Gospodarka komunalna Piotrkowa Trybunalskiego w latach 1924-1939

Piotr Głowacki

Gospodarka komunalna Piotrkowa

Trybunalskiego w latach 1924-1939

Piotrkowskie Zeszyty Historyczne 4, 63-95

Piotrkowskie Zeszyty Historyczne, T. 4 (2002)

P iotr Głowacki

GOSPODARKA KOMUNALNA PIOTRKOWA TRYBUNALSKIEGO W LATACH 1924-1939

Pod szeroko pojętym zagadnieniem gospodarki komunalnej w Piotrkowie Trybunal­ skim, kryją się przedsiębiorstwa i zakłady, które zorganizowane są w taki sposób, aby wspomagać prawidłowe funkcjonowanie miasta i jego obywateli. Do tych obiektów, za­ kładów i innych przedsiębiorstw zaliczyć trzeba głównie: halę targową, zakład wodo­ ciągowo-kanalizacyjny, gazownię miejską, rzeźnię miejską, a z mniejszych betoniamię, zakłady taboru miejskiego, przedsiębiorstwa oczyszczania m iast itp.

P iotrków Trybunalski, ja k w iele innych m iast w Polsce w okresie m iędzyw ojen­ nym nie posiadał podstaw ow ych urządzeń kom unalnych. Do najbardziej uciążli­ wych zaliczyć trzeba bardzo słabo rozbudow aną sieć w odociągów m iejskich. Jedy­ nie w śródm ieściu i w większych dom ach były wodociągi lokalne. S kanalizow ane były tylko (częściow o) głów ne ulice. Problem budow y kanalizacji i w odociągów podjęto w 1923 r., kiedy to w tej spraw ie zw rócono się do firm y czeskiej „S koda” . Interesow ano się też now atorską m etodą oczyszczania aktyw nego ścieków kom u­ nalnych zastosow aną w Anglii i U S A 1.

P oniew aż m iasto nie posiadało odpow iednich środków finansow ych na prow a­ dzenie inw estycji, podjęto także starania o uzyskanie pożyczki długoterminowej. Piotr­ ków należał do najuboższych miast Polski; dochód na jednego mieszkańca wynosił tu zale­ dwie 18 zł, gdy dla porównania kwoty te wynosiły: w Łodzi 70 zł, w Krakowie 167 zł, a w Gdyni 254 zł2. Stąd też dochody wynoszące w 1924 r. 737 000 zł były zbyt niskie, aby po­ kryć bieżące wydatki miasta. Ponadto budżet miejski był obciążony 6 pożyczkami długo­ terminowymi oraz 4 pożyczkam i krótkoterm inow ym i w w ysokości 138 000 zł z tego 92 000 zł przeznaczone na w alkę z bezrobociem 3.

Bezrobocie w Piotrkowie było bowiem głównym problemem do rozwiązania przez władze miejskie, gdyż miasto było słabo uprzemysłowione. W 1924 r. w 26 fabrykach pra­ cowało 2430 robotników, z tego 1170 w hutach szkła i 500 w zakładach włókienniczych4.

W połowie 1924 r. liczba bezrobotnych przekroczyła 2000 osób5. W większości byli 1 Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim (dalej: APPT), Zarząd Miasta Piotr­ kowa (dalej: ZMP) sygn. 871.

2 APPT, Ankieta dla użytku wycieczki prasowej sporządzona w listopadzie 1938 r. MoP-36. 3 APPT, ZMP sygn. 871.

4 APPT, ZMP sygn. 871.

5 R. K o t e w i c z, Inwestycje ulenowskie w Piotrkowie Tryb., „Rocznik Łódzki” t. 36, 1986, s. 138.

to pracownicy wykwalifikowani. Jednym z powodów wysokiego poziomu bezrobocia w Piotrkowie była degradacja miasta (będącego dotąd siedzibą władz gubemialnych) do rzę­ du miast powiatowych, w związku z tym likwidacja szeregu urzędów, które zatrudniały i dawały utrzymanie znacznej liczbie m ieszkańców.

Środkiem prow adzącym od rozw iązania podstaw ow ego problem u m iasta - bez­ robocia m ogło być podjęcie na szerszą skalę inwestycji przem ysłow ych.

W tym celu R ada M iejska uchw aliła specjalne ulgi dla osób lub firm , które po­ bu d u ją w Piotrkow ie fabrykę zatru dniającą ponad 500 robotników . Zabiegi te nie przyniosły je d n a k spodziew anych efektów. B ezrobocie m ogło ulec ograniczeniu w w yniku podjęcia na szerszą skalę inwestycji kom unalnych. O bok budow y w odocią­ gów i kanalizacji istniała m.in. pilna potrzeba w zniesienia budynków dla 2 szkół pow szechnych, w ybudow ania siedziby w ładz m iejskich, aresztu policyjnego oraz w ykonania przesklepienia przepływ ającej przez m iasto rzeki Strawy. Szacow ano, że na potrzeby inw estycyjne P iotrkow a należało zgrom adzić co najm niej 4,3 min zł6. Zrozum iałe, że w tej sytuacji propozycja zaciągnięcia pożyczki ulenow skiej w y­ chodziła naprzeciw potrzebom m iasta.

B ank G ospodarstw a K rajow ego (B G K ) skierow ał do P iotrkow a odpis oferty fir­ my U len z 24 IX 1924 r.7, w której szeroko rozpisyw ano się nad zaletam i prow a­ dzonych przez to przedsiębiorstw o inwestycji. Podkreślono w niej ograniczone koszty obsługi pożyczki. Z nalazło się tam m.in. stw ierdzenie: „Poniew aż zysk przedsiębiorcy będzie z góry ustalony, dążeniem je g o będzie pracow ać ku najw ięk­ szemu zadow oleniu gm iny zarów no pod względem ceny, ja k i jako ści robót”8.

Już 26 IX 1924 r. B G K podjął pertraktacje z am erykańską firm ą U len. N a p o ­ czątku października U len przygotow ał szkic kontraktu. Po zapoznaniu się z doku­ m entem uznano w Piotrkow ie, że w arunki zaciągnięcia pożyczki są bardzo ciężkie z powodu zbyt wysokich kosztów ulokowania obligacji oraz zawyżonego honorarium. Zwrócono także uwagę na brak sankcji w przypadku niesolidnie prowadzonych robót, możliwość znacznego podrożenia kosztów inwestycji, ograniczone możliwości kontroli wykonawstwa, brak gwarancji uzyskania dochodów po uruchomieniu zakładów komunal­ nych, a także wysuwano wątpliwości co do solidności firmy Ulen. Od początku zdawano sobie sprawę z braku możliwości w yw iązania się z nałożonych zobow iązań wynikłych z faktu zaciągnięcia pożyczki. Liczono jed n ak na pom oc rządu m.in. w form ie od­ stąpienia m iastu w pływ ów z podatku państw ow ego od nieruchom ości.

Projekt kontraktu stał się przedm iotem obrad m iast zainteresow anych prow adze­ niem inw estycji kom unalnych (11 X 1924 r.). W konferencji tej w zięli udział przed­ staw iciele sam orządów : L ublina, Częstochow y, B ędzina, D ąbrow y G órniczej, So­ snow ca, R adom ia i Piotrkow a Trybunalskiego. N a naradzie tej podniesiono sprawę honorarium za prace przygotow aw cze (żądano ich określenia), postulow ano prze­

6 APPT, ZMP sygn. 871.

7 Z. L a n d a u, Pożyczki ulenowskie, „Najnowsze dzieje Polski. Materiały i studia z okresu 1914-1939”, t. 1, 1958, s. 123-158. Z. L a n d a u , J. T o m a s z e w s k i , Anonimowi władcy. Z dziejów kapitału obcego w Polsce, Warszawa 1968, s. 86-114.

Gospodarka komunalna Piotrkowa Trybunalskiego w latach 1929-1939

dłużenie okresu am ortyzacji pożyczki lub przesunięcia je j realizacji do czasu za­ kończenia robót. Ponadto żądano, aby w kontrakcie zam ieszczono w arunek prze­ prow adzenia inw estycji w granicach kosztorysu, solidnie i term inowo.

W następnych konferencjach brali udział tylko przedstaw iciele Lublina i C zęsto­ chowy. B yło to spow odow ane, ja k to określono w piśm ie Zarządu Zw iązku M iast Polskich z 23 X 1924 r., „w zględam i technicznym i”9. W istocie chodziło o przyspie­ szenie pertraktacji, czym zainteresowany był rząd.

N a III konferencji prezydent m iasta Lublina, C zesław Szczepański, w im ieniu m iast kontraktujących zażądał od firm y U len zm n iejsze n ia h o n o ra riu m um ow neg o z 15% do 10% n om in aln ej sum y pożyczki alb o w łąc zen ia k osztów p lan ó w i k o szto ry só w do 15% h o n o ra riu m u m o w n eg o 10. O d p o w ied ź sze fa firm y U len na to żą d an ie b y ła b ard zo b ru taln a i ob raźliw a. C zytam y w niej m .in.: „Ż a łu ję że k ry ty k u ją w a ru n k i, k tó re zo stały ju ż p rz y ję te, w iem je d n a k , że nie m og liby od nikogo inn ego o trzy m ać lepszych w arunków . M a ją w id o cz n ie m ylne w y o b ra ż e ­ nie o w a rto ści p o lsk ich o b lig acji. Jeż eli nie s ą zad o w o len i, gotow i je s te ś m y u w ażać p o ro z u m ie n ie za n ie b y łe ” 11. W id o czn ie zdaw ano sobie sp raw ę z w agi, j a k ą p rz y w iązy w a ł rząd do p o d jęty ch rozm ów . W za ciąg n ięciu poży czki n ie ty le za in te re so w a n e by ły m iasta, ile w ład ze rządow e. Jak się w y d aje, na re alizac ji k o n trak tu ró w n ie m ocno zależało T o w arzy stw u U len, stąd też m o żn a było uzy ­ skać zn a czn ie lepsze w arunki z a c ią g n ię c ia po życzk i. W aru nk i, n a ja k ic h j ą o statec zn ie z a ciąg n ięto , były najg o rsze sp o śró d ud zielan y ch w tym o k resie p rzez banki i p rz e d się b io rstw a am erykańskie krajom eu ro p ejsk im . N a c isk c z y n ­ n ików rząd o w y ch , a tak że o b ietn ice pom ocy, zd ecydo w ały , że sam o rząd P io tr­ kow a p o d o b n ie j a k C zęsto ch o w y , Lublina i R adom ia p odjął decyzję o zaciągnię­ ciu pożyczki ulenow skiej (tab. 1).

Św iadczy o tym chociażby w ypow iedź M ariana B yczkow skiego na posiedzeniu K om isji Inw estycyjnej rozpatrującej spraw ę inw estycji kom unalnych w Piotrkowie: „Jakkolw iek zdania rzeczoznaw ców m nie niezupełnie przekonują, form a um ow y je s t dla T ow arzystw a korzystna. (...) Poparcie ze strony M inisterstw a Skarbu je s t w dzisiejszej polityce finansow ej zrozum iałe. W ciężkiej sytuacji przedsiębiorstw o za­ ciąga pożyczki naw et lichw iarskie, posługując się pośrednikam i. Podobny w ypadek tu zachodzi. C hodzi o ściągnięcie za w szelką niem al cenę, obcych kapitałów do kraju. M iasta m ają odegrać rolę jakby pośrednika w akcji rządow ej” 12.

N a posiedzeniu K onw entu Seniorów R ady M iejskiej obradującego 24 XI 1924 r. nad przyjęciem kontraktu z Ulenem stw ierdzono, „(...) że w obec tego, iż w akcji za­ angażow any je s t Rząd, a osobiście prem ier G rabski, B ank G ospodarstw a K rajow e­ go i Zw iązek M iast - że spraw a ta przez pow yższe czynniki dokładnie została przy­ gotow ana i obrobiona przy udziale rzeczoznaw ców technicznych i w ybitnych

9 APPT, ZMP, Korespondencja dotycząca firmy Ulen sygn. 871,875,876. 10 Tamże, Protokół w sprawie pożyczki.

11 Tamże, Telegram do firmy Ulen. 12 R. K o t e w i c z, op. cit., s. 140.

pracow ników odpow iedni projekt um ow y przygotow any” 13.

T abela 1. Pożyczki ulenow skie w poszczególnych m iastach

M iasta I transzy

Wysokość no­ m inalna po­

życzki

Przeznaczenie Częstochowa 2 571 000 Wodociągi, kanalizacja, rzeźnia Lublin 2 858 000 Wodociągi, kanalizacja, rzeźnia, elek­

trownia

Piotrków Tryb. 1 714 000 Wodociągi, kanalizacja, hala targowa Radom 2 571 000 Wodociągi, kanalizacja, rzeźnia

M iasta II transzy

Wysokość no­ m inalna po­

życzki

Przeznaczenie Kielce 500 000 Wodociągi, kanalizacja Sosnowiec 1 500 000 Wodociągi, kanalizacja Dąbrowa Górn. 250 000 Wodociągi, kanalizacja

Otwock 150 000 Kasyna gry

Zgierz 230 000 Zakład kąpielowy Ostrów Wlkp. 120 000 Elektrownia

Źródło: Z. L a n d a u, Pożyczki ulenowskie, „Najnowsze dzieje Polski. Materiały i studia" t. 1, Warszawa 1958, s. 137.

W rzeczyw istości w arunki podyktow ało T ow arzystw o U len, a w prow adzone zm iany m iały znaczenie drugorzędne. M ożna w ytłum aczyć i zrozum ieć działanie rządu i reprezentującego je g o interesy BGK, który za w szelk ą cenę usiłow ał p ozy­ skać pożyczkę zagraniczną i jedn ocześnie ściągnąć do kraju obcy kapitał. Te racje nie pow inny je d n a k kierow ać postępow aniem Zw iązku M iast Polskich - organizacji m ającej za zadanie obronę interesów sam orządów m iejskich. Zw iązek ten jed nak , ja k w ynika z toku prow adzonych pertraktacji, forsow ał podpisanie um ow y na w a­ runkach w ielce niekorzystnych dla miast. 25 X I 1924 r. podpisano um owę pom ię­ dzy B G K a T ow arzystw em U len. N a m ocy tego kontraktu firm a am erykańska za p o ­ średnictw em B G K pożyczała za notarialnym poręczeniem Piotrkow ow i 1 714 000 d o laró w 14. Z kolei Z arząd M iejski Piotrkow a podpisał z U lenem um owę techniczną. Przed je j podpisaniem 5 XII 1924 r., R ada M iejska pow ołała K om isję Inw estycyjną złożoną z przedstaw icieli Zarządu M iejskiego, radnych oraz delegatów zw iązków zaw odow ych i organizacji gospodarczych. Po dość ożyw ionej dyskusji postanow io­

13 APPT, ZMP Korespondencja... sygn. 871, 874, 875, 876. 14 Tamże, sygn. 871.

Gospodarka komunalna Piotrkowa Trybunalskiego w latach 1929-1939

no przedstaw ić w niosek do R ady M iejskiej aprobujący zatw ierdzenie w arunków um ow y ulenow skiej. N a posiedzeniu R ady M iejskiej 9 XII 1924 r. podjęto uchw ałę o zaw arciu um ow y technicznej z Tow arzystw em U len. Do jej podpisania upow aż­ niono prezydenta m iasta Jana W allasa i ław nika K arola B obińskiego15.

T ow arzystw o U len w kontrakcie zagw arantow ało sobie prawo prow adzenia i w ykonyw ania inw estycji ze środków pochodzących z pożyczki. Prace m iały być prow adzone na rachunek m iasta przy określonym z góry zysku. Tow arzystw o zo ­ bow iązało się na początku każdego m iesiąca przesyłać m iastu do zatw ierdzenia w y­ kaz sum należnych za w ykonanie prac i nabyte m ateriały. Zarząd M iejski m iał pra­ w o zakw estionow ać pozycje nie poparte odpow iednim i dow odam i. Sprzeciw ten jed n ak m ógł być w niesiony w przeciągu 60 dni.

W okresie 6 m iesięcy Ulen m iał sporządzić plany, specyfikację i kosztorysy. Prace m iały być podjęte po zatw ierdzeniu powyższej dokum entacji przez m inistra robót publicznych. C zas trw ania inwestycji określono na 5 lat.

W w ypadku jed n ak nie zatw ierdzenia planu specyfikacji i kosztorysów przez m inistra w przeciągu 40 dni m iasto zobow iązane było ponosić w szelkie w ydatki pow stałe w skutek tej zw łoki. O zam iarze w ażniejszego zakupu m ateriałów , m aszyn oraz urządzeń technicznych Tow arzystw o zobow iązane było zaw iadam iać m agi­ strat, który m iał praw o kontroli i w yrażenia sprzeciw u. U len przy tym deklarow ał, że „(...) w szelkie m ateriały, m aszyny i urządzenia techniczne potrzebne do robót b ęd ą zakupyw ane przez Tow arzystw o w Polsce lub za granicą na najbardziej do­ godnych w arunkach z uw zględnieniem jako ści, ceny i w arunków dostaw y, odpo­ w iedzialność etc., etc., artykułu i sprzedaw cy” 16.

Zarząd M iejski miał prawo nadzoru nad prowadzonymi pracami. Um owa przewidy­ wała, że każda sekcja uznana zostaje za przyjętą, o ile miasto nie wniesie zastrzeżeń w ciągu 6 miesięcy od czasu jej zakończenia. Ulen odpowiadał jednak tylko za braki wyni­ kłe z niestosowania się do warunków umowy lub wcześniej przedstawionej na piśmie przez dozór techniczny miasta instrukcji, a także w przypadku oszustwa i nieuczciwości ze strony urzędników lub bezpośrednich przedstaw icieli firmy.

Tow arzystw o pow ołując się na bogate dośw iadczenie w prow adzeniu prac ko­ m unalnych zobow iązyw ało się „ ( ...) zużyć całą sw oją umiejętność i doświadczenie w wykonaniu tej umowy, działając w ten sposób oszczędny i staranny w jaki by wykony­ w ało swoje własne roboty”. W sumie kontrakt zawierał wiele deklaracji, natomiast nie­ wiele było pod adresem Uleną konkretnych wymogów co do jakości realizowanej inwe­ stycji czy też gwarancji oraz konsekwencji w przypadku braków i niesolidności. Delegowanie na rzecz miasta obowiązku nadzoru nad prowadzonymi pracami spowo­ dowało, iż firma Uleną faktycznie została zwolniona od odpowiedzialności za jakość wykonywanych robót. Do wykonania tego zadania Piotrków nie posiadał odpowiedniej kadiy. Władze m iejskie kontrolowały i aprobowały wystawiane przez Towarzystwo ra­ chunki, z tym że wszystkie zastrzeżenia trzeba było w nosić w przeciągu m iesiąca.

15 Tamże, Protokół Rady Miejskiej sygn. 871. 16 R. K o t e w i c z, op. cit., s. 142.

Pożyczka została obciążona wysokim i kosztam i em isji w ynoszącym i 15%, d al­ sze 15% pochłaniało honorarium zw iązane z w ykonaniem prac przedw stępnych, tj. sporządzaniem planów , specyfikacji i kosztorysów .

W w yniku tego z kw oty 1 714 tys. doi. na prow adzenie inw estycji pozostaw ało tylko 1 199,8 tys. doi. Ponadto dochodzi oprocentow anie w ynoszące 8%, sum y no­ m inalnej i obciążenie kosztam i adm inistracyjnym i17.

A ktem dyskrym inacyjnym dla strony polskiej było zastrzeżenie, że w razie w ąt­ pliw ości co do w łaściw ej interpretacji w arunków um owy, będzie rozpatryw any tekst angielski.

O bok podpisania um ów sam orząd m iasta Piotrkow a złożył pisem ną deklarację, w której zobow iązyw ał się spłacać pożyczkę w 2 ratach rocznych, a także przedsta­ w iać corocznie budżet m iasta, nie zaciągać innych zobow iązań oraz zachow ać bez­ w zględne pierw szeństw o spłat ulenow skich. W końcow ym fragm encie deklaracji stw ierdza się: „G m ina m iasta Piotrkow a poddaje się w reszcie w szelkim postano­ w ieniom statutu B anku G ospodarstw a K rajow ego, w szelkim regulam inom i p rzepi­ som w zw iązku z udzieleniem pożyczki w obligacjach kom unalnych zostającym , tak obecnie obow iązującym , ja k i w przyszłości w ydać się m ających” 18.

T abela 2. W ysokość annuitetu pożyczki w porów naniu z w ysokością dochodów zw yczajnych

m iast ulenow skich w 1925 r. M iasto Annuitet w dolarach Annuitet w złotych Wysokość dochodów

Wskaźnik: annuitet /dochody

Lublin 285 000 1 559 000 3 632 000 2,330 Radom 257 000 1 338 000 1 962 000 1,413 Częstochowa 257 000 1 338 000 2 653 000 1,911 Piotrków Tryb. 171 000 925 000 999 000 0,926 Źródło: Z. L a n d a u, Pożyczki ulenowskie..., s. 143.

Pom im o że B G K był firm ą państw ow ą, to jed n ak rządził się tw ardym i kapitali­ stycznym i zasadam i. P oddanie się kontroli banku nie m iało w iększego znaczenia w przypadku system atycznego realizow ania zobow iązań. W przypadku Piotrkow a, a także innych m iast, od początku było w iadom o, że naw et w najlepszych układach sam orząd nie był w stanie podołać tak w ysokim zobow iązaniom . W arto przy tym podkreślić, że sytuacja gospodarcza i społeczna P iotrkow a w porów naniu z pozo­ stałym i m iastam i, które zaciągnęły pożyczkę w pierw szej transzy (patrz tab. 15), była najtrudniejsza. Św iadczy o tym w ysokość rat rocznych (annuitetów ) w po ró w ­ naniu z w ysoko ścią dochodów . T abela 1 je s t ilu stracją bardzo trudnej sytuacji

17 Z. L a n d a u, op. cit., s. 99. 18 R. K o t e w i c z, op. cit., s. 143.

Gospodarka komunalna Piotrkowa Trybunalskiego w latach 1929-1939

Piotrkow a. W ysokość zobow iązań w ynikłych z faktu zaciągnięcia pożyczki ulenow - skiej przekraczała dochody zw yczajne m iasta. A przecież istniała jeszc ze koniecz­ ność łożenia środków na cele społeczne. W 1925 r. z powodu zm niejszonych d o ­ chodów w skutek trw ającego kryzysu i zw iększania w ydatków na pom oc społeczną w ystąpił w budżecie m iasta deficyt w ynoszący 183 tys. z ł19.

Pom im o że Tow arzystw o Ulen na terenie m iasta przystąpiło do prac dopiero w lipcu 1925 r., spłata pierw szej raty pożyczki rozpoczęła się od 2 stycznia. Od tego dnia naliczane były przez BGK odsetki za zwłokę.

W praw dzie m iastu odstąpiono w charakterze pożyczki w pływ y z podatku od nie­ ruchom ości w latach 1925-1928, jed n ak Piotrków od sam ego początku zalegał z w płatam i i z tej racji był obciążony procentam i karnymi w w ysokości 2% m iesięcz­ nie od zaległej kwoty.

Do połow y kw ietnia 1926 r. Piotrków zdołał w płacić rów now artość 16 806,05 doi. w obec należnych 82 219,59 doi. za 1925 r. Stanow iło to zaledw ie 20,5% zreali­ zow anych zobow iązań za pierw szy rok i to bez uw zględnienia odsetek za zwłokę. Pozostała także do uregulow ania rata ze stycznia 1926 r. w ynoszącą 58 646,86 doi. B GK nie licząc się z bardzo trud ną sytuacją m iasta zażądał uregulow ania do końca kw ietnia zaległości za 1925 r., a w przypadku niezapłacenia rat groził podjęciem odpow iednich kroków . Jedynym „ustępstw em ” była zgoda na spłacenie pożyczki za

1926 r. i następne lata w ratach m iesięcznych20. Pow ażny w pływ na narastanie zale­ głości m iała zw yżka kursu dolara - z 5,185 zł w m arcu 1925 r. do 8,25 zł w końcu tego roku. W obec nie w yw iązyw ania się m iasta ze zobow iązań finansow ych, które w sierpniu 1926 r. w ynosiły 235 426 doi., z tego 31 019 doi. stanow iły odsetki za zw łokę, B G K w ystąpił do M inisterstw a Spraw W ew nętrznych z w nioskiem o zaję­ cie podatków m iejskich. N a początku 1927 r. zaległości w ynosiły ju ż 300 tys. doi. C oraz pow ażniejszy problem stanow iły odsetki karne, które w ynosiły 46 891 doi. W w yniku podjętych zabiegów ze strony m iast ulenow skich w M inisterstw ie Skarbu zostały one obniżone do 14% w stosunku rocznym z w ażnością od 1 IV 1927 r. N ie mniej palącym zagadnieniem było nałożenie sekw estru na w pływ y pochodzące z dodatków do podatków państw ow ych. Spow odow ało ono szereg trudności w życiu m iasta. W w yniku w ielokrotnych interw encji u najw yższych w ładz państw ow ych BGK zgodził się na zdjęcie sekw estru na okres jednego roku.

W zw iązku z brakiem jakichkolw iek m ożliw ości spłaty pożyczki w styczniu 1927 r. Z arząd M iasta Piotrkow a w ystąpił do B G K z prośb ą o udzielenie długoter­ m inowej pożyczki przeznaczonej na realizację zobow iązań z tytułu zaciągniętego kredytu od firm y U len21. W krótce też w ładze m iejskie otrzym ały odpow iednie upo­ w ażnienie w tej spraw ie od Rady M iejskiej. Poniew aż przyznanie tej pożyczki nie m ogło zm ienić położenia m iasta, M inisterstw o Skarbu odmówiło jej zatwierdzenia22.

O statecznie w końcu 1928 r., gdy dług m iast ulenow skich w zrósł do 25 min zł, 19 APPT, ZMP, Korespondencja... sygn. 874.

20 Tamże.

21 Tamże, sygn. 875.

B G K udzielił Piotrkowowi pożyczkę sanacyjną w obligacjach komunalnych w wysoko­ ści 1 714 000 doi., o p ro c e n to w a n ą na 7% 23. Z pożyczki tej w w y so k o ści n o m in al­ nej 9 670 000 zł pokryto pow stałe do końca 1928 r. zaległości w spłatach pożyczki ulenow skiej, które w raz z odsetkam i w yniosły 5 481 000 zł. O pracow any plan sana­ cyjny przew idyw ał stałe zw iększanie dochodów z uruchom ionych przedsiębiorstw kom unalnych: ze 100 000 zł w 1928/1929 r., 340 000 zł w 1929/1930 r, 560 000 zł w 1930/1931 r., 954 000 zł w 1931/1932 r. do 1 305 000 zł w 1934/1935 r.24 P o­ życzka sanacyjna jeszc ze bardziej ograniczyła sam odzielność m iasta. Było ono zo ­ bow iązane do przeprow adzenia redukcji w ydatków i zw iększenia dochodów , n ie­ podejm ow ania żadnych inw estycji oraz zaciągania pożyczek bez zgody banku, a w reszcie do poddania się specjalnej kontroli ze strony delegata finansow ego BGK. W Piotrkow ie funkcję reprezentanta interesów Banku G ospodarstw a K rajow ego pełnił najpierw H enryk Podm uniecki - kierow nik U rzędu Skarbow ego, a od 30 IX 1931 r. - dr T eofil N ow ojow ski z Izby Skarbowej w Łodzi. M iasto zobow iązane było udostępniać w szelk ą dokum entację, przedkładać m iesięczne zestaw ienia w y­ datków i w pływ ów oraz zapraszać delegata na zebrania Zarządu M iasta i Rady M iejskiej; ponosiło też pełne koszty tych czynności.

R zecz jasn a, że pożyczka sanacyjna nie rozw iązała problem ów finansow ych m iasta, tym bardziej że powstałe przedsiębiorstwa przynosiły nikły zysk m.in. z powo­ du braku przyłączeń domowych. Ponadto począwszy od 1930 r. znacznie się pogorszyła sytuacja miasta z powodu narastającego kryzysu. N a konferencji miast ulenowskich z M inisterstwem Spraw Zagranicznych i M inisterstwem Skarbu wiceprezydent Piotrkowa M arian Hudec w imieniu pozostałych miast prowadzących inwestycje ulenowskie przedstawił obszerny memoriał, w któiym zawarto propozycję znacznego w ydłużenia czasu spłaty pożyczki albo przyznaw ania corocznej bezzw rotnej dotacji.

O pracow any plan sanacyjny m iasta Piotrkow a był nierealny, gdyż obok niew ielu przyłączeń dom ow ych, które głów nie w arunkow ały dochodow ość zakładów kom u­ nalnych, brak było środków obrotow ych na uruchom ienie w ybudow anych przez T ow arzystw o U len urządzeń. Sytuację pogarszał fakt w adliw ego w ykonaw stw a, o której w spom nę niżej. W efekcie zakłady kom unalne zam iast przynosić zw rot po­ niesionych kosztów , m ocno obciążały budżet m iejski25.

Sytuacja stała się jeszc ze trudniejsza w w yniku pozbaw ienia m iasta szeregu do ­ chodów (podatku od ładunków kolejow ych - 45 tys. zł czy też podatku szpitalnego - 36 tys. zł) i jed noczesnego nałożenia nowych ciężarów , na przykład obow iązku po­ noszenia kosztów w ynajm u m ieszkań dla nauczycieli.

W 1931 r. została pow ołana przez m inistra skarbu specjalna kom isja, która m iała za zadanie zbadać m ożliw ości płatnicze m iast ulenow skich. W szystkie te zabiegi i naciski ze strony czynników rządow ych nie dały w yników . O statecznie, opierając się na wydanej 5 V III 1938 r. ustaw ie O p o p ra w ie fin an sów zw iązków sam orządu terytorialnego i O zm ianie ustaw y o tym czasowym uregulowaniu fin ansów komu­

23 APPT, ZMP, Korespondencja..., sygn. 876. 24 APPT, ZMP, Plan sanacyjny, sygn. 878. 25 Tamże.

Gospodarka komunalna Piotrkowa Trybunalskiego w latach 1929-1939

nalnych, M inisterstw o Skarbu Państw a przejęło część obsługi długu ulenow skiego, ja k też zw alniało m iasta z zadłużenia z tytułu pożyczek sanacyjnych26.

T abela 3. B udżet m iasta Piotrkow a Trybunalskiego

Rok budżetowy Suma budżetowa 1928-29 1 715 679 1929-30 1 363 139 1930-31 1 482 621 1931-32 1 181 907 1932-33 1 172 239 1933-34 1 121 502 1934-35 1 146 262 1935-36 1 081 724 1936-37 959 954 1937-38 1 080 235

Źródło: APPT, Ankieta dla użytku wycieczki prasowej sporządzona w listopadzie 1938 r., sygn. MoP-36

Prace w Piotrkow ie, ja k ju ż wcześniej zaznaczono, Tow arzystw o U len rozpo­ częło w drugiej połow ie 1925 r. W marcu 1926 r. zatrudniało ono 300 robotników . Z ram ienia firm y U len budow ą kierow ał A.F. Fisk. W połow ie 1926 r. na krótko był on zastąpiony przez E J . Stoltera, który jed n ak z pow odu nieudolności został od­ w ołany, a kierow nictw o ponow nie objął A.F. Fisk. Ten ostatni w 1928 r. przebyw ał w W arszaw ie, a tylko doraźnie dojeżdżał do Piotrkow a. Pensja m iesięczna kierow ­ nika piotrkow skiego biura w ynosiła 500 dolarów . Ponadto m iasto było obciążone kosztam i w ynagrodzenia dla pracow nika biura U len w W arszaw ie - I.A. M orella, co stanow iło rocznie razem 11 100 doi. M iasto było także obciążone kosztam i prze­ nosin oraz w ynajm u m ieszkania dla całej rodziny kierow nika biura w Piotrkow ie. Do tego dochodziły w ysokie koszty podróży i jeszcze w yższe diety zarów no dla pracow ników m iejscow ego biura, ja k i doradców z w arszaw skiego biura firm y Ulen. D la przykładu rachunek za podróż K olbita - doradcy do spraw w entylatorów w yniósł 94,20 zł. P róbow ano naw et obciążyć m iasto za prenum eratę „N ew Y ork H erald”27. W arto przy tym podkreślić, że rachunek inw estycyjny Piotrkow a był ob­ ciążony w w ysokości 17,64% kosztów utrzym ania B iura G łów nego T ow arzystw a U len w Polsce, a także centrali w N ow ym Yorku. Zgodnie z um ow ą tech niczn ą m ia­

26 R. K o t e w i c z, op. cit., s. 146.

sto ponosiło koszty w szelkich roszczeń skierow anych przeciw ko firm ie Ulen, które w ynikały w skutek prow adzenia inw estycji kom unalnych. B yło także zobow iązane pokryw ać koszty procesow e. N ajczęściej pow staw ały one z w iny kierow nictw a biu­ ra, na przykład kary za przestój w agonów . B yły też inne pozycje, m.in. odpraw a za trzym iesięczny okres w ypow iedzenia, opłata za pozw olenie na broń, czy też kara za źle w ypełniony dokum ent. W konsekw encji Tow arzystw o U len i jeg o pracow nicy otrzym yw ali bardzo w ysokie w ynagrodzenie i praktycznie za nic nie odpow iadali. W szelkie skutki rozrzutnej gospodarki, m arnotraw stw a, niedbalstw a i niedopełnia­ nia obow iązków ponosiło m iasto, gdyż, ja k to stw ierdza się w piśm ie firm y U len z 27 V II 1928 r. „(...) M agistrat je s t obow iązany bronić w szelkich procesów w ysto­ sow anych przeciw ko firm ie U len an Co, które w ynikały w skutek prow adzenia ro­ bót publicznych przez firm ę U len an Co. w Piotrkow ie”28.

U len nie był zainteresow any w obniżaniu kosztów , w ręcz odw rotnie, przepłacał za m ateriały i w szelkie usługi. N ależy sądzić, że z tego procederu ciągnięto korzyści m aterialne. Przepłacano za drew no, a także za cem ent, za który płacono 10,50 zł za tonę zam iast po 9 zł, zaw yżone stawki w ypłacano za przew óz i w yładunek m ateria­ łów budow lanych. Straty pow stałe w ten sposób m ożna szacow ać na ok. 10% w stosunku do w artości poczynionych zakupów i usług transportow ych. Ze strony m iasta kontrolę nad b u d o w ą i rachunkam i sporządzanym i przez firm ę am erykańską spraw ow ali kolejno: inż. W alenty Cyło, R u d o lf W ach i inż. Jan B aczyński29.

Zgodnie z um o w ą tech n iczn ą rachunki w ystaw iane za okres m iesięczny przez T ow arzystw o U len m ogły być reklam ow ane w ciągu 30 dni. B rak odpow iednich kw alifikacji ja k i niem ożność dotarcia do podstaw ow ej dokum entacji znajdującej się w centrali w W arszaw ie czy też w N ow ym Y orku pow odow ały, że dokładne spraw dzenie było praktycznie niem ożliw e. K ontrola ze strony m iasta szczególnie słabo funkcjonow ała w początkow ym okresie prow adzenia prac. Pom im o braku w końcow ym rozrachunku dow odów na kwotę 1 017 915 zł, U len nie zgodził się na przeprow adzenie ponow nej kontroli rachunkow ości. W yraził jed y n ie zgodę na ew entualną korektę w yn ik łą z pom yłek arytm etycznych. B rak m ożliw ości dokładnej kontroli ze strony m iast potw ierdził w trakcie prow adzonej lustracji dokum entów w B iurze C entralnym T ow arzystw a U len w W arszaw ie L eonard Sulikow ski - kie­ row nik W ydziału F inansow o-Podatkow ego m iasta Sosnow ca, który prow adził j ą z upow ażnienia m iast ulenow skich. W protokole lustracji stw ierdza się, że w brew um ow ie w iększości kosztów opracow ania planów i kosztorysów obciążono fundusz inw estycyjny m iast, zam iast pokryw ania ich z honorarium . Potw ierdzono także brak oszczędności w w ydatkach. M iasta faktycznie nie m iały w pływ u na czynione przez firm ę U len zakupy, często też zdarzało się, że nabyw ano niew łaściw e m ate­ riały. Znaczne kw oty w yasygnow ano na tzw. drobne w ydatki.

Pom im o zakończenia robót w 1928 r. rozliczenia trw ały aż do roku 1931. Po­ w odem był fakt, że T ow arzystw o U len nie uznało roszczeń m iasta Piotrkow a w w y­

28 APPT, ZMP, Korespondencja..., sygn. 876. 29 Tamże.

Gospodarka komunalna Piotrkowa Trybunalskiego w latach 1929-1939

sokości 543 174 zł. Składały się na nie stw ierdzone niedobory m agazynow e w arto ­ ści 383 090 zł, straty m agazynow e pow stałe z w iny pracow ników - 60 000 zł, koszty napraw y kolektora B - 47 343 zł i stacji Inhoffa - 4884 zł, odpraw y pracow ­ ników niepraw nie w ypłacone 24 231 zł oraz różne wydatki, którym i niepraw nie obciążono m iasto - 23 627 zł30.

Braki m agazynow e, stanow iące najpow ażniejszą pozycję, zostały odpow iednio udokum entow ane w w yniku stw ierdzenia różnicy pom iędzy rachunkam i, a kw ita­ mi, a także w ystępującym i brakami kwitów. D odatkow ym dow odem potw ierdzają­ cym nadużycie było pisem ne ośw iadczenie m agazyniera zatrudnionego przez T o ­ w arzystw o U len A. Felkera, który stw ierdził, że firm a Sztern i Ska z Piotrkow a dostarczała deski o m niejszych w ym iarach, aniżeli było to w ykazyw ane w dow o­ dach. W w yniku tego w latach 1925 i 1926 w ystąpił brak desek o kubaturze 6683 m 331. N astępne dostaw y były potw ierdzane, niezależnie od w ym iarów , w edług spe­ cyfikacji dostaw . Do pow yższych działań m agazynierzy zostali zm uszeni przez kie­ row nictw o firm y U len. Pomim o tak oczyw istych dow odów - a m oże w łaśnie d late­ go - T ow arzystw o U len zażądało, aby m iasto zrzekło się bezw arunkow o pretensji za braki m agazynow e, gdyż tylko pod tym w arunkiem przystąpi do pertraktacji. M otyw ow ano to tym , że św iatow a opinia firm y w yklucza m ożliw ość złego w yko­ naw stw a, a także nieuczciw ości.

W arto nadm ienić, że roszczenia w stosunku do U leną w ysunęły w szystkie m ia­ sta, które korzystały z pożyczki tej firm y. Pertraktacje w ich im ieniu prow adziło M inisterstw o S praw W ew nętrznych i M inisterstw o Spraw Zagranicznych. Pom im o dow odów T ow arzystw o U len nie ustępow ało, posługując się przy tym prasą, pro­ w adziło oszczerczą kam panię przeciw ko m iastom ulenow skim . N ikłe nadzieje m iało w ystąpienie przeciw ko firm ie U len na drogę sądową, gdyż trzeba było j ą w szcząć w siedzibie T ow arzystw a w N ow ym Yorku.

W następstw ie zapoznania się z wynikam i prac K om isji M iędzym inisterialnej i po odbyciu konferencji w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych przy udziale prezesa Związku M iast Polskich miasto Piotrków zredukowało swoje pretensje do 10 000 doi. Natomiast U len zaproponował 5000 doi. by następnie podnieść do 7 000 doi. Ponieważ nadal samorząd Piotrkowa nie godził się na przyjęcie powyższej kwoty, uważając j ą za niewspółmiernie niską w stosunku do wysuniętych roszczeń, podjęty został nacisk na miasto ze strony władz państwowych, aby przyjęto warunki firmy Ulen. Uzasadniono to trwającym w Ameryce kryzysem, niemożliwością podjęcia kroków sądowych, a przede wszystkim faktem, że „Przewlekanie sporu z firm ą Ulen wywiera jednocześnie nieko­ rzystny w pływ na opinię o Polsce wśród zagranicznych sfer finansowych. W edług in­ formacji posiadanych przez M inisterstwo Spraw Zagranicznych, za granicą w związku z powyższą spraw ą zaczyna się urabiać mniemanie, że kapitał amerykański w Polsce na­ potyka na stałe trudności. W świetle pow yższych argum entów niezw łoczne zakończe­ nie sporu z firm ą U len uw ażam za nagłą konieczność” - stw ierdzał w piśm ie n a­

30 R. K o t e w i c z, op. cit., s. 148.

czelnik W ydziału Sam orządow ego Łódzkiego U rzędu W ojew ódzkiego32. M iastu pozostaw iono na odpow iedź tylko jed en dzień. Zebrany K onw ent Seniorów Rady M iejskiej uznał propozycję za zbyt n ikłą w stosunku do roszczeń. U pow ażnił je d n o ­ cześnie M agistrat w osobach w iceprezydenta B ronisław a Jabłońskiego i ław nika P aw ła N iem eczka do prow adzenia dalszych pertraktacji z U lenem 33.

Zrozum iałe jed n ak , że w obec nacisku w ładz, które zasłaniały się interesem pań­ stwa, przedstaw iciele m iasta w yrazili zgodę na kw otę 7000 doi. Stanow iło to n ie­ w iele ponad 11% pierw otnych roszczeń.

Pow yższe w ydarzenie potw ierdza podporządkow anie i zależność polskiego rzą­ du od kapitału obcego. Sprzyja to dokonyw aniu przez ten kapitał nadużyć, niezależ­ nie od osiąganych w ysokich zysków. Pom im o w ysokich kosztów prace zostały w y­ konane nierzetelnie i w adliw ie. Szczególnie dotyczyło to kolektora B pod ul. Garncarską. N ie w ykonano tutaj zaleceń inspektora m iejskiego odnośnie należytego w zm ocnienia gruntu, w sposób niew łaściw y w ypom pow yw ano w odę z w ykopu. W wyniku tego nastąpiło zapadnięcie gruntu i uszkodzenie rurociągu w odnego. Z tego pow odu na przełom ie lat 1926 i 1927 m usiano rem ontow ać niedaw no w ybudow aną instalację. N iepraw idłow o prow adzone prace spow odow ały uszkodzenie gazociągu i w ybuch gazu na skrzyżow aniu ulicy G arncarskiej i K rakow skiej34. P odobnie w adli­ wie wykonano kolektor przy alei 3 M aja.

Pom im o oczyw istych zaniedbań przy budow ie kolektora B przy ul. G arncarskiej i K rakow skiej przedstaw iciel firm y U len w Piotrkow ie w piśm ie do Zarządu M iej­ skiego stw ierdzał: „M y rów nież nie zgadzam y się z pism em M agistratu, że koszta reperacji kolektora pow stały w skutek błędu naszego personelu i firm a U len and C om pany nie m oże zgodzić się na zapłacenie jak iejk olw iek części reperacji”35.

Pow yższy cytat św iadczy o arogancji pracow ników T ow arzystw a U len w sto­ sunku do w ładz sam orządow ych. W inę za taki stan w dużym stopniu ponosił rząd, który za w szelką cenę chciał ściągnąć kapitał zagraniczny do kraju. Firm a stosow ała podobne m etody ja k w krajach kolonialnych i uzależnionych.

W iele zastrzeżeń budziło w ykonaw stw o hali targow ej. W ykonana tutaj instalacja sanitarna m iała nieodpow iedni spadek, a ponadto zainstalow ano rury o zbyt małym przekroju. W w yniku tego restau racja znajdująca się w hali targow ej była ciągle zalew ana. Przy okazji odbioru całego obiektu stw ierdzono 45 pow ażnych usterek, m .in. przeciekający dach, popękane kafle w basenach, brak w entylacji w części po­ m ieszczeń, nie otw ierające się okna36. Przy tym należy stw ierdzić, że pierw otny kosztorys został pow ażnie przekroczony, bo o ponad 50% , a m ianow icie z 201 298 doi. do 309 523 doi. Pow odem tego, w edług kierow nika biura U len w Piotrkow ie, A.F. Fiska było podwyższenie cen robocizny i materiałów oraz instalacja różnych dodat­ kowych urządzeń. W rzeczywistości tzw. ulepszenia i dodatkowe koszty były wynikiem

32 Tamże, sygn. 879.

33 Tamże, Protokół z posiedzenia Rady Miejskiej. 34 Tamże, ZMP, Korespondencja..., sygn. 875. 35 Tamże, sygn. 876.

Gospodarka komunalna Piotrkowa Trybunalskiego w latach 1929-1939

napraw źle w ykonanych robót, które pow inny być w ykonane na koszt firm y Ulen. N a w szystkie zarzuty odpow iadano niezm iennie, że personel techniczny T ow arzy­ stw a U len w P iotrkow ie był na „(...) dobrym poziom ie i prace zostały w ykonane na dobrym poziom ie”37.

Poważnym zarzutem w odniesieniu do sieci wodociągowej i kanalizacyjnej było jej niewłaściwe rozplanowanie. Wybudowano instalację w odociągow o-kanalizacyjną na ulicach słabo zabudow anych, do innych ulic doprow adzono tylko w odę, bez kanali­ zacji. N a ulicy Słow ackiego z kolei rury kanalizacyjne zostały zbyt płytko położone.

Przekazanie obiektów budow lanych przez T ow arzystw o U len Zarządow i M iasta P iotrkow a nastąpiło 1 XI 1928 r. Przyjęto w tedy halę targow ą, w ieżę ciśnień, stację pom p w odociągow ych z 5 studniam i, zbiornik zapasow y, targow icę o tw artą oraz sieć w odociągow ą, kanalizacyjną i burzową. N ie została przyjęta oczyszczalnia ścieków , która nie była czynna z pow odu nie zam ontow ania silników.

Jednym z najbardziej istotnych problem ów działalności zakładu w odociągow o- kanalizacyjnego były przyłączenia domowe. Uroczyste uruchomienie miejskiego w o­ dociągu w P iotrkow ie nastąpiło 10 XII 1927 r. W uroczystości tej wzięli udział go­ ście z W arszaw y oraz zarząd firm y Ulen. O ddanie do użytku sieci w odociągow ej nastąpiło 15 I 1928 r.38 Przyłączenia domowe zgodnie z ustnymi ustaleniami miała wy­ konać firma ameiykańska. Niezależnie od tego na początku 1927 r. władze miasta podjęły starania o uzyskanie pożyczki na ten cel. Problem ten był omawiany na konferencji uczest­ ników wycieczki objazdowej do 4 miast prowadzących inwestycje ulenowskie. Według sugestii Ministerstwa Robót Publicznych na budowę połączeń domowych należało przede wszystkim wykorzystać oszczędności z pożyczki ulenowskiej, co z kolei umożliwiałoby znaleźć środki na jej amortyzację. W ten sposób istniałaby m ożliw ość przerzucenia części ciężarów spłaty pożyczki na w łaścicieli nieruchom ości.

Z tabeli 4 w ynika, że liczba połączeń dom ow ych z m iejską siecią w odociągow ą w zrastała pow oli, a szczególnie w latach 1932/1933-1934/1935, kiedy to średnio rocz­ nie podłączano 29 nieruchomości, wobec 150, 94 i 113 w okresie początkowym. Warto też zauważyć, że wzrost konsumpcji wody występował tylko do 1932/1933 r. W okresie 1933/1934-1936/1937 nastąpił znaczny spadek spożycia wody. Były to konsekwencje wielkiego kryzysu, który szczególnie mocno dotknął Piotrków Tryb., a w mniejszym stopniu - zmian opłat wprowadzonych od 1934 r. w związku z zatwierdzeniem przepi­ sów miejscowych. Dotychczas opłata za 1 m3 dla celów domowych wynosiła 60 gr. i 30 gr dla celów przemysłowych i miejskich, opłat kanałowych nie pobierano. Od 1934 r. wprowadzony cennik ustalał taryfę za 1 m3: na potrzeby domowe - 50 gr, przemysłowe - 40 gr, użyteczności publicznej - 30 gr, miejskie - 20 gr, przedsiębiorstw miejskich - 15 gr i budownictwa - 40 gr, zaś za odprowadzenie ścieków 80% opłaty w odociągo­ w ej, a dla przem ysłu i przedsiębiorstw m iejskich - 4 0 % 39.

Jeszcze w iększe były opóźnienia w zakresie instalow ania połączeń kanalizacyj­ 37 APPT, ZMP, Korespondencja..., sygn. 876.

38 Tamże, Samorząd Miejski m. Piotrkowa. Sprawozdanie z lat 1925-1933 sygn. 745. 39 Tamże, A. Felker, Przedsiębiorstwa komunalne gminy m. Piotrkowa, sygn. MoP-1 s.

nych. P odobnie ja k w przypadku w odociągów n ajm niejszą liczbę nieruchom ości podłączono do sieci kanalizacyjnej w okresie 1932/1933-1934/1935. W tym czasie realizow ano średnio rocznie nieco ponad 25 połączeń dom ow ych z m iejską siecią kanalizacyjną. W pływ na słab ą dynam ikę m iały znacznie w yższe niż w przypadku w odociągów koszty ich realizacji. (Tab. 4).

T abela 4. Przyłączenia dom ow e w odociągow e i kanalizacyjne oraz konsum pcja wody

w Piotrkow ie Tryb. w latach 1928-39

Rok budżetowy

Przyłączenia domowe Konsum pcja wody Wodociągowe kanalizacyjne tys. m3 wskaźnik Liczba wskaźnik liczba wskaźnik

1928/29 150 159,6 137 169,1 46,8 24,1 1929/30 94 100 81 100 196,8 100 1930/31 113 120,2 107 132,1 254,8 131,5 1931/32 56 59,6 49 60,5 275,2 142 1932/33 26 27,7 21 26 311,3 160,6 1933/34 35 37,2 29 35,8 265,6 137 1934/35 26 27,7 26 32,1 300,5 155,1 1935/36 42 44,7 39 48,1 265 136,7 1936/37 52 55,3 47 58 284 146,5 1937/38 56 59,6 51 63 318,5 164,3 1938/39 48 51,1 44 54,3 322 166,2 Razem 698 * 631 * * *

Źródło: APPT, A. Felker, Przedsiębiorstwa komunalne gminy m. Piotrkowa Samorząd miasta Piotrkowa Tryb. Sprawozdanie z lat 1925-1933

T abela 5 R ozw ój sieci w odociągow o-kanalizacyjnej w Piotrkow ie Tryb.

Wyszczególnienie sieć wodociągowa sieć kanałowa sieć burzowa

mb mb M b stan sieci na 1 IV 1928 r. 32 407 25814 4369 dobudowano w 1928 r. 386 - -dobudowano w 1930 r. 157 - -dobudowano w 1931 r. 434 - -dobudowano w 1935 r. - - 381 dobudowano w 1936 r. 397 541 -dobudowano w 1937 r. 926 660 -stan na 1 IV1938 r. 34707 27015 4750

Gospodarka komunalna Piotrkowa Trybunalskiego w latach 1929-1939

Przewidywano, że na wykonanie 1000 połączeń domowych wodociągowo- kanalizacyjnych potrzeba będzie 500 000 zł, a na urządzenie całkowitej instalacji w bu­ dynkach - 3 000 000 zł. Dla zrealizowania tego przedsięwzięcia należało zaciągnąć kre­ dyt w wysokości 2 450 000 zł. Samo podłączanie nieruchomości do sieci miejskiej miało trwać tylko 2 lata40. G łów ną przeszkodą w wykonaniu tego zamierzenia był brak środ­ ków finansowych, gdyż sumy, które pozostały po zrealizowaniu planowych inwestycji ulenowskich, w ładze m iejskie przeznaczyły na dodatkow e zadania.

W tej sytuacji Zarząd M iejski Piotrkow a Tryb. zw rócił się do B G K z w nioskiem o udzielenie m iastu kredytu w w ysokości 3,5 min zł w form ie obligacji z dw udzie­ stoletnią am ortyzacją. Ten jed n ak odm ów ił pożyczki ze względu na nie w yw iązy­ w anie się m iasta ze zobow iązań w obec banku w ynikłych z inw estycji ulenow skich. Po usilnych staraniach B G K przydzielił na realizację połączeń dom ow ych z siecią w odociągow o-kanalizacyjną niew ielkie kw oty i to na trudnych w arunkach, a m ia­ now icie na 2-3 lata przy stopie rocznej 12%.

W 1929 r. kredyt na ten cel w ynosił tylko 25 000 zł, w 1930 - 150 OOOzł i w 1931 - 6 4 OOOzł41.

D om y m ające w łasn ą lokalną instalację w odociągow o-kanalizacyjną stosunkow o szybko w łączyły się do sieci, w łaściciele natom iast pozostałych nieruchom ości w przew ażającej części odm ów ili połączenia się z siecią, m otyw ując to brakiem śro d­ ków finansow ych42. Tylko stosunkow o nieliczna grupa m ogła skorzystać z kredytu.

Z pow odu panującego kryzysu, który spow odow ał znaczne ograniczenie docho­ dów z w ynajm u lokali m ieszkalnych, w ładze m iejskie zrezygnow ały ze stosow ania sankcji karnych czy też pow szechnego w prow adzenia podatku w odociągow ego, któ­ ry byłby p o śred n ią fo rm ą presji na w łaścicieli nieruchom ości43. W płaty w ynikłe ze stosow ania tzw . podatku w odociągow ego były niew ielkie i w ynosiły w 1934/1935 r. tylko 1 400 zł, w 1935/1936 r. 4 100 zł i w 1937/1938 r. 12 100 zł44. T rzeba przy tym zauw ażyć, że w iele dom ów w Piotrkow ie nie nadaw ało się ze w zględów tech­ nicznych do instalow ania w nich w odociągu i kanalizacji. Pow odem nie podłączenia budynków do sieci kom unalnej był także fakt nędzy znacznej części społeczeństw a piotrkow skiego, które nie było w stanie podołać zw iększonym kosztom utrzym ania w zw iązku z koniecznością opłacania za wodę. Potw ierdzeniem tego było w ystąpie­ nie spadku spożycia w ody w połow ie lat trzydziestych ja k i w yjątkow o je j niskie zużycie na 1 osobę, które na dobę osiągnęło m aksim um 27 litrów w obec 60-70 li­ trów w L ublinie i 66 litrów w Częstochow ie45 (tab. 6).

40 R. K o t e w i c z, op. cit., s. 153.

41 APPT, Samorząd Miejski m. Piotrkowa. Sprawozdanie..., sygn. 745, s. 86. 42 Tamże, s. 84-86.

43 Tamże, s. 86.

44 A. F e 1 k e r, Przedsiębiorstwa komunalne... tab. 34. 45 Tamże, s. 71-72.

P ro d u k c ja i zu życ ie w od y or az il oś ć p rz y łą c z e ń vo "5 a H ro k b u d ż e to w y 37/38 487 7 0 0 31 8 5 0 2 16 9 198 Il oś ć prz ył ąc zo n y ch n ie ru ch om oś ci w p os zcz egó ln ych la ta ch do si e c i: 5 6 _in r** ₂6 36 /3 7 43 4 0 0 0 28 4 0 9 3 14 9 9 0 7 r 5 2 4 7 in 2 3 35 /3 6 47 0 3 6 0 26 4 9 8 7 19 8 175 7 1 9 8 4 2 ₃9 Tt- IT)_<N 34/ 35 50 8 2 5 0 30 0 5 4 8 20 2 7 0 2 5 0 0 0 ₂6 ₂6 40 LZ 33 /3 4 45 6 1 0 0 26 5 5 9 7 18 7 2 3 0 3 2 7 3 ₃5 ₂9 ■«f <S 32 /3 3 47 3 7 2 0 31 1 2 7 8 15 9 3 7 1 3 0 7 4 ₂6 _CS r- ₂5 31 /3 2

|

48 7 2 9 0 27 5 2 0 7 21 1 8 5 0 2 3 3 ₅6 ₄9 2 6 30 /3 1 40 9 6 0 0 25 4 8 3 5 15 4 4 6 0 3 0 5 11 3 10 7 ZZ 29/30 ₄₁0 5 6 0 19 3 7 5 9 21 6 1 3 0 6 7 1 _ON 00 o^ zz 28/ 29 b.d. «n o 00 40 i _O in ₁₃7 CS 1 W y sz c z e gó ln ie ni e P ro d u k cj a w od y w m 3 W ty m : sp rz ed a n o m Z u ży to na ce le w ła sn e m3 St ra ty w m a) w o d o c ią g o w e j b) ka n a ło w ej Ś re d n ie zu ży ci e w od y na d o b ę i g ło w ę m ie szk ań ca w li tr ac h * Ś re d n ie zu ży ci e w od y na d ob ę i g ło ­ w ę m ie sz k a ń c a w li tr ac h * * 00 со о p o 'C 2 N *o ce С o с 8 & 1?_u O. O 0Û u N U N o' O СЛ * 6 O ‘5ъ_o с Г 'i? « i i •- -2

■П

°

J ■? <=

_{u o 5} я i 8

I -i* I

■Й o _{CJ 7D • —}g> ■S' i ^ 3 .! :§* ■ ff" ï _{с u -а} 2 ₃

s i о ■&

g1 «t . с o j Й °* :=, >,oo N •'S, О Д V"> ü I E § f 1

1 1 t j -s

a § g 2 ■* a I S_{о ■* te} ■s 3 3 о

«8-1 e i £ è

S 3 о 5? 2 3 o O S N 2 tS S à H * *•- •- ^ * O c о è о с -о .S < С О ^ О О N О § О s •- “ ! =з — С Н 'S ■g _{о ,}о _{-о и} JS ,й >S) ■ * 5? о * * О ТЭ

Gospodarka komunalna Piotrkowa Trybunalskiego w latach 1929-1939

Zarządzenie m inistra spraw w ew nętrznych z 4 VII 1933 r. w prow adziło dla Piotrkow a Tryb. przepisy w odociągow o-kanalizacyjne, w brew stanow isku m iej­ scowej R ady M iejskiej. N akładały one bow iem na lokatorów opłaty za kanaliza­ cję46. O rgan przedstaw icielski Piotrkow a uw ażał, że lokatorzy pow inni opłacać ty l­ ko wodę, a za kanalizację w łaściciele nieruchom ości, którzy ponadto m ieli być obow iązani podatkiem w odociągow ym w przypadku nie przyłączenia swej posesji do m iejskiej sieci w odociągow o-kanalizacyjnej47.

Przedstaw ione powyżej przyczyny spow odow ały, że w ykonanie połączeń do­ m ow ych w ydłużyło się w czasie. W 1933 r. Piotrków miał przyłączonych do sieci w odociągow ej tylko 36% nieruchom ości. Pod tym względem pozostaw ał znacznie w tyle za pozostałym i m iastam i, które realizow ały inw estycje ulenow skie, gdyż w tym czasie w L ublinie ju ż 51% nieruchom ości było podłączonych do w odociągów kom unalnych, a w C zęstochow ie - 50%. N atom iast w Piotrkow ie bardziej była roz­ budow ana sieć kanalizacyjna. W 1933 r. było skanalizow anych 32% budynków , wobec 22% w Lublinie.

W końcow ym o k re sie II R zeczyp ospo litej w P io trk o w ie niew iele p onad p o ­ ło w a dom ów , tj. ok. 53% m iała w o d o ciąg i, a 48% k an alizację. W 1938 r. z urządzeń w o d o c ią g o w y ch k o rzy stało 49% ludności P io trk o w a, a z k an a liz acji 4 5 % .48 W zd e cy d o w an ej w ięk szo ści b y ła to lud ność zam o żn iejsza, za m ie sz k u ­ ją c a śró d m ieście .

Trudności finansow e m iasta, a także w ady w ykonaw cze popełnione przez T ow a­ rzy stw o U len sp o w o d o w ały , że m iejsk a o cz y szcz aln ia ściek ów z o sta ła u ru c h o ­ m io n a d o p iero 1 V I 1936 r. Do teg o czasu nie o czy szczo n e ścieki k o m un aln e sp ły w ały do rzeki S traw y, k tó ra w ten sp o sób stała się kanałem ściekow ym . P o ­ n iew a ż in sta la c ja w y k o n a n a p rzez firm ę U len była n ieo d p o w ied n ia i koszt je j u ru c h o m ie n ia by łby bardzo w ysoki, p rz y stąp io n o do przeb u d o w y urządzeń i z a in sta lo w a n ia n ow ych m aszyn49.

O późniony rozruch stacji ścieków , a także konieczność je j przebudow y przed uruchom ieniem spow odow ały, że zakład kanalizacji ponosił znaczne straty, które były pokryw ane z dochodów pochodzących z zakładu w odociągow ego (tab. 3). W pływ na funkcjonow anie w poważnym stopniu m iało niew łaściw e rozplanow anie sieci kanalizacyjnej ja k i w ady pow stałe w cyklu realizacji. Z tego w zględu Zarząd M iejski m usiał w ym ienić rury na nowe lub też przebudow ać kanały50.

46 APPT, Samorząd Miejski m. Piotrkowa. Sprawozdanie... sygn. 745, s. 86. 47 Tamże, s. 87.

48 R. K o t e w i c z, op. cit., s. 155.

49 APPT, Samorząd Miejski m. Piotrkowa. Sprawozdanie..., sygn. 745, s. 36. 50 Tamże, s. 36, 38.

W y d a tk i i doc ho dy wod ociągów i k a n a li z a c ji w P io tr k o w ie r-’ *2 13 X) cd H

37/38

27 3 1 8 4 5 3 ₈9 9 4 3 6 5 2 7 8 2 1 8 8 9 4 9 ł ₄0 i t-' 2 6 2 _{00 00} 7 6 3 3 3 2 5 7 2 0 0 7 6 l ₃5 l

35/3

6

1 5 3 1 5 3 _{00 l} 9₆ 2 4 9 2 4 9 2 1 9 _{l l 1 i l}

34/35

13 5 1 3 5 2 0 i 09 195 19 5 <N 00 1 l l l l r

o

+* •N

33/34

’ n 10 0 9 5 1 ₄3 CO_Tf 1 3 8 1 3 2 uo i lo i i 'U s .o £ £ 10 3 66 ₁ 4 2 1 3 5 _{l i t}

31

/32

CO CO o i ₂6 1 3 9 OS CO ₁29 1 i 1 i i

30

/3

1

i 1 2 0 SO o_F-H 1 _{i—1 0\} Os(N uo 00_O—H l i i

29/30

<N (N 1 i i ON o\ ₇2 ₁ i 1 i <N

28/29

| 1 0 8 1 0 8 _{1 i i} >r> O >oo r- 1 l 1 i CO

Wy

szc

zególnienie

w y d a tk i o g ó łe m w y d a tk i z w y c z a jn e w ty m : o d p is y na k a p it a ł re n o w a c y jn y w y d a tk i n a d z w y c z a jn e N a d w y ż k i doc hod y og ół em | dochody z w y c z a jn e w ty m : o p ła ta za w o d ę i k a n a li z a c ję d o ch ó d n a d z w y c z a jn y w ty m : a) p o ż y c z k i b) dotacje m ia st a c) z kap ita łu re n o w a c y j­ n e g o N ie d o b o ry Ź ró d ło : AP P T , Z M P ; Spr aw oz dan ie Z ar zą d u M iej sk ie g o m ia st a P io tr k o w a

W y d a tk i i doc hody Hali T a rg o w e j.

Gospodarka komunalna Piotrkowa Trybunalskiego w latach 1929-1939

об а U хэ_л Н ro k b u d ż e to w y

37

/38

w ty sią ca ch z ło ty c h

6

5

₆

5

ON 1

₇

2

₇

2

l i i 1

36/37

5

6

₅

6

l co

6

9

6

9

l l i l

35/3

6

5

4

₅

3

_- uo

6

9

₆₈

_{- -} l l

34/35

ir i m l in

9

9

99

_{i i i l}

33/34

7

2

₅

7

i lo

₁₄

9

8

r-

l/~)

l wn l

32/3

3

9

3

₉

3

i 1 1

68 68

l l 1

31/32

o o O 1 SO VO l l 1 l

3

0

/3

1

9

4

₉

4

1 1

₃

3

₁₂

7

₁

27

l i 1 l

29

/30

₁

07

r-o 1 1

2

₂

₁

29

CT\CN 1 l 1 l

28

/29

₄₇

r- 1 1

₃

6

₈

3

cn₀₀ l i 1 l

W

y

szc

zeg

óln

ien

ie

| w y d a tk i o g ó łe m w y d a tk i z w y c z a jn e w ty m : k a p it a ł re n o ­ w a c y jn y I w y d a tk i n a d z w y c z a jn e N a d w y ż k i do cho dy o g ó łe m dochod y z w y c z a jn e dochody n a d z w y c z a jn e w tym: z fu ndu sz u re ­ n o w a c y jn e g o (z d o ta c ji g m in y N ie d o b ó r cd £ О £ О £ cd 5 6 0 ОС а> Ł0 '5? 1 э •&_N cd N 0 1 N О § U i О . ся dT S N Ł -2 т5 ‘N

D oc h od y H al i T ar go w ej w P io tr k o w ie T ry b . oś c3 13 X>

E-F

ab

ry

k

a

lodu

t

10

0

C'-ON 76 5 CT\ 00 CS CN O-CN s 1 15 5 8 1 15 1 7 9 11 9 0 8 6 9 5 1 2 2 5 7 1 4 5 0 1 2 0 6 3 4 3 5 4 1 3 6

C

h

ło

d

n

ie

i

pr

zedch

łodni

e

$ 1 _o o 00CN CO CO i—H T j* ł-H o o OCN ł—H CN CO r —H N 1 15 5 4 2 19 9 2 4 20 6 7 4 17 6 9 4 15 7 4 6 17 1 7 6 18 7 1 4 20 4 7 3 22 4 4 1

S

to

is

k

a

otw

ar

te

1 1 0 0 1 0 6 06 ₀₀ CS 4 0 Os r-*4 0 40

68

1 12 8 2 2 13 5 7 3 1 1 4 2 0 10 3 9 4 8 0 0 7 6 2 3 2 8 5 9 7 7 8 3 3 8 7 7 5

S

k

le

p

y

i

str

ag

any

1 1 0 0 8 9

86

6

6

₅0 00 4 5 4 4 MM N ₈₂ 8 0 1 82 1 8 9 73 5 7 8 71 4 2 8 54 2 6 0 44 4 3 7 41 4 5 6 40 2 0 6 37 3 3 1 36 8 4 6

O

k

re

s

bud

że

tow

y

28/

2

9

29

/30

30

/3

1

31

/32

32/33

33/3

4

3

4/

35

35/36

36/37

37/38

cd * О ь-0 £ cd 1 i o W) V 12_сл ‘5? § 3 N c3 N 0 1 ■a_o £ cd Lh O. СЛ CU s N Ł" o T3 Ю_w ‘N

W y k o rz y st a n ie Ha li T a rg o w e j i śred ni e ce ny w y n a jm u

Gospodarka komunalna Piotrkowa Trybunalskiego w latach 1929-1939

ö 'S X> сЗ H

ch

ło

d

n

ie

i

prz

edch

łodni

e

śr

ed

n

.

ro

czn

a

d

zi

er

ża

w

a

w

zł

l i CT\ ₂6 ₂8 ₂5 ₂3 ₂5 ₂6 ₂9 _CO 10 0 7 3 89 6 7 6 4 6 2 6 2 6 5 6 5 6 5

w

y

d

z

ie

r

ż

a

­

w

io

n

a

ilość

w

m

2

1 0 8 9 7 7 9 7 5 9 7 4 6 7 2 9 96 9 6 7 9 6 7 9 CO r-CO F -H r - 71 3

st

oi

sk

a

otw

arte

_śr

ed

n

.

roc

zna

d

zi

er

ża

w

a

w

zł

i l 2 6 2 3 2 3 2 6 6 2 8 0 2 1 6 2 0 4 2 2 4 2 9 2

110

0

3 7 CO 32 27 27 33 CO 26

2

2

w

y

d

z

ie

rż

a

­

w

io

n

a

ilość

co i—^ 56 49 42 43 r-co r-co 44 42 35 30

sk

le

p

y

i

sto

isk

a

śr

e

d

n

.r

o

c

z

n

a

d

zi

er

ża

w

a

w

zł

i 1 5 1 0 4 2 3 3 9 2 3 5 2 2 8 8 in (N 24 9 2 2 7 2 1 0 O o ₇7 ₈3 ₇7 ₈3 3_{7 7}3 ₇8 ₇7 ₇8 ₈3

W

y­

dz

ie

rża

­

wi

ona

il

oś

ć

2 0 9 40 ₁74 <N 00 i—H 17 4 lO VO t- H 40 40 V")

r*-O

k

re

s

bu­

dżetow

y

O g ó łe m

28/29

29/30

30/

3

1

31

/32

32

/3

3

33/34

34

/3

5

35

/36

36

/37

37

/38

Ź ró d ło : A P P T , Z M P ; S p ra w o z d a n ie Za rzą du M ie js k ie g o m ia st a P io tr k o w a

H alę targ o w ą ukończono we w rześniu 1927 r. M iała ona 70 m długości i 37 m szerokości, było w niej 39 sklepów i stoisk m ięsnych, 166 sklepów i straganów , 40 sklepów różnej w ielkości w części zew nętrznej oraz w części podziem nej 131 bok­ sów do przechow yw ania m ięsa i produktów spożyw czych, a ponadto - kaw iarnię. C zęścią składow ą hali targow ej była chłodnia i fabryka lodu (Tab. 8, 9, 10 ). Projekt elew acji w ykonał inż. Jó z e f K aban, architekt z Łodzi. G m ach ozdobiono em blem a­ tem godła państw a oraz m itologicznym i postaciam i. R zeźby z betonu w ykonał prof. Z ygm unt O tto z W arszaw y częściow o w edług pom ysłów w łasnych, częściow o - Ja­ na R aszki z K rakow a51.

Ten piękny pod w zględem architektonicznym obiekt był jeszc ze jedn ym przy­ kładem brakoróbstw a firm y Ulen. Pow ażne zastrzeżenia budziły zastosow ane tutaj urządzenia techniczne, które pow odow ały, że eksploatacja była bardzo droga. D o ­ piero poczynione przez m iasto na początku lat trzydziestych inw estycje przyczyniły się do znacznego obniżenia kosztów eksploatacji. W spraw ozdaniu sam orządu m ia­ sta P iotrkow a stw ierdza się wręcz: „Zaznaczyć należy, że inw estycje te były w gruncie rzeczy napraw ieniem błędów technicznych firm y U len, stw ierdzonych przez rzeczoznaw ców zaproszonych przez M agistrat. O celow ości tych inw estycji św iad­ czy choćby to, iż zm niejszenie kosztów ruchu w ciągu jed n eg o roku pokryło w ydat­ ki na inw estycje”52.

R ozm iaram i swym i hala targow a znacznie przekraczała potrzeby Piotrkow a. Stąd też 40-60% pom ieszczeń było nie w ykorzystanych (porów naj tabele 8, 9 i 10). Za­ rząd M iasta, pom im o stosow nych ulg i szerokiej akcji reklam ow ej, m usiał pogodzić się z faktem , że obiekt przynosił straty zam iast spodziew anych dochodów . Sytuację utrudniał panujący kryzys, a także lokalizacja hali w stosunkow o słabo zabudow a­ nym rejonie m iasta53.

U dział om aw ianych przedsiębiorstw w dochodach Zarządu M iejskiego w P io tr­ kow ie w latach 1928-1938 oraz w ydatki i dochody sam orządu m iejskiego przedsta­ w iono w tabelach 7-10 i 11.

T abela 12 i 5 je s t ilustracją położenia piotrkow skich zakładów kom unalnych w ybudow anych przez T ow arzystw o Ulen. W praw dzie w latach 1929/1930- 1935/1936 dochody z przedsiębiorstw ulenow skich, z w yjątkiem 1932/1933 r., sys­ tem atycznie w zrastały, je d n a k były niew spółm iernie niskie w stosunku do założo­ nych w planie sanacyjnym . W 1934/1935 r. m iały one sięgnąć 1305 tys. zł, a osią­ gnęły zaledw ie 80 733 zł, tj. niew iele ponad 6%. N ajw yższy dochód uzyskano w 1935/1936 r.; w yniósł niecałe 122 tys. zł54. Ju ż jed n ak w następnym roku gospo­ darczym w ystąpił znaczny spadek. G łów nym pow odem osiągania niskich zysków były w cześniej zasygnalizow ane opóźnienia w realizacji przyłączeń dom ow ych, złe w ykonanie, a w tym przypadku także nieukończenie inw estycji.

51 K. G ł o w a c k i, Urbanistyka Piotrkowa Trybunalskiego, t. 1, Piotrków Tryb. - Kielce 1984, s. 185, 186.

52 APPT, Samorząd Miejski m. Piotrkowa. Sprawozdanie..., sygn. 745, s. 88. 53 Tamże, s. 87.