Spożycie produktów spożywczych przez dorosłą populację Polski. Wyniki programu WOBASZ
Elżb ie ta Sy gn o w ska 1, A n n a W a śkie w icz1, Je rzy G łu sze k 2, M agdalena K w aśn ie w ska3, U rszu la B ie la4, K rystyn a K o za kie w icz5, T o m a sz Zd ro je w ski6, Ste fan Ryw ik1
1Z a k ła d Ep id e m io lo gii, Prew en cji C h o ró b U kład u K rą że n ia i Pro m o cji Zd ro w ia, In sty tu t K ard io lo gii, W arszaw a
2K lin ika N a d ciśn ie n ia T ę tn icze g o , C h oró b N aczyń i C h o ró b W e w n ę trzn y ch , In sty tu t K ard io lo gii, A k a d e m ia M e d yczn a, Poznań 3K ate d ra M e d ycyn y Sp o łe czn e j i Za p o b ie g a w cze j, U n iw e rsytet M ed yczn y, Łó d ź
4Z a k ła d Ep id e m io lo gii i Bad ań Po p u lacyjn ych , In sty tu t Zd ro w ia P u b liczn e go , C o lle g iu m M e d icu m , U n iw e rsy te t Ja g ie llo ń sk i, Krakó w 5III K ate d ra i Klin ika Kard io lo gii, Ś lą sk a A k a d e m ia M e d yczn a, Katow ice
6K ate d ra i K lin ika N a d ciśn ie n ia T ę tn icze g o i D iab eto lo gii, A k a d e m ia M e d yczn a , G d a ń sk
Wstęp
Ocena jakości żywienia populacji w odniesieniu do wartości energetycznej i odżywczej diety dostarcza in
formacji o stopniu pokrycia zapotrzebowania na skład
niki pokarmowe. Nie informuje natomiast, które pro
dukty spożywcze są konsumowane w nadmiarze lub w ilościach niedoborowych, a właśnie odpowiedni skład produktów w diecie decyduje o prawidłowości żywienia. Ponadto w działalności profilaktycznej bar
dziej zrozumiałe dla konsumenta są zalecenia dotyczą
ce wielkości spożycia poszczególnych grup produktów, takich jak np. owoce i warzywa, mleko, ryby itp., niż składników odżywczych.
Cel
Celem opracowania jest ocena spożycia wybranych grup produktów spożywczych w Polsce z uwzględnie
niem zróżnicowania regionalnego.
M ateriał i metodyka
Przedmiotem badania WOBASZ były reprezentatyw
ne próbki losowe mężczyzn i kobiet w wieku 20-74 lata, mieszkańców całej Polski. Ocenę sposobu żywienia przeprowadzono w 50% próbie osób wylosowanych do badania. Do analiz zakwalifikowano dane 3 215 męż
czyzn i 3 591 kobiet. Szczegóły pobrania próby, zakresu badania oraz sposobu przeprowadzenia badania przed
stawiono w artykule Rywika i wsp., zamieszczonym w tym suplemencie.
Informacje o żywieniu uzyskano metodą wywiadu obejmującego jadłospis z ostatnich 24 godzin, a do oce
ny ilości spożytej żywności wykorzystano album z foto
grafiami potraw o zróżnicowanej wielkości porcji [1].
Wielkość spożycia produktów spożywczych obliczo
no na podstawie dobowego spożycia żywności oraz jej składu recepturowego, a produkty spożywcze łączono w grupy uwzględniające typ produktu, jego pochodze
nie i technologię wytworzenia.
Do produktów zbożowych zaliczono pieczywo (ja
sne, razowe, bułki, cukiernicze, które przeliczono na mąkę, przyjmując przelicznik =0,74), mąkę, makarony, kasze i płatki zbożowe.
Produkty mleczne, wyrażone jako mleko płynne, obejmowały: mleko i napoje mleczne (mleko słodkie, zsiadłe, jogurt, kefir, maślanka), sery twarogowe (prze
liczone na mleko, przelicznik =6,67), sery dojrzewające (przelicznik =10).
Do produktów mięsnych włączono wszystkie jadal
ne części tusz zwierząt rzeźnych i przetwory z tych mięs, drób i przetwory drobiowe, ryby i przetwory rybne.
Warzywa i owoce obejmowały warzywa i owoce (świeże, mrożone, przetwory), bez ziemniaków i nasion warzyw strączkowych.
Do tłuszczów dodanych włączono tłuszcze zwierzę
ce dodane (masło, śmietanę przeliczoną na masło, przelicznik =0,25, boczek, smalec, słoninę, podgardle, bekon), tłuszcze roślinne (margaryny miękkie, twarde, oleje) oraz tłuszcze mieszane (mieszanki masła z mar
garyną lub olejem).
Adres do korespondencji:
dr Elżbieta Sygnow ska, Zakład Epidem iologii, Prew encji Chorób U kładu Krążenia i Prom ocji Zdrow ia, Instytut Kardiologii, ul. A lpejska 42, 0 4 -6 2 8 W arszaw a, tel. + 4 8 22 815 65 56, fak s + 4 8 22 613 38 07, e-m ail: esygnow s@ ikard.pl
DLN - dolnośląskie, KPM - kujaw sko-pom orskie, LUB - lubelskie, LBS - lubuskie, LDZ - łódzkie, M LP - m ałopolskie, M AZ - m azow ieckie, OPO - opolskie, PDK - podkarpackie, PDL - podlaskie, POM - pom orskie, SLK - śląskie, SW K - św iętokrzyskie, W M Z - w arm ińsko-m azurskie, W LK - wielkopolskie, ZPM - zachodniopom orskie
Rycina 1. Spożycie produktów zbożowych (g/dzień) adiustowane na wiek i sezon
DLN - dolnośląskie, KPM - kujaw sko-pom orskie, LUB - lubelskie, LBS - lubuskie, LDZ - łódzkie, M LP - m ałopolskie, M AZ - m azow ieckie, OPO - opolskie, PDK - podkarpackie, PDL - podlaskie, POM - pom orskie, SLK - śląskie, SW K - św iętokrzyskie, W M Z - w arm ińsko-m azurskie, W LK - wielkopolskie, ZPM - zachodniopom orskie
Rycina 2. Spożycie produktów mlecznych (g/dzień) adiustowane na wiek i sezon
Spożycie produktów spożywczych przez dorosłą populację Polski S 3
DLN - dolnośląskie, KPM - kujaw sko-pom orskie, LUB - lubelskie, LBS - lubuskie, LDZ - łódzkie, MLP - m ałopolskie, MAZ - m azow ieckie, OPO - opolskie, PDK - podkarpackie, PDL - podlaskie, POM - pom orskie, SLK - śląskie, SW K - św iętokrzyskie, W M Z - w arm ińsko-m azurskie, W LK - wielkopolskie, ZPM - zachodniopom orskie
Rycina 3. Spożycie produktów mięsnych (g/dzień) adiustowane na wiek i sezon
Wielkość spożycia wybranych produktów porówna
no z modelami racji pokarmowych, które przedstawia
ją zalecaną wielkość spożycia produktów spożywczych pokrywającą zapotrzebowanie organizmu człowieka na składniki odżywcze [2].
Wyniki
Produkty zbożowe (Rycina 1.)
We wszystkich województwach u obu płci kon
sumpcja produktów zbożowych była znacznie poniżej spożycia zalecanego w racjach pokarmowych, które wynosi ok. 310 g dla mężczyzn i 280 g dla kobiet. Śred
nie spożycie produktów zbożowych wyniosło 204 g (66% wartości zalecanej) wśród mężczyzn i 129 g (46%) wśród kobiet. Pokrycie zalecanych racji pokarmowych kształtowało się od 57% w woj. podlaskim do 73%
w woj. świętokrzyskim u mężczyzn i od 39% w woj. po
morskim do 58% w woj. lubelskim u kobiet.
Produkty m leczne (Rycina 2.)
Spożycie produktów mlecznych w naszym kraju plasowało się dużo poniżej wartości zalecanych w ra
cjach pokarmowych, tj. 850 g dla mężczyzn i 1000 g dla kobiet. Średnia konsumpcja artykułów mlecznych wy
niosła u mężczyzn 433 g (51% wartości zalecanej), a u kobiet 410 g (41%). Niedobory wahały się od 62%
w woj. warmińsko-mazurskim i świętokrzyskim do 27% w woj. kujawsko-pomorskim w grupie mężczyzn oraz od 68% w woj. podlaskim do 48% w woj. lubel
skim w grupie kobiet.
Produkty m ięsne (Rycina 3 .-6 .)
Modele racji pokarmowych zalecają, aby konsump
cja produktów mięsnych była na poziomie 150 g dla mężczyzn i 145 g dla kobiet. Przeciętne spożycie tych produktów w Polsce wyniosło odpowiednio w grupach płci 260 g (173% zalecanego spożycia) oraz 142 g (98%).
W grupie mężczyzn we wszystkich województwach no
towano spożycie powyżej zalecanego, wynoszące od 131% w woj. podkarpackim do 212% w woj. podlaskim.
W grupie kobiet spożycie produktów mięsnych dla większości województw kształtowało się w granicach 90-110% zalecanej wielkości, a jedynie w woj. warmiń
sko-mazurskim (124% zalecanej wartości) oraz w woj.
podkarpackim (76%) znacznie odbiegało od zaleceń.
Największy udział w tej grupie produktów miały mięsa i wędliny wieprzowe, wołowe i cielęce, a ich udział wahał się wśród mężczyzn od 49% w woj. ku
jawsko-pomorskim do 80% w woj. lubelskim, zaś
mężczyźni
0 5 0 0 1 0 0 0 1500 2 0 0 0 2 5 0 0 3 0 0 0 KPM
ZPM PD L M LP O PO W M Z LBS DLN SW K POM W LK Polska M AZ PD K LD Z S L K LUB.
________ 97 82 74 72 71 69 68 65 64 63 63 _55________
_49_______
48_______
47
kobiety
0 5 0 0 1 00 0 1500 2 0 0 0 2 5 0 0 3 0 0 0 LBS
DLN W M Z W LK MLP SLK SW K KPM OPO Polska PDL LD Z ZPM POM PDK M AZ LUB
60 55 55 53 52 51 51 49 47 46 42 39 39 38 36
DLN - dolnośląskie, KPM - kujaw sko-pom orskie, LUB - lubelskie, LBS - lubuskie, LDZ - łódzkie, M LP - m ałopolskie, M AZ - m azow ieckie, OPO - opolskie, PDK - podkarpackie, PDL - podlaskie, POM - pom orskie, SLK - śląskie, SW K - św iętokrzyskie, W M Z - w arm ińsko-m azurskie, W LK - wielkopolskie, ZPM - zachodniopom orskie
Rycina 4. Spożycie drobiu i wędlin drobiowych (g/dzień) adiustowane na wiek i sezon
DLN - dolnośląskie, KPM - kujaw sko-pom orskie, LUB - lubelskie, LBS - lubuskie, LDZ - łódzkie, M LP - m ałopolskie, M AZ - m azow ieckie, OPO - opolskie, PDK - podkarpackie, PD L - podlaskie, POM - pom orskie, S LK - śląskie, SW K - św iętokrzyskie, W M Z - w a rm ińsko-m azurskie, W LK - w ielkopolskie, ZPM - zachodniopom orskie
Rycina 5. Spożycie ryb i przetworów rybnych (g/dzień) adiustowane na wiek i sezon
Spożycie produktów spożywczych przez dorosłą populację Polski S 5
mężczyźni [%]
0 2 0 4 0 6 0 8 0 100
PD L 66 26 8
W M Z 64 23 13
M LP 69 25 5
KPM 49 34 17
ZPM 52 35 13
DLN 73 1 26 :
POM 64 24 12
O PO 66 27 7
Polska 70 24 6
W LK 71 24 4
M AZ 75 21 4
LUB 80 14 6
1— co | CO |
69 28 3
SW K 73 1 27
LD Z 70 20 10
SLK 78 20
PD K 68 25 7
□ m ięso, w ędliny
□ drób
□ ryby
kobiety [%]
0 5 0 0 1 0 00 1500 2 0 0 0 2 5 0 0 3 0 0 0
W M Z 55 31 14
PDL 60 28 12
O PO 58 31 11
KPM 63 33 4
LBS 55 40 5
DLN 51 39 10
ZPM C.A 27 9
W LK 38 11
Polska 33 11
S LK 56
37 6
M LP 57 38 11
POM 51 1 28 | 14
SW K 59 37 7
LD Z 56 32 13
M AZ 55 27 18
LUB 70 22 8
PD K 57 35 8
□ m ięso, w ędliny
□ drób
□ ryby
DLN - dolnośląskie, KPM - kujaw sko-pom orskie, LUB - lubelskie, LBS - lubuskie, LDZ - łódzkie, M LP - m ałopolskie, M AZ - m azow ieckie, OPO - opolskie, PDK - podkarpackie, PDL - podlaskie, POM - pom orskie, SLK - śląskie, SW K - św iętokrzyskie, W M Z - w a rm ińsko-m azurskie, W LK - wielkopolskie, ZPM - zachodniopom orskie
Rycina 6. Struktura spożycia produktów mięsnych (%) adiustowane na wiek i sezon
wśród kobiet od 51% w woj. dolnośląskim, wielkopol
skim, małopolskim do 70% w woj. lubelskim.
Znacznie poniżej zaleconego spożycia kształtowała się konsumpcja ryb, która wyniosła w grupie mężczyzn średnio 16 g (spożycie zalecane 35 g) i 15 g w grupie ko
biet (spożycie zalecane 30 g). U mężczyzn spożycie ryb było powyżej wartości zalecanej w woj. kujawsko-po
morskim, warmińsko-mazurskim i zachodniopomor
skim, natomiast u kobiet we wszystkich wojewódz
twach spożycie było poniżej wartości zalecanej. Udział ryb w spożyciu produktów mięsnych w grupie męż
czyzn wahał się od 0 w woj. świętokrzyskim do 17%
w woj. kujawsko-pomorskim, a wśród kobiet od 4%
w woj. kujawsko-pomorskim do 18% w woj. mazowiec
kim.
Zróżnicowane było również spożycie drobiu i wędlin drobiowych. Średnie spożycie tych produktów wyniosło w Polsce 63 g w grupie mężczyzn i 47 g u kobiet. Dla mężczyzn najwyższe spożycie drobiu i wędlin drobio
wych zanotowano w woj. kujawsko-pomorskim (98 g) i zachodniopomorskim (97 g), natomiast najniższe w woj. lubelskim (35 g). U kobiet najwyższe spożycie drobiu obserwowano w woj. lubuskim (62 g) i dolnoślą
skim (60 g), zaś najniższe w woj. lubelskim (28 g).
Udział drobiu i wędlin drobiowych w ogólnym spożyciu produktów mięsnych wahał się w grupie mężczyzn od 14% w woj. lubelskim do 35% w woj. zachodniopomor
skim, a w grupie kobiet od 22% w woj. lubelskim do 40% w woj. lubuskim.
W arzywa i ow oce (Rycina 7.)
Średnie spożycie warzyw i owoców wyniosło 399 g u mężczyzn i 398 g u kobiet i było zbliżone do wartości pożądanej, wynoszącej co najmniej 400 g. W większo
ści województw zarówno u mężczyzn, jak i kobiet spo
życie tej grupy produktów wynosiło powyżej 90% mini
malnej wartości zalecanej. Spożycie warzyw i owoców poniżej tej wartości notowano dla mężczyzn z woj. lu
buskiego, wielkopolskiego, zachodniopomorskiego, podlaskiego, pomorskiego, mazowieckiego, zaś dla ko
biet z woj. pomorskiego, mazowieckiego, opolskiego.
W grupie mężczyzn najniższe spożycie warzyw i owo
ców notowano w woj. lubuskim (80% zalecanego spo
życia), a w grupie kobiet w woj. pomorskim i mazowiec
kim (88%).
DLN - dolnośląskie, KPM - kujaw sko-pom orskie, LUB - lubelskie, LBS - lubuskie, LDZ - łódzkie, M LP - m ałopolskie, M AZ - m azowieckie, OPO - opolskie, PDK - podkarpackie, PDL - podlaskie, POM - pom orskie, SLK - śląskie, SW K - św iętokrzyskie, W M Z - w arm ińsko-m azurskie, W LK - w ielkopolskie, ZPM - zachodniopom orskie
Rycina 7. Spożycie warzyw i owoców (g/dzień) adiustowane na wiek i sezon
DLN - dolnośląskie, KPM - kujaw sko-pom orskie, LUB - lubelskie, LBS - lubuskie, LDZ - łódzkie, M LP - m ałopolskie, M AZ - m azow ieckie, OPO - opolskie, PDK - podkarpackie, PDL - podlaskie, POM - pom orskie, SLK - śląskie, SW K - św iętokrzyskie, W M Z - w arm ińsko-m azurskie, W LK - wielkopolskie, ZPM - zachodniopom orskie
Rycina 8. Spożycie tłuszczów dodanych (g/dzień) adiustowane na wiek i sezon
Spożycie produktów spożywczych przez dorosłą populację Polski S 7
Niewystarczające spożycie tej grupy produktów wy
nikało ze zbyt niskiej konsumpcji warzyw. W większo
ści województw wśród mężczyzn oraz we wszystkich województwach wśród kobiet spożycie warzyw kształ
towało się poniżej wartości zalecanych. Najniższe war
tości pożądanego spożycia zanotowano u mężczyzn z woj. zachodniopomorskiego (67%), a dla kobiet z woj.
wielkopolskiego (58%).
T łuszcze dodane (Rycina 8.)
Średnie spożycie tłuszczów dodanych wynosiło 59 g (107% wartości zalecanej w racji pokarmowej — 55 g) wśród mężczyzn i 41 g (103% wartości zalecanej - 40 g) wśród kobiet. W większości województw zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet spożycie tłuszczów doda
nych przekraczało wartość zalecaną. Szczególnie wyso
kie spożycie tłuszczów dodanych wystąpiło u mężczyzn z woj. wielkopolskiego (124% wartości zalecanej), opol
skiego i kujawsko-pomorskiego (122%), pomorskiego (118%) i śląskiego (116%). Wśród kobiet najwyższe spo
życie tych produktów obserwowano w woj. opolskim (130% wartości zalecanej), śląskim (120%), lubelskim (113%), wielkopolskim i podkarpackim (110%).
W diecie Polaków tłuszcze zwierzęce stanowiły 51%
tłuszczów dodanych zarówno w grupie mężczyzn, jak i kobiet, natomiast tłuszcze roślinne odpowiednio 47%
i 44%, pozostałą część stanowiły tzw. tłuszcze miesza
ne - mieszanki masła z margaryną lub olejem.
Wyższy udział tłuszczów zwierzęcych niż tłuszczów roślinnych notowano w grupie mężczyzn w 8 woje
wództwach, a w grupie kobiet w 12 województwach.
Podsumowanie
Wyniki przeprowadzonego badania wskazują, że poziom spożycia większości artykułów żywnościowych o podstawowym znaczeniu dla wyżywienia ludności nie był zgodny z zalecanymi modelami racji pokarmo
wych. Szczególnie niepokojąco niskie zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet było spożycie produktów zbożo
wych oraz produktów mlecznych, które pokrywało je
dynie ok. 40-60% zaleceń. Tak niski poziom spożycia tych grup produktów może być przyczyną niedoborów szeregu składników mineralnych, głównie wapnia i ma
gnezu, a także cynku, miedzi, manganu, kobaltu oraz witamin, zwłaszcza z grupy B.
Wśród mężczyzn konsumpcja produktów mięsnych znacznie przekraczała wartości zalecane, najniższe spożycie tych produktów pokrywało 131% zalecanych wartości. W grupie kobiet konsumpcję tej grupy pro
duktów można uznać za zadawalającą, choć u obu płci w większości województw obserwowano bardzo ni
skie spożycie ryb. Ryby są szczególnie wartościowym
produktem spożywczym, zawierającym składniki od
żywcze, które rzadko występują w innych produktach, tj. wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3, selen, witaminę D, jod.
Jako zadowalającą można uznać wielkość kon
sumpcji owoców, a także łącznego spożycia warzyw i owoców, bowiem w większości województw przekra
czała ona minimalną zalecaną wielkość 400 g.
W podsumowaniu należy stwierdzić, że dążenia do poprawy wyżywienia populacji Polski powinny uwzględniać działania nakłaniające do zwiększenia spożycia produktów zbożowych, produktów mlecznych, a także dalszego zwiększania spożycia warzyw.
Piśm iennictw o
1. S z p o n a r L, W o ln icka K, R y ch lik E. A lb u m fo to g ra fii pro d uktó w i potraw. /ŻŻ. W a rsza w a 2 000.
2. S z c z y g ie ł A, N o w icka L, B u łh a k -Ja c h m y cz a k B, et al. N o rm y ż y w ie n ia i w y ży w ie n ia Cz. II. N o rm y w yży w ie n ia - m o dele racji p o karm o w y ch . /ŻŻ. W a rsza w a 1987.
