
przystosowaniem osobowościowym (Pa), większą sam okontro lą (Cn).
N atom iast grupą centralną odznacza się większą potrzebę afi liacji (Af).
Pozostałe skale tekstu nie różnicują obu porów nywalnych grup pod względem idealnego obrazu siebie. Stąd można w y ciągnąć dalszy wniosek, że ideały obu grup pod wieloma wzglę dami są do siebie zbliżone, ale ocena własnego realnego obra zu siebie różni się w wielu aspektach.
Z zestawień różnic statystycznych wszystkich kal K alifor nijskiego Inw entarza Psychologicznego CPI dla grupy cen tral nej i peryferyjnej wynika, że bardzo istotna statystycznie róż nica między tym i grupam i zachodzi w cesze zwanej dominacją (Do). Cecha ta przysługuje grupie peryferyjnej.
Różnica statystycznie istotna zachodzi między grupą (C i P) w cesze zwanej chęcią podobania się (Ci) na korzyść grupy centralnej. Świadczy to, iż osoby należące do tej grupy zdolne są do w ytworzenia korzystnego w rażenia oraz skoncentrowane są na tym , w jaki sposób innych zyskać dla siebie.
Należy pdkreślić, że w 16 pzostałych skalach nie stw ier dzono różnic statystycznie istotnych między grupami.
W całości zagadnienia korelatów osobowościowych między typam i religijności (P i C) istnieje pew na paralelność cech oso bowościowych ujętych w testach — ACL i CPI a cechami re ligijności, odpowiadającym tym grupom na podstawie badań kwestionariusza.
W świetle Testu Przym iotników grupa P jest bardziej na stawiona na oryginalność i ryzyko (No), bardziej krytykująca i narzekająca (Di), indyw idualistyczna (Fv), im pulsywna (Cn), 0 dużym napięciu wew nętrznym , bardziej nastawiona na osią gnięcia (Ac), posiada wyższą potrzebę dominacji (Do), ale i b a r dziej elastyczna w zrozumieniu siebie oraz innych (Ju), mniej wiąże się uczuciowo ze środowiskiem (Af), mniej interesuje się otoczeniem (He), jest bardziej nastawiona na zmienność, posiada więcej zaufania do siebie (Ch), jest mniej wrażliwa na akceptacje przez innych (Su), nie posiada poczucia niższoś ci (Ab).
W świetle tegoż tekstu (ACL) grupa С jest bardziej spokojna 1 opanowana (No), bardziej układna, afirm ująca zastany po rządek (Fv), lojalna (Cn), jest bardziej uległa i stabilna (La), przystosowana do życia (Pa), mniej władcza (Do), bardziej cierpliwa i w ytrw ała (En), opowiada się za potrzebą porząd ku, ładu, moralności (Cr), mniej wyrozum iała dla innych, w ię cej moralizująca i zrutynizow ana (In), związana uczuciowo ze
środowiskiem (Af), nie posiada potrzeby zmienności (Ch), dąży do akceptacji przez innych (Su), posiada mniejsze poczucie pewności (Ab) oraz większą gotowość poddania się poradnictw u
(C r ).
Jednocześnie w cechach religijności typ P zdaje się mieć słabsze poczucie społecznych więzi religijnych, słabiej odczu wa potrzebę oparcia się o przełożonych i Kościół, liczy więcej na w łasny spryt, mniej akcentuje norm y m oralne, ascezę, k ar ność i bojowość religijną. Posiada nastaw ienie kontem placyj- no-mistyczne, choś mniej dogmatyczne. Jest to typ bardziej rozbieżny w cechach religijności i luźniej związany w ewnę trznie z religią jako instytucją.
Natom iast typ religijny С czuje się głęboko związany ze społecznością religijną, która jest dla niego oparciem. Typ ten akcentuje mocno praktyki religijne, uznaje całą pragm atykę kościelną, ceni porządek, ład, karność, afirm uje wartości in sty tucji religijnych: Jest bardziej opanowany, spokojny, „eklezjal ny” , cierpliw y i w ytrw ały. Dla otoczenia jest mniej w yrozu miały, a bardziej powinnościowy, mniej intelektualistyczny, a bardziej dogmatyczny. W konsekwencji typ С jest bardziej ze spolony z życiem religijnym w Kościele.
Pew ną paralelność cech osobowościowych i religijnych oby dwu typów potw ierdzają również w yniki badań w świetle tes tu CPI. Zachodzą tu dwie statystycznie istotne różnice — pierwsza na poziomie bardzo istotnym w cesze zwanej domina cją (Do) na korzyść typu P, a druga na poziomie statystycznie istotnym w cesze „chęć podobania się” (Ci) na korzyść typu
C.
Z wynikam i ACL i CPI zgadzają się w pewien sposób, od powiednio przetransportow ane wyniki kwestionariusza religij ności. W grupie P w ydaje się wyżej zaznaczać aktywność, twórczość i inicjatyw a, a grupa С jest bardziej bierna i zacho wawcza.
W N I O S K I
W arto szczególnie wskazać na niektóre wnioski z zakresu typologii religijności.
N ajpierw matem atyczna pomoc w porządkowaniu „cech re ligijnych” zdaje się nie potwierdzać zbyt kategorycznych ty pologii apriorycznych. Te ostatnie stw arzały pozory siłą pozna nia, gdy porządkowały cechy religijności z „żelazną logiką”, dzieląc np. religijne typy na: intelektualny, wolitywny, prakse- ologiczny, itp. Oczywiście, że i tam te typologie, ostrożniejsze,
nie głosiły, że istnieją typy niezmieszane, ostro wyodrębnione Ale metoda zastosowana w mniejszej pracy zdaje się mówić jeszcze więcej, a mianowicie, że czysto logiczny schemat porząd kujący, daje nam harm onię i spójność, ale nie daje poznania rzeczywistości. Istnieją jakieś praw a, które pozw alają na to, że jedna i ta sama osoba przyjm uje za swoje bardzo często naw et te cechy, które w teorii mogą się wydawać nie do po godzenia. Może więc istnieć typ zjawiskowy, fenomenalny, b ar dziej mozaikowy niż się w ydaje w teorii typów.
N astępnie wyłonione w pracy typy nie ograniczają się ko niecznie do jakiegoś konkretnego zakładu (seminarium) lub miejsca, jakkolwiek zdają się wykazywać pewne drobne odchy lenia cechowe w zależności od konkretnej sytuacji. „Religijne” nie zdaje się być czymś pochodzącym w całości od uw arunko wań, ale raczej czymś rozpościerającym się nad całym feno menem psychicznym. Stąd i typizacja religijna jest porządko w aniem nie tyle zjawisk religijnych, ile w łaśnie psychicz nych.
I wreszcie typy religijne zdają się być w znacznej mierze funkcją różnych, ścierających się ze sobą, nurtów konkretnych treści życia środowiska. Na treści te składają się różne w artoś ci intelektualne, m oralne i praktyczne. Praktycznie łączą się z różnym i stru ktu ram i mikrośrodowisk pod rozm aitym i wzglę dami zam kniętych i odpowiednio m odulujących profil swego grupowego życia. W każdym takim środowisku zam kniętym i ustaw ionym wychowawczo musi być najliczniejsza grupa h a r monizująca z oficjalnym profilem zbiorowości.
D ER R E L IG IO SIT Ä T SC H A R A K T E R U N D E IN IG E PE R SÖ N L IC H K E I T SE IG E N SC H A F T E N D ER T H EO LO G IESTU D EN TEN IN PO L N ISC H EN
P R IST E R SE M IN A R E N (Z u sam m en fassu n g)
D iese A rb eit s te llt ein en V ersu ch dar, a u f z w e i G ru n d fragen ein e A n tw o r t zu fin d en , und zw ar:
1. S te lt d ie G ruppe der T h eo lo g iestu d en ten ein en e in h e itlic h a u sg e p rä g ten R elig io sitä tsch a ra k ter dar oder la sse n sich auch a n d ere T y pen der R e lig io sitä t fe stste lle n ? und,
2. B e ste h t ein Z u sam m en h an g zw isc h e n ih rer R e lig io sitä t und ihren P er sö n lic h k e itse ig e n sc h a fte n ? W enn ja, dan n in w e lc h e m U m fan g? D ie F orsch u n g w u rd e in v ie r p o ln isch en P riestersem in a ren m it in s g e sam t 268 S em in a risten d u rch gefü h rt.
Wir b ed ien ten u ns fo lg e n d e r M ethode:
1. F rageb ogen eig en er K on stru k tion , der zu m Z iel hatte, d ie T ypen der R e lig io sitä t der T h eo lo g iestu d en ten h erau szu fin d en .
2. D ie ty p o lo g isch e D u rch fü h ru n g d ieser U n tersu ch u n g w u rd e durch d ie m a th em a tisch en G ru n d regeln und m it der H ilfe der sog en a n n ten B resla u er T a x o n o m ie-M eth o d e erzielt.
3. U m m ö g lich erw eise g e w iss e U n tersch ied e au s dem B ereich der P er sö n lic h k e itse ig e n sc h a fte n zu er fa sse n , b ed ien ten w ir uns noch des K a lifo rn isch en P sy ch o lo g isch en In v en ta rs (CPI) und der A d je - ktiV -L iste (ACL). V erfa sser b eid er M eth od en sin d G. G ough und H. B. H eilbrun.
D ie F orsch u n g erm ö g lich te u n s z w e i G ruppen (T ypen) zu fin d en , und zw ar: die p eriferisch e — au ch R a n d gru p pe g en a n n t —, d ie w ir als T yp „P ” b ezeic h n en und d ie zen trale G ruppe, die w ir a ls T yp „C” n en n en .
Z um C harakterzug der G ruppe „ P ” geh ört das in d iv id u e lle G ebet, die M ed itation , v e r tie fte s in te lle k tu e lle s E n g a g em en t im T h eo lo g iestu d iu m , ab sch on d ies m it g e w iss e n S c h w ie r ig k e ite n und G la u b e n sz w e ife ln v e r b u n d en ist. Im gerin g er en Grad w ird h ier das g em ein sa m e G ebet, so zia lrelig iö se P ra k tik en , G ehorsam , A scese, Z ucht, m ilita n te D u rch se tzu n g relig iö ser Z iele und E n g a g em en t im a llg em ein en B ereich der K irch e akzep tiert. D en T yp „C” k en n zeich n et e in e ech te h eld en m ü tig e B eg eisteru n g fü r R elig io n und K irch e, e in e b e w u n d e r sw e r te A u sd au er, V ereh ru n g der H eilig en , ein e g e w iss e Z ucht und A scese. Es fe h lt d ie sem T yp d agegen V erstän d n is fü r d ie sch ö p ferisch e und in te lle k tu e lle B etä tig u n g so w ie fü r d ie M ystik.
D ie G ruppe „C” u n tersch eid et zu sä tzlich v o n der G ru p p e „P ” ein e grosse V erb u n d en h eit m it den E ltern, B eto n u n g der G lau b en sk raft, u n ersch ü tterlich e H o ffn u n g a u f G ottes H ilfe und b eso n d eres In te r e sse fü r das ew ig e Leben. A u ch d ie B eto n u n g der K eu sch h eit w ird hier u n terstrich en .
B ei der Z u sa m m en fa ssu n g der sta tistic h e n U n tersch ied e a ller Ma stä b e des C PI fü r d ie G ruppe „C” und „ P ” erg ib t sich im d o m in ieren den M erkm al ein sta tistisch erfassb ar w e se n tlic h e r U n tersch ied der b eid en G ruppen. D ieses M erkm al kan n der p eriferisch en G ruppe zu gesp roch en w erd en . E in w ite r e r U n tersch ied z w isc h e n der G ru p p e „C” und „P ” h a b en w ir im B ereich „sichbeliebtH m achen” (Ci), w a s zu g u n sten der G ruppe „C” zu geord n et w erd en kann. A u ch im L ich te der R eg eln der A d jak tiV -L iste (ACL) ergab en sich w e s e n tlic h e D ifferen zen zw isch en den G ruppen „C” und „P ”.
Z u sam m en fa ssen d k ö n n en w ir sagen, d ass d ie G ruppe „ P ” sich durch g rössere A k tiv itä t, In te llig e n z und sch ö p ferisch e In itia tiv e n a u szeich n et. D ie G ruppe „C” h in g eg en m eh r k o n se r v a tiv u n d passiV w irkt.
