Problem świadomości narodowej ludności na terenach Polski i tak zwanych "ziem zabranych" w czasie Powstania Styczniowego 1863/1864

UniwersytetJagielloński

P roblem świadomości narodowej ludności na terenach P ^{olski i tak zwanych} „ ^{ziem zabranych} ”

W CZASIE POWSTANIA STYCZNIOWEGO 1863/1864

T

nictwa polityków, pisarzy, historyków i filozofów,jednakjego precyzyjne określenie wywoływało liczne kontrowersje. Wymieniano na ogół wiele cech wyodrębniających określonągrupę społecznąniezbędnych, aby można ją nazwać narodem lub choćby narodowością; wspólne losy dziejowe, związki terytorialne, językowe, kulturowe, wyznaniowe, polityczne, ekonomiczne, a przede wszystkim

wspólną świadomość narodową. Socjologiczne ujęcia pojęcia narodu największą rolę przypisują właśnie świadomości, która według Maxa Webera ma stwarzać więziemocjonalne i intelektualne, łączące daną grupę społeczną. Drugim ważnym elementemjest dążenie owej grupy do stworzenia odrębnego państwa lub do uzy­

skania choćby samodzielności politycznej w państwie federalnym. Większość ba­

daczy wskazuje teżna wagę elementu czasu, który jest niezbędny dla powstania historycznej wspólnoty uformowanej w określonych warunkach geograficznych, gospodarczych i kulturowych. Ów czas jest potrzebny dla wytworzenia się świa­

domościnarodowej wyrażającej się w poczuciu wspólnoty solidarności wewnątrz danej zbiorowości i jej odrębności nazewnątrz, zwłaszcza w dążeniu do utworze­

nia własnej organizacji państwowej lub co najmniej samorządowej. Świadomość

narodowa jestwięc kategorią historyczną, a treśćtego pojęcia zmieniasię w czasie i przestrzeni. Jednenarody formują sięwcześniej, innepóźniej.

Elementy świadomości narodowej można już dojrzeć w organizacjach plemien­

nych, gdy członkowie plemienia mówiącego jednym językiem i zamieszkujący określone terytorium przeciwstawiali się innym wspólnotom plemiennym lub też nawiązywali z nimi kontaktygospodarcze. Wpływ nakształtowanie sięświadomo­ ści narodowej miało również państwo i elity w nim istniejące, zwłaszcza klasy pa­

nujące. W średniowieczu głosiły one ideewierności monarchii,dynastii i jej sym­

bolom, co stawało się czynnikiemcementującym społeczność zamieszkałą naokre­ ślonym terytorium. Nowoczesne narody zaczęły jednak powstawać dopiero w dobie nowożytnej i najnowszej. Wyodrębniają się zresztą do tej pory, walcząc niekiedy o swoje prawa do niezależności z narodami starszymi, mającymi swoją dłuższą już historię.

W Europie, zwłaszcza w Europie Środkowej, tworzyły się państwa, których granice nie pokrywały się z granicami językowymi, co w epoce nowożytnej i w czasach najnowszych wywołać miało konflikt pomiędzy ideologiami narodo­

wymi, a ideologią państwową. Problemy związane ze stopniowym dojrzewaniem świadomości narodowościowej i narodowej ujawniły się zwłaszcza w monarchii habsburskiej, w carskiej Rosji, a w XIX wieku również naterenach, któredo cza­ sów rozbiorów wchodziły w skład Rzeczypospolitej Polskiej. Stopniowy rozwój gospodarki rynkowej i kapitalizmu wpłynął na coraz bardziej intensywny rozwój świadomości narodowej, ograniczonejdotąd na ogół do warstw wyższych.

Terytorium byłej Rzeczypospolitej Polskiej na Kongresie Wiedeńskim 1815 r.

zostało ponownie podzielone pomiędzy trzy państwa rozbiorowe, to jest Rosję, Prusy i Austrię. Pewną ograniczoną niezależność utrzymała tylko maleńka Rzecz­ pospolita Krakowska, która w 1846 została włączona do Austrii. Tereny podpo­ rządkowane Rosji posiadały różny status prawno-ustrojowy. Byłe województwa Wielkiego KsięstwaLitewskiego, Wołynia, Podola i Ukrainy zostałybezpośrednio włączonedo cesarstwarosyjskiego jako północno-zachodnie i południowo-zachod­ nie gubernie cesarstwa (gubernie Witebska, Mohylewska, Wileńska, Grodzieńska, Mińska,Kijowska, Wołyńska,Podolska i ObwódBiałostocki).Ziemie byłegoKsię­

stwa Warszawskiego (bez Krakowa i Wielkopolski) utworzyły Królestwo Polskie związane unią personalną z Rosją. Po klęsce powstania listopadowego 1830/1831 autonomia Królestwa została bardzo poważnie ograniczona. W zaborze pruskim pewną autonomięuzyskało Wielkie Księstwo Poznańskie, jednak po wydarzeniach Wiosny Ludów autonomia ta była stopniowo likwidowana.W zaborze austriackim do początku lat sześćdziesiątych XIX wieku utrzymywał się twardy reżim abso­ lutny.

Jego stopniowa liberalizacja nastąpiła po klęsce Austrii w wojnie 1859 r., a bardziej gruntowne reformy państwowe nastąpiły po klęsce w wojnie zPrusami w 1866 r. W 1872 r. Galicja otrzymała autonomię, którastworzyła Polakom znacz­

nie lepsze możliwości egzystencji i narodowego rozwoju. Tak więc na terenach dawnegopaństwa polskiego,którewchwili pierwszego rozbioru,to jest w 1772 r., obejmowało obszar 730. 000 km2 zamieszkały przez ok. 11, 4 milionów mieszkań­

ców1 różnej narodowości i wyznań, w drugiej połowie XIX wieku panowały bar­

dzo zróżnicowane stosunki prawno-ustrojowe i narodowościowe.

1 T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764-1794), t. I, Kraków - War­

szawa 1897.

Poutracie własnego państwa stopień świadomości narodowej samych Polaków był odmienny w różnych warstwach społecznych. Niepodległościowe dążenia utrzymywały się przede wszystkim wśród szlachty, inteligencji i pewnej części ludności miejskiej. Jeśli chodzi o chłopów, którzy w połowie XIX w. stanowili 70-80% ogółu ludności, to ich świadomość narodowakształtowała sięw zależności od aktualnej sytuacji społeczno-ekonomicznej. Na terenie Poznańskiego, gdzie re­

forma uwłaszczeniowa została przeprowadzona już w 1823 r., a definitywnie za­

kończonoją wkrótce porewolucji 1848/1849 roku, stopień narodowego uświado­

mienia chłopów polskich był stosunkowo wysoki. W zaborze austriackim nato­

miast, gdzie w 1846 r. doszło do poważnych rozruchów chłopskich i napadów na majątki szlacheckie, chłopi skłonni byli uważać cesarza i administrację austriacką zaswych obrońcówisojuszników wkonflikcie zdworami. Obawaprzedrewolucją chłopską skłaniała też szlachtę i arystokrację galicyjską do rezygnacji z działań niepodległościowych i do szukania porozumienia z Wiedniem. Słynna deklaracja polityków galicyjskich „przy Tobie Najjaśniejszy Panie stoimy i stać chcemy”

znalazła zresztązrozumienie u cesarza Franciszka Józefa, którypo nadaniu Galicji autonomii chętnie korzystał z poparciaKoła Polskiegow parlamencie wiedeńskim, apolskicharystokratówczęsto powoływał na wysokiestanowiska rządowe w mo­ narchii.

Inaczej przedstawiały się stosunki w zaborze rosyjskim.

Na terenach bezpośrednio włączonych do cesarstwana wsi przeważała ludność litewska, białoruska i ukraińska, natomiast szlachtalitewska i ruska już w wiekach poprzednich uległa prawie całkowitej polonizacji. Przedziały klasowe nawsi pokry­

wały siętu więcna ogół z podziałami narodowościowymi. Wmiastachmieszkało tylko kilkanaście procent ludności, w znacznym odsetku żydowskiej. Natomiast sytuacja ekonomiczna chłopów uległa pod panowaniem rosyjskim pogorszeniu, bowiem system poddaństwa osobistego w Rosji był bardziej uciążliwy niż w Pol­

sce przedrozbiorowej. Dlatego też chłopilitewscy, w nieco mniejszym stopniu ukra­ ińscy i białoruscy, wzięli dość masowy udział w powstaniu 1831 r. Udział chło­

pów w walce z caratem był w zachodnich guberniach cesarstwa nawet wyższy niż w Królestwie Polskim, gdzie władze powstańczew 1831 r. prawie nic nie uczyniły dlapolepszenia położeniachłopów.

W 1861 r. rząd carski przeprowadził reformę agrarną. Zniesione zostało pod­ daństwoosobiste chłopów,jednak mogli oniotrzymać nawłasność tylko część po­ siadanej ziemi, i to za wysokim odszkodowaniem na rzecz dworów. Mimo to re­

forma agrarna przyspieszyła rozwój gospodarki rynkowej i przeobrażenia kapitali­ styczne. Przyczyniła się też do wzrostu świadomości narodowej mas chłopskich, których przedstawiciele zaczęli przenikać do elit i klas średnich, a nawet wyż­

szych. W północno-zachodnich i południowo-zachodnich guberniachcesarstwaro­

syjskiego zaczęła budzić się litewska, białoruska i ukraińska świadomość na­

rodowa, a polska lub spolonizowana szlachta i inteligencja stopniowo izolowała się od coraz bardziej narodowo uświadomionych mas chłopskich. W powstaniu 1863/1864 roku na Litwie, Białorusi i Ukrainie, obok Polaków wzięła jeszcze udział pewna liczba miejscowychchłopów (zwłaszcza na terenie Litwy), jednakpo klęsce powstania na szlachtę polską spadłydeportacje i innesurowe represje.

Zarówno stanmaterialnego posiadania jak i dominująca dotąd pozycja społecz­ na ludności polskiej uległa na skutek tego znacznemu osłabieniu. Równocześnie w ostatnich dziesięcioleciach XIX i w początkach XX wieku krzepła świadomość narodowa Litwinów, którzy swoje wielowiekowe związki z Polską oceniali raczej negatywnie i aspirowali do utworzenia własnego państwa narodowego. Miało to nastąpić w ostatnim rokuI wojny światowej, a definitywnie po jej zakończeniu.

Podobnyproces miał miejsce na Ukrainie. I tu stan posiadania orazpozycja pol­ skiej szlachty uległy na skutek carskich represji znacznemu osłabieniu. Wśród chłopów i nielicznego zresztą mieszczaństwa wzrastałastopniowo ukraińska świa­

domość narodowa. Na Ukrainie Naddnieprzańskiej krzepnięcie ukraińskiej naro­ dowej odrębności opóźniała wspólna z Rosjanami religia i rola cerkwi prawosław­

nej, która popierała ideejednolitej narodowości rosyjskiej. Jedność wyznawców prawosławiastanowiła też podstawę lansowanej przez carat idei panslawistycznej.

Ukraińskaświadomość narodowarozwijała się natomiast szybciej naterenie nale­

żącej doAustrii GalicjiWschodniej,gdzie część ludności ukraińskiej była obrząd­ ku grecko-unickiego. Kościół unicki współzawodnicząc z prawosławiem popierał ideę ukraińskiej odrębności narodowej zarówno w stosunku do Polaków jak i do Rosjan.

Władze austriackie patrzyły na to przychylnym okiem, zwalczały natomiast usilnie popierany przez carat nurt rusofilski, który w końcu XIX i w początkach XX wieku posiadał swoichdość licznych zwolenników naterenieGalicji i Ukrainy Zakarpackiej. W porównaniu z litewską i ukraińską, białoruskaświadomość naro­ dowa narastała znacznie wolniej i nie powodowała silniejszychantagonizmów ani w stosunku doPolaków, ani wobecRosjan.

W Królestwie Polskim, w którym w połowie XIX w. mieszkało około 5 milio­

nów ludności, Polacystanowili około 77%.

Kolejną silną grupą etniczną byli Żydzi (12,7% ogółu ludności). Resztę sta­

nowili Niemcy, Ukraińcy, Białorusini i Litwini. Około 80% ludności Królestwa

mieszkało na wsi. W ogromnej większości byli to chłopi, poza tym właściciele ziemscy, tzw. szlachtazagrodowa i niewielka ilość Żydów, którzygłównie skupili się w miastach, stanowiąc około 42% ludności miejskiej. Znaczna część miaste­

czek Królestwa miałacharakter rolniczy, a wobec słabego rozwojuprzemysłu licz­

ba robotników nie przekraczała 80tysięcy, tojest 1,6% ogółu2. Nieliczna byłateż burżuazja, częściowo pochodzenia żydowskiego i niemieckiego, ulegająca zresztą dość szybkiej asymilacji i polonizacji. Inteligencja Królestwa przeważnie wywo­

dziła się ze szlachty, rzadziej z mieszczaństwa i chłopów. Polska świadomość na­ rodowa i dążenia niepodległościowe były pielęgnowane przede wszystkim przez szlachtę i inteligencję. Sprawa świadomości narodowej kojarzyła się z utraconą niepodległością. Po upadku powstania 1831 r. twarde rządy księcia Paskiewicza utrudniały działalność rewolucyjnąi nawetw czasie Wiosny Ludów 1848/1849nie doszło w Królestwie, gdzie Rosjanie skoncentrowali kilkusettysięczną armię, do większych patriotycznych wystąpień. Dopiero po klęsce Rosji w wojniekrymskiej, gdy nowy car Aleksander II próbował wprowadzić w cesarstwie reformy ustrojo­ we, również w Królestwie ożyły nadzieje na uzyskanie większych swobód poli­

tycznych. W drugiej połowie lat pięćdziesiątych rzeczywiście nastąpiła w Króle­

stwie Polskim pewna liberalizacja stosunków,jednak ustępstwa caratu nie zado­ woliły polskiej opinii publicznej, która liczyła przynajmniej na pełną autonomię Królestwa, na co carnie chciał się zgodzić.

2 S. K i en i e w i c z, Powstanie Styczniowe, Warszawa 1972, s. 22-26.

Stopniowo narastało niezadowolenie, wzbierała fala demonstracji patriotycz­

nych, pacyfikowanych przezwładzecarskie przy pomocy akcji policyjnych i woj­

skowych. Tworzyły się też tajne organizacje obejmujące głównie młodzież, nie tyl­

ko w Królestwie, ale też nauniwersytetach iw szkołachwojskowych wcesarstwie.

Powstałaorganizacja „Czerwonych” zmierzająca do podjęcia walki zbrojnej onie­

podległość Polski. Utworzony przez „Czerwonych” Komitet Centralny nawiązał kontakty z radykałami rosyjskimi, którzy w okresie poprzedzającym reformę agrarnąw cesarstwie liczyli na to, że ogarniające Rosję powstanie chłopskie spo­ woduje obalenie caratu.

Reforma agrarna przeprowadzona w 1861 r. w cesarstwie rosyjskim nie objęła swym zasięgiem Królestwa Polskiego, co zwiększało jeszcze ferment wśród chło­ pów polskich. Wprawdzie od 1807 r. nie istniało już poddaństwo osobistechłopów, jednak musieli oni w zamian za użytkowanie ziemi, która prawie w całości nale­ żała do właścicieli wsi, odrabiać pańszczyznę lub płacić wysokie czynsze dzier­ żawne. Około 30% chłopów w ogóle nie posiadałoziemi. Polskie radykalne ugru­

powania niepodległościowe już od dawna chciały powiązać powstanie narodowe z radykalną reformą agrarną, która miała pociągnąć również chłopów do walki o wolność i niezawisłośćpaństwową.

Władze carskie, zdając sobie sprawę z niebezpieczeństwa, również starały się o pozyskanie chłopów, abypodobnie jak to uczynili Austriacy w 1846 r. w Galicji, skierować ich przeciw polskimpowstańcom. Nastąpiła swoista rywalizacja o wzglę­ dy wsi pomiędzy Rządem Narodowym a władzą carską. Elementy umiarkowane w Królestwie, które w 1862 r. założyły Stronnictwo „Białych”, były w zasadzie przeciwne powstaniu,gdyż liczyły na dalsze ustępstwa caratu i reformę agrarnąko­ rzystną dla właścicieli ziemskich i burżuazji. Niemniej „Czerwoni” zagrożeni po­ borem do wojska, który mógłrozbić ich organizację, zdecydowalisięnarozpoczę­

cie powstania. Wybuchło ono w dniu22 stycznia 1863 r. Komitet Centralny,który ogłosiłsię Rządem Narodowym, wydałodezwę ogłaszającąuwłaszczenie chłopów i likwidację ich powinności feudalnych. Rozpoczęła się trwająca blisko dwa lata wojna partyzancka. Objęła ona całeKrólestwo Polskie, częściowoLitwę, Białoruś i Ukrainę, wspomagali ją Polacy z Poznańskiego, z Galicji i z emigracji. Także Stronnictwo „Białych”, licząc napoparcie Napoleona III i innych mocarstw euro­ pejskich, przystąpiło do powstania. Rachuby na pomoc obcą okazały się jednak złudne. Doszło tylko do interwencji dyplomatycznych, które nie przyniosły po­ ważniejszych skutków, choć powstanie polskie i represje rosyjskie poruszyły światowąopiniępubliczną, zwłaszcza koła lewicowe Zachodu. Do walkpo stronie polskiejdołączyłapewna ilość ochotnikówz zagranicy, dla pomocy powstaniuKa­

rol Marks zorganizował w 1864 r. w Londynie Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotnicze zwane IMiędzynarodówką, a Michaił Bakuninpróbował zorganizować międzynarodową ekspedycję na Litwę. Natomiast nie wybuchło obiecywane przez Aleksandra Hercena iNikołaja Ogariowa powstaniechłopskie w Rosji.

Aby odciągnąć chłopów od udziału w powstaniu, rząd carski przeprowadził w KrólestwiePolskim reformę agrarną. Ustawaz 1864 r. przewidywała wprawdzie odszkodowanie dlawłaścicieli ziemskich, jednak generalnie reformaw Królestwie była znaczniebardziej korzystna dla chłopów niż reforma 1861 r. w Rosji.

Wprawdzie w niektórych rejonach chłopi wzięli pewien udział w powstaniu, jednak nie było to przeważnie poparcie masowe. Zdarzały się również wypadki współdziałania chłopów z władzami carskimi i ich wystąpienia antypowstańcze.

Najliczniejszy udział w ruchu narodowym 1863/1864 roku wzięła szlachta, inteli­

gencja, rzemieślnicy i robotnicy. Przywódcom powstania nie udało się natomiast doprowadzić do masowych antycarskich wystąpień chłopów. Ich świadomość na­

rodowa nie była jeszcze zbyt silnie rozwinięta, a poczucie krzywdy społecznej inieufnośćwobec obietnic Rządu Narodowego przesądzały ostosunku dopowsta­

nia. Zostałoono utopione wekrwi.Około 190 tysięcy Polaków zginęło lub zostało deportowanych na Sybir, wielu musiało opuścić kraj i udać się na emigrację.

NaKrólestwo Polskie, któremu odebrano resztki autonomii, spadły surowe repre­ sje,a klęskapowstania oznaczała prawdziwą katastrofę dla Polaków osiadłych na Litwie, Białorusi i naUkrainie. W Królestwie Polskim powstanieprzyśpieszyło re­ formę agrarną, która przyczyniła się do rozwoju stosunków kapitalistycznych,

spowodowała boom demograficzny i postęp gospodarczy, który stopniowodopro­

wadził do rozszerzenia świadomości narodowej także wśród mas ludowych. Zcza­ sem nastąpił ponowny wzrost polskich dążeń niepodległościowych, popieranych już również przezstronnictwachłopskie i robotnicze. Dla kolejnegopokolenia Po­

laków wkraczających w wiek XX przegrane powstanie 1863 r. stało się źródłem doświadczeń politycznych i militarnych oraz inspiracją do nowych działań nie­

podległościowych.