Konkordat polski z 28 lipca 1993 roku : zarys analizy systemowej

(1)

Konkordat polski z 28 lipca 1993 roku – zarys analizy systemowej

1. Ratyﬁ kacja konkordatu w dniu 25 marca 1998 roku spowodowała istotne uzupełnienie polskiego systemu prawa wyznaniowego¹. Obok konkordatu jego podstawowe elementy stanowią regulacje Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku oraz uzupełniające je ustawo- dawstwo zwykłe.

Obejmuje ono przede wszystkim ustawę o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, ustawy i inne równorzędne akty prawne regulujące położenie poszczególnych związków wyznaniowych oraz akty prawne regulujące prawa socjalne duchowieństwa. Do systemu prawa wyznaniowego zalicza się w literaturze także normy prawa międzynarodowego dotyczące praw człowieka do wolności religijnej, a także ochrony mniejszości religijnych².

Konkordat jest obecnie uważany za akt prawa międzynarodowego. Jednakże charakter jego natury prawnej określany był w różny sposób w zależności od rozumienia relacji między państwem i Kościołem. Wykształciły się trzy teorie: legalna, przywileju i umowy. Według teorii legalnej konkordaty są w istocie, mimo formalnego charakteru umowy, ustawą państwową. Jest to konsekwencją tezy o wszechwładzy suwerennego państwa w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych. Państwo nie może zobowiązać się wobec Kościoła, gdyż stoi ponad nim. Implikuje to, iż państwo może w dowolnym czasie odwołać konkordat, ponieważ nie jest związane zasadą pacta servanda sunt, jako że konkordat nie jest umową. Uznanie umownego charakteru konkordatu prowadziłoby do uzależnienia państwa od Kościoła, a wszak podstawą teorii legalnej jest odrzucenie niezależności Kościoła od państwa.

Przeciwstawne stanowisko zajmuje teoria przywileju. Zgodnie z nią konkordaty są przywilejem udzielanym państwu przez Kościół. U źródeł tej teorii znajduje się teza o supremacji Kościoła nad państwem. Konkordat jest więc w konsekwencji prawem wydanym przez Stolicę Apostolską, obowiązującym na danym terytorium państwowym.

Dokonuje się to wprawdzie w porozumieniu z państwem, lecz władza państwowa nie

1 Dz. U. Nr 51 z 1998, poz. 318.

2 Tak por. W. Uruszczak, Prawo wyznaniowe, Kraków 1997, s. 23; M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 1993, s. 18, nieco odmiennie H. Misztal, Polskie prawo wyznaniowe, Lublin 1996, s. 32. Właściw- sze wydaje się stanowisko W. Uruszczaka, wyodrębniające konkordat jako element prawa wyznaniowego.

(2)

jest podstawą źródeł jego obowiązywania. Stolica Apostolska może więc samodzielnie konkordat odwołać.

U podstaw obydwu tych teorii leżało przekonanie o nierównoprawnym statusie Koś- cioła i państwa, natomiast w myśl teorii umowy konkordat jest aktem prawnym dwóch równorzędnych i suwerennych stron. Jest to umowa prawnomiędzynarodowa. Nie jest to jednak umowa między państwami, gdyż papież, zawierając konkordat, nie występuje jako świecki suweren państwa watykańskiego, lecz jako zwierzchnik Kościoła katolickiego.

Umowa ta jest podpisywana w uroczystej formie dyplomatycznej. Jej celem jest jak naj- bardziej kompleksowa regulacja stosunku Kościoła katolickiego do państwa. Charakter umowy potwierdza także procedura wejścia konkordatu w życie i jego funkcjonowania.

Po podpisaniu konieczna jest ratyﬁ kacja. Zmiana konkordatu może nastąpić wyłącznie w wyniku negocjacji obu stron, a nie jednostronnego procesu ustawodawczego.

Konkordat podpisany 28 lipca 1993 roku przez nuncjusza apostolskiego w Warszawie arcybiskupa Józefa Kowalczyka i ministra spraw zagranicznych RP Krzysztofa Sku- biszewskiego swym znaczeniem wykracza daleko poza granice Polski. Istnieje kilka przyczyn takiego stanu rzeczy.

Po pierwsze – stan stosunków między państwem a Kościołem katolickim w Polsce, kraju, gdzie dominują katolicy, może być miernikiem polityki Kościoła w świecie współ- czesnym. Po drugie – konkordat kończy, z wyjątkiem spraw majątkowych (ﬁ nansowych), tę dziedzinę regulacji prawnych w Polsce po odzyskaniu wolności w 1989 roku. Po trzecie – stanowi wzór dla tego rodzaju układów w tej części Europy.

Wreszcie po czwarte, konkordat charakteryzuje myśl i działania pontyﬁ katu Jana Pawła II. Konkordat określa zakres spraw ważnych dla obu układających się stron, sferę wspólnych wartości – mówi o miejscu i roli Kościoła we współczesnym społeczeństwie.

Na zapisy konkordatu oddziaływała nie tylko powszechnie przyjęta praktyka, lecz także duch nowego kodeksu prawa kanonicznego z 25 stycznia 1983 roku. Po ratyﬁ kacji konkordatu, którą przewiduje art. 29 umowy, kończy się okres jednostronnych regulacji prawnych zmieniających się w zależności od układów politycznych. Nie można zgodzić się z poglądem, iż podpisanie konkordatu oznacza uszczuplenie suwerenności Polski. Nie należy traktować zobowiązań wynikających z umowy międzynarodowej jako naruszenia suwerenności państwa, skoro samo je dobrowolnie przyjęło. Nie było też rzeczą słuszną wyczekiwać na uchwalenie konstytucji.

2. Nie jest to pierwszy konkordat w historii Polski: tradycja pierwszego konkordatu sięga roku 1925. Zawarcie przedwojennego konkordatu zapowiadała Konstytucja marcowa, która w art. 114 między innymi stwierdzała, że stosunek państwa do Kościoła będzie określony na podstawie układu ze Stolicą Apostolską, jaki podlega ratyﬁ kacji przez Sejm.

Treść tego artykułu zapowiadała, że stosunek do Kościoła katolickiego zostanie określony w formie obustronnej z udziałem Stolicy Apostolskiej, a nie jednostronnym aktem usta- wodawczym, jak w przypadku stosunku państwa do innych wyznań. Rokowania trwały tylko rok. Ze strony polskiej prowadził je Stanisław Grabski, a ze strony watykańskiej Bergardini Duca z Sekretariatu Stanu. Do podpisania doszło 11 lutego 1925 roku w Wa- tykanie³. Układ dawał Kościołowi katolickiemu całkowitą swobodę działania jako osobie

3 Por. J. Wisłocki, Konkordat polski z 1925 roku. Zagadnienia prawno-polityczne, Poznań 1977.

(3)

prawa publicznego. W artykule 1 stanowił, że Kościół katolicki, bez różnicy obrządków, korzystać będzie w Rzeczypospolitej z pełnej wolności.

W szczegółowych sformułowaniach tego konkordatu państwo zapewniało Kościołowi swobodne wykonywanie jego władzy duchownej i jurysdykcji, jak również swobodną administrację oraz zarząd jego sprawami i majątkiem zgodnie z prawami boskimi i prawem kanonicznym. Konkordat gwarantował duchowieństwu swobodę w komunikowaniu się ze wszystkimi zwierzchnikami Kościoła wewnątrz kraju i ze Stolicą Apostolską. Wybór arcybiskupów i biskupów należał do Stolicy Apostolskiej, z tym że papież miał się zwracać do Prezydenta RP przed nominacją z zapytaniem, czy prezydent nie ma żadnych zastrzeżeń natury politycznej. Art. 12 wprowadzał obowiązek nauki religii dla młodzieży katolickiej we wszystkich szkołach z wyjątkiem wyższych, dając ordynariuszom decydujący wpływ na dobór religii i treść nauczania. Konkordat nakładał też obowiązek przysięgi wierności, którą ordynariusze składali na ręce prezydenta według brzmienia podanego w umowie (ordynariusz miał szanować ład ustanowiony Konstytucją). Dalej w konkordacie tym okreś lano: przywileje osób duchownych, to jest gwarantowaną im opiekę prawną, przyznanie statusu urzędnika państwowego, zwolnienie ze służby wojskowej oraz z obowiązków obywatelskich niezgodnych ze stanem kapłańskim; podział administracji kościelnej na obrządki, prowincje kościelne, arcybiskupstwa i diecezje.

Omawiany konkordat został zerwany 12 września 1945 roku przez Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Decyzję tę uzasadniono pogwałceniem art. 9 przez Stolicę Apostolską, która między innymi wyznaczyła na administratora diecezji chełmińskiej niemieckiego biskupa K.M. Spletta. Paradoksem historii jest to, że w skład tego rządu wchodził twórca konkordatu Stanisław Grabski, chociaż głosował przeciwko tej uchwale.

Natomiast Stolica Apostolska nie cofnęła nigdy agrement ambasadorowi II Rzeczypo- spolitej w Watykanie Kazimierzowi Papee.

3. Historia obecnego konkordatu sięga jeszcze 1974 roku. Po wizycie sekretarza stanu Agostino Casarolli w lutym 1974 roku rozpoczęto serię „roboczych kontaktów”. Opra- cowano wówczas z władzami PRL nigdzie niepublikowany protokół przyszłej konwen- cji, bo tak chciano wtedy nazwać umowę z Watykanem. Wraz z przybyciem nuncjusza apostolskiego w 1989 roku i wznowieniem stosunków dyplomatycznych 17 lipca 1989 roku rozpoczęto negocjacje nad tekstem o kształcie zbliżonym do obecnie podpisanego⁴.

W tym czasie pozycja Kościoła katolickiego została w pełni uregulowana ustawami z 17 maja 1989 roku „O stosunku państwa do Kościoła katolickiego w PRL”, „O gwarancjach wolności sumienia i wyznania” oraz „O ubezpieczeniu społecznym duchownych”.

Zawarty konkordat w niczym nie uchyla postanowień tych ustaw⁵.

Obecnie podpisany konkordat jest podobny do konkordatu włoskiego z 1984 roku. Są- dzę, że ta analogia jest w dużym stopniu zrozumiała. Polska i Włochy to przecież państwa o silnej katolickiej tradycji. Konkordat włoski ma dłuższą historię i prawie siedemnaście lat rokowań. W maju 1947 roku Alcide De Gosperi doprowadził do kryzysu rządowego i wy- kluczył z udziału w rządzie komunistów oraz socjalistów. We włoskim życiu politycznym

4 Por. W. Góralski, Konkordat Polski 1993 od podpisania do ratyﬁ kacji, Warszawa 1998, s. 20.

5 Por. W. Adamczewski, B. Trzeciak, Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzecz- pospolitej polskiej, Warszawa 1995; B. Rakoczy, Komentarz do ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego, Warszawa 2008.

(4)

rozpoczęła się epoka dominacji Chrześcijańskiej Demokracji. Kwestia rewizji Traktatów Laterańskich z 1929 zeszła na drugi plan. Z czasem opozycja zaczęła zwracać uwagę na sprzeczność między konkordatem laterańskim a republikańską konstytucją z 1947 roku.

Nowy etap rozpoczął się po Soborze Watykańskim II, który w konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes oświadczył, że Kościół nie zamierza korzystać z przywilejów i domaga się jedynie „swobody w głoszeniu wiary, w uczeniu swojej nauki społecznej”. W roku 1976 Paweł VI po dyskusji nad projektem oświadczył, że Stolica Apostolska wyraża zgodę na rewizję konkordatu laterańskiego. Na zapisach konkordatu z 1984 roku zacią- żyło niewątpliwie referendum w roku 1974 w sprawie ustawy o rozwodach. Większość obywateli opowiedziała się za rozwodami. 18 lutego 1984 roku zawarto Porozumienie wraz z protokołem uzupełniającym, stanowiącym jego integralną część. Nowy konkordat potwierdza zasadę sformułowaną w art. 7 konstytucji, że „państwo i Kościół katolicki są każde w swoim zakresie działania – niezależne i suwerenne”. Uznano też równość wszystkich wyznań religijnych wobec prawa.

4. Przechodząc do merytorycznej analizy konkordatu polskiego z 28 lipca 1993, trzeba zauważyć, że tradycyjna klasyﬁ kacja treści konkordatu na res temporales, res spirituales i res mixtae utraciła swoją aktualność. Bardziej adekwatna jest analiza na podstawie kryte- rium użytego przeze mnie⁶ w pracy nad konkordatem z III Rzeszą Niemiecką z 1933 roku.

Poprowadzoną dalej analizę można podzielić następująco: I Gwarancje praw i wolności Kościoła, II Zobowiązania Kościoła wobec państwa, III Małżeństwo konkordatowe, IV Szkolnictwo, V Kwestie formalno-prawne.

I. Gwarancje praw i wolności Kościoła

1. Gwarancje generalne

Gwarancje praw i wolności Kościoła obejmują gwarancje generalne. W pierwszych arty- kułach strony umowy potwierdzają swą wzajemną niezależność i autonomiczną pozycję.

Wydaje się, że celowo nie użyto słowa „rozdział”. W myśl bowiem rozdziału Kościoła od państwa mordowano księży podczas rewolucji francuskiej⁷, jak i październikowej⁸. Artykuły 5 i 8 stanowią gwarancję generalną wolności kultu religijnego. Państwo zapewnia Kościołowi bez względu na obrządek swobodne i publiczne pełnienie jego misji. Kościół ma swobodę wykonywania jurysdykcji, zarządzania i administrowania jego sprawami na podstawie prawa kanonicznego. Konkordat potwierdza jednocześnie w artykule 8, iż publiczne organizowanie kultu przez Kościół musi zgadzać się również z prawem polskim. Zasadniczo sprawowanie kultu w miejscach innych niż określone w ustępie 3 art.

8 miejsca święte, czyli poza kościołami, oratoriami, kaplicami, sanktuariami, ołtarzami

6 Por. P. Kuglarz, Konkordat Stolicy Apostolskiej z III Rzeszą (1933) na tle regulacji prawnych stosunku Kościoła do państwa w Niemczech po I wojnie światowej, „Zeszyty Naukowe UJ”, z. 141, s. 22.

7 M. Zywczynski, Kościół a rewolucja francuska, 1992.

8 Por. R. Dzwonkowski SAC, Kościół katolicki w ZSRR 1917–1939. Zarys historii, Lublin 1997, s. 63–80.

(5)

i cmentarzami⁹ nie wymaga zezwolenia władz państwowych, chyba że odpowiednie przepisy stanowią inaczej, w szczególności ze względu na bezpieczeństwo i porządek publiczny. Władza publiczna upoważniona jest do podjęcia niezbędnych działań w miejscach świętych także bez uprzedniego powiadomienia władzy kościelnej, jeśli jest to konieczne dla ochrony życia, zdrowia lub mienia.

Gwarancje generalne obejmują także wolność kontaktów ze Stolicą Apostolską. Zgod- nie z art. 3 Kościół katolicki oraz jego osoby prawne i ﬁ zyczne mają swobodę utrzy- mywania stosunków oraz komunikowania się ze Stolicą Apostolską, z Konferencjami Episkopatów, a także między sobą i z innymi wspólnotami, instytucjami, organizacjami oraz osobami w kraju i za granicą. Państwo nie przewiduje żadnej cenzury kontaktów wewnątrzkościelnych.

2. Niezależność organizacyjna

Jednym z elementów zapewniających realizację wolności religijnej jest niezależność organizacyjna. Państwo gwarantuje w konkordacie prawo podejmowania przez Kościół decyzji w sprawach organizacyjnych dotyczących tworzenia i zmiany urzędów kościel- nych. W myśl art. 6 ust. 1 do kompetencji władzy kościelnej zgodnie z umową należy dokonywanie zmian w kościelnej strukturze administracyjnej. Dotyczy to w szczególności erygowania, zmieniania i znoszenia prowincji kościelnej archidiecezji, diecezji ordynariatu polowego, administratur apostolskich, prałatur personalnych i terytorialnych, paraﬁ i, instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego oraz innych koś- cielnych osób prawnych. Konkordat uwzględnia nową strukturę administracyjną Kościoła w Polsce ustanowioną bullą papieską Totus tuus Poloniae populus.

Wzmocnieniem niezależności organizacyjnej Kościoła jest zagwarantowanie koś- cielnym osobom prawnym prawa zakładania fundacji. Do fundacji tych należy stosować prawo polskie.

Zagadnieniem wymagającym interpretacji jest kwestia znaczenia art. 26 konkordatu w stosunku do art. 4 ust. 2 i 3 konkordatu. W tym kontekście istotna jest interpretacja zakresu przedmiotowego art. 4 ust. 2 i 3. W literaturze sformułowane zostały dwa przeciwstawne poglądy.

Wedle opinii księdza prof. Krukowskiego przez inne instytucje kościelne należy rozu- mieć zarówno takie, które posiadają osobowość prawną na podstawie prawa kanonicznego, jak i takie, które nie posiadają osobowości kanonicznej¹⁰. Natomiast według księdza prof. Góralskiego przez inne instytucje kościelne należy rozumieć te, które nie posiadają osobowości prawnej na podstawie przepisów prawa kanonicznego¹¹.

Przyjęcie interpretacji księdza Krukowskiego oznaczałoby, że art. 4 ust. 2 uznaje osobowość cywilnoprawną tylko niektórych kościelnych osób prawnych, a inne, jak stowarzyszenia, dopiero muszą się o taką osobowość starać na podstawie ustawy z 17 maja 1989, a więc w trybie nadania osobowości prawnej przez MSWiA lub przez rejestrację jako

9 Por. ks. W. Góralski, ks. W. Adamczewski SJ, Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską z 28 lipca 1993 r., Płock 1994, s. 49.

10 Por. J. Krukowski, Konkordat polski. Znaczenie i realizacja, Lublin 1999, s. 106.

11 Por. ks. W. Góralski, ks. W. Adamczewski SJ, dz. cyt., s. 34.

(6)

stowarzyszenie. Dla fundacji miałoby to takie znaczenie, że art. 26 rozszerza gwarancje w stosunku do art. 4 ust. 2, ponieważ art. 26 daje prawo zakładania fundacji wszystkim kościelnym osobom prawnym, więc także tym nieujętym przez art. 4 ust. 2, a objętym przez art. 4 ust. 3, na przykład stowarzyszeniom.

Natomiast w przypadku interpretacji ks. Góralskiego art. 26 nie dawałby nowych gwarancji w stosunku do art. 4 ust. 2, bo jeżeli na mocy art. 4 ust. 2 wszystkie kościelne osoby prawne uzyskują osobowość cywilnoprawną, to zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy o fundacjach mogą one jako osoby prawne mające siedzibę w Polsce zakładać fundacje. W tym przypadku art. 26 potwierdzałby jedynie prawo zakładania fundacji przez kościelne osoby prawne, wynikające już z art. 4 ust. 2 konkordatu w zw. z art. 2 ust. 1 ustawy o fundacjach.

Można oczywiście się zastanawiać, czy kościelne osoby prawne uzyskujące osobowość prawną na podstawie art. 4 ust 2 konkordatu mogą być deﬁ niowane jako osoby prawne mające siedzibę w Polsce w rozumieniu art. 2 ust. 1 ustawy o fundacjach, jeśli nie, to oczywiście art. 26 byłby wręcz niezbędny, ale należy to wykluczyć.

3. Działalność duszpasterska

Realizacja misji Kościoła jest uzależniona od wolności prowadzenia działalności duszpasterskiej. Konkordat gwarantuje prowadzenie duszpasterstwa wojskowego, specjalnego, mniejszości narodowych jak i prawo wiernych do zrzeszania się.

Zgodnie z art. 16 ust. 1 opiekę duszpasterską nad żołnierzami wyznania katolickiego w czynnej służbie wojskowej, w tym również zawodowej, w ramach ordynariatu polowego sprawuje biskup polowy. Duszpasterstwo wojskowe powinno być sprawowane zgodnie z prawem kanonicznym¹²i statutem zatwierdzonym przez Stolicę Apostolską w porozumieniu z kompetentnymi władzami Rzeczpospolitej Polskiej¹³. Konkordat potwierdza zatem istniejące struktury Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego¹⁴. W pierwszych latach istnienia erygowano kilkadziesiąt paraﬁ i wojskowych, utworzono dekanaty dla okręgów wojskowych oraz poszczególnych rodzajów wojsk.

Ponadto państwo w art. 16 ust. 2 gwarantuje prawa żołnierzy odbywających czynną służbę wojskową do swobodnego uczestnictwa we Mszy świętej w niedziele i święta bez ograniczenia terytorialnego. W dotychczasowym stanie prawnym zapewniano żołnierzom to prawo wyłącznie poza terenem jednostki wojskowej¹⁵. Ograniczeniem, jakie konkor-

12 Por. konstytucja papieska Spirituals militum curae z 21 kwietnia 1986, „Acta Apostolicae Sedis”, 1985, LXXVIII, s. 481–486. Duszpasterstwo to ma status kościoła partykularnego deﬁ niowanego jako Or- dynariat Wojskowy i porównywane jest do diecezji personalnej. „Acta Apostolscae Sedis”, 1985, LXXVIII, s. 481–486.

13 Por. Statut Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego z 21 stycznia 1991, „Acta Apostolicae Sedis”

1991, LXXXIII, s. 155–157.

14 Por. J. Krukowski, dz. cyt., s. 150.

15 Por. art. 25 ust. 2 ustawy z 17 maja 1989 „O stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzecz- pospolitej Polskiej”, Dz. U. z 23 V 1989, Nr 29, poz. 154 z późniejszymi zmianami (nowe brzmienie tytułu ustawy zostało nadane przez art. 15 pkt. l ustawy z 5 lipca 1990 „Prawo o zgromadzeniach”, Dz. U. Nr 51 z 1990, poz. 297).

(7)

dat utrzymał, jest uzależnienie korzystania z tego prawa od niekolidowania z ważnymi obowiązkami służbowymi¹⁶.

Ważną gwarancją jest wynikające z art. 17 ust. 1 konkordatu prawo prowadzenia tzw.

duszpasterstw specjalnych. Zapewnia ono wykonywanie praktyk religijnych i korzystanie z posługi duszpasterskiej w zakładach penitencjarnych, wychowawczych, resocjalizacyj- nych oraz opieki zdrowotnej i społecznej, a także w innych zakładach oraz placówkach tego rodzaju. Ust. 2 art. 17 zawiera wyliczenie podstawowych praktyk i posług religijnych, a więc możliwość uczestniczenia we Mszy świętej w niedziele i święta oraz w katechizacji i udziału w rekolekcjach, a także korzystania z indywidualnych posług religijnych. Sfor- mułowanie „w zgodzie z celami pobytu tych osób w zakładach wskazanych w ustępie 1”

oznacza dopuszczenie pewnych ograniczeń w sposobie realizacji tego uprawnienia¹⁷. Instytucjonalną gwarancją w prowadzeniu duszpasterstwa specjalnego zgodnie z art. 17 ust. 3 konkordatu mają być skierowani przez biskupa diecezjalnego do takich instytucji kapelani. Zakłady takie zobowiązane są do zawierania z kapelanami stosownych umów.

Dotychczasowa praktyka w tej kwestii wynikała z uregulowań ustawy z 17 maja 1989 roku

„O stosunku Państwa do Kościoła katolickiego”. Na podstawie art. 31 ust. 2 w zakładach opieki zdrowotnej i społecznej zatrudniano kapelanów na etatach. Natomiast zgodnie z art. 32 ust. 4 wymienionej ustawy zakłady penitencjarne zawierały umowy w sprawie nieodpłatnego wykonywania obowiązków kapelana.

Art. 18 ustanawia prawo Kościoła do objęcia opieką duszpasterską mniejszości narodowych. Biskupi mają stosownie do potrzeby zapewnić posługę duszpasterską i katechizację w języku właściwej mniejszości.

Jednym z istotnych aspektów pracy duszpasterskiej jest możliwość organizowania się wiernych w stowarzyszenia. Art. 19 konkordatu uznaje prawo kanoniczne za podstawę zrzeszania się wiernych i wyznaczania jego celów. Użycie sformułowania „uznaje”, oznacza przyznanie, iż to nie władza państwowa nadaje to prawo, ale że respektuje je jako już istniejące uprawnienie wolnościowe, przysługujące każdemu człowiekowi i chrześcija- ninowi¹⁸. Podkreśla to także zwrot „wiernych” odwołujący się do kategorii pojęciowych kodeksu prawa kanonicznego¹⁹. Jeżeli te zrzeszenia przez swą działalność wkraczają w sferę uregulowaną w prawie polskim, podlegają także temu prawu.

W art. 21 konkordatu uznano prawo do zasłużonej działalności charytatywnej, opiekuń- czej, kulturalnej przez odpowiednie instytucje kościelne. Jednym ze sposobów realizacji tych celów może być tworzenie struktur organizacyjnych i urządzanie publicznych zbiórek.

Zbiórki takie wyłączono z ogólnego reżimu prawnego, nie istnieje więc obowiązek uzyski- wania niezbędnych zezwoleń przy zbieraniu oﬁ ar na cele religijne, kościelną działalność charytatywno-opiekuńczą, oświatową i wychowawczą oraz utrzymanie duchownych i członków zakonów. Warunkiem takiego wyłączenia jest organizacja tych zbiórek na

16 Por. art. 16 ust. 2 konkordatu i art. 25 ust. 2 ustawy z 17 maja 1989, dz. cyt., s. 12.

18 Por. J. Krukowski, dz. cyt., s. 159.

19 Por. kan. 204 § l kodeksu prawa kanonicznego deﬁ niujący pojęcie wiernych: „Wiernymi są ci, którzy przez chrzest wszczepieni w Chrystusa, zostali ukonstytuowani Ludem Bożyrn i stawszy się z tej racji na swój sposób uczestnikami kapłańskiego, prorockiego i królewskiego posłannictwa Chrystusa, zgodnie z własną każdego pozycją, są powołani do wypełniania misji, jaką Bóg powierzy pełnić Kościołowi w świecie”.

(8)

terenie kościołów, kaplic oraz w miejscach i okolicznościach zwyczajowo przyjętych w danej okolicy oraz w sposób tradycyjnie ustalony.

Konkordat zawiera katalog świąt kościelnych mających charakter dni wolnych od pracy. Zgodnie z art. 9 wolne od pracy są niedziele i następujące dni świąteczne:

1) 1 stycznia – uroczystość Świętej Bożej Rodzicielki Maryi (dzień Nowego Roku), 2) drugi dzień Wielkanocy,

3) dzień Bożego Ciała,

4) 15 sierpnia – uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, 5) 1 listopada – dzień Wszystkich Świętych,

6) 25 grudnia – pierwszy dzień Bożego Narodzenia, 7) 26 grudnia – drugi dzień Bożego Narodzenia.

W myśl art. 9 ust. 2 strony dopuszczają rozszerzenie powyższego wykazu po porozumieniu układających się stron. Pojawia się oczywiście pytanie, czy użycie zwrotu

„rozszerzenie” oznaczać ma wszelką zmianę tego katalogu, czy też możliwe będzie wy- łącznie rozszerzenie.

4. Gwarancje majątkowe

Konkordat zawiera wprawdzie określone gwarancje majątkowe dla Kościoła, jednakże nie uregulowano w nim kościelnych ﬁ nansów. Z jednej strony uznano w kwestiach ma- jątkowych status quo wynikające z ustawodawstwa państwowego i kościelnego. Poza tym obie strony zobowiązały się do powołania parytetowej komisji, która wynegocjuje nową umowę. Nowa regulacja powinna uwzględnić potrzeby Kościoła, biorąc pod uwagę jego misję oraz dotychczasową praktykę życia kościelnego w Polsce. Nie przewidziano podatku na Kościół, który występuje między innymi w Niemczech²⁰ i Austrii²¹. Ustalono także, iż władzom państwowym zostanie wskazana instytucja kościelna lub instytucje kościelne kompetentne w sprawach ﬁ nansowania Kościoła. Należałoby uznać powołanie Komisji Konkordatowej za urzeczywistnienie tego zamierzenia.

Ustalono, że działalność służąca celom humanitarnym, charytatywno-opiekuńczym, naukowym i oświatowo-wychowawczym, podejmowana przez kościelne osoby prawne, jest zrównana pod względem prawnym z działalnością służącą analogicznym celom i prowadzoną przez instytucje państwowe.

Zgodnie z art. 22 ust. 4 konkordatu państwo powinno w miarę możliwości udzielać wsparcia materialnego w celu konserwacji i remontowania zabytkowych obiektów sakralnych i budynków towarzyszących, a także dzieł sztuki stanowiących dziedzictwo kultury.

Gwarancje majątkowe dotyczą także uregulowanego w art. 24 prawa Kościoła do budowy, rozbudowy i konserwacji obiektów sakralnych i kościelnych oraz cmentarzy.

Działania takie muszą się odbywać zgodnie z prawem polskim. O potrzebie budowy świą- tyni i o założeniu cmentarza decyduje biskup diecezjalny lub inny właściwy ordynariusz.

Budowę obiektów sakralnych i kościelnych oraz założenie cmentarza inicjują właściwe

20 Por. P. Kuglarz, dz. cyt., s. 22.

21 Por. J. Wilk, Konkordat Stolicy Apostolskiej z Austrią jako przykład systemu kooperacji, „Universitas”

1994, nr 8, s. 60–61.

(9)

władze kościelne po uzgodnieniu miejsca z kompetentnymi władzami i po uzyskaniu wymaganych decyzji administracyjnych.

W myśl art. 23 konkordatu kościelne osoby prawne mogą zgodnie z przepisami prawa polskiego nabywać, posiadać, użytkować i zbywać mienie nieruchome i ruchome oraz nabywać i zbywać prawa majątkowe.

Ochrony dóbr kultury dotyczy art. 25 konkordatu. Zgodnie z jego treścią w każdej diecezji komisja powołana przez biskupa diecezjalnego ma współpracować z właściwy- mi władzami państwowymi w celu ochrony znajdujących się w obiektach sakralnych i kościelnych dóbr kultury o ogólnonarodowym znaczeniu oraz dokumentów archiwal- nych o wartości historycznej i artystycznej. Natomiast kompetentne władze państwowe i Konferencja Episkopatu Polski opracują zasady udostępniania dóbr kultury będących własnością lub pozostających we władaniu Kościoła.

II. Zobowiązania Kościoła wobec państwa

Zobowiązania wobec państwa obejmują przede wszystkim kwestie organizacyjno-per- sonalne.

W zakresie organizacyjnym zgodnie z art. 6 konkordatu żadna część terytorium polskiego nie będzie włączona do diecezji lub prowincji kościelnej mającej swą stolicę poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto żadna diecezja mająca swą stolicę w Rzeczpospolitej Polskiej nie będzie się rozciągała poza granice Państwa Polskiego.

W zakresie personalnym w art. 6 ust. 4 i 5 konkordat stanowi, iż biskup należący do Konferencji Episkopatu Polski nie będzie należał do krajowej Konferencji Episkopatu w innym państwie, a także że biskup niebędący obywatelem polskim nie będzie należał do Konferencji Episkopatu Polski. Biskup taki nie będzie mógł sprawować jurysdykcji w Rzeczpospolitej Polskiej, wyjąwszy legata lub innego wysłannika papieskiego. Histo- rycznie istotnym zobowiązaniem Kościoła wobec państwa była tzw. klauzula polityczna, czyli uzgadnianie kandydatów na biskupów. Konkordat polski w tym względzie najbar- dziej konsekwentnie z dotychczasowych konkordatów realizuje zasadę autonomii, nie przyznając państwu prawa weta, co mogłoby tę autonomię naruszać. Natomiast zgodnie z art. 7 Stolica Apostolska zobowiązała się, że biskupami w Polsce będą duchowni będą- cy obywatelami polskimi. Ponadto w odpowiednim czasie poprzedzającym ogłoszenie nominacji biskupa diecezjalnego Stolica Apostolska poda jego nazwisko do poufnej wia- domości Rządu Rzeczypospolitej Polskiej. Przepis ten znalazł spektakularne zastosowanie w przypadku abp. Wielgusa nominowanego na metropolitę warszawskiego²².

22 Por. K. Wiśniewska, Szukanie nowego metropolity, „Gazeta Wyborcza” z 9 I 2007.

(10)

III. Małżeństwo konkordatowe

²³

Niezmiernie ważną kwestię, budzącą duże społeczne zainteresowanie, stanowi regulacja małżeństw katolickich. Według konkordatu włoskiego z 1984 roku państwo uznaje skutki cywilne małżeństwa zawartego zgodnie z normami prawa kanonicznego, pod warunkiem że odnośny akt zostanie wpisany do rejestru stanu cywilnego po uprzednich zapowiedziach w budynku urzędu komunalnego.

Polski konkordat uznał w art. 10 cywilne skutki prawne małżeństwa zawartego zgodnie z prawem kanonicznym, pod warunkiem że odrębny akt zostanie wpisany do rejestru Urzędu Stanu Cywilnego w terminie do 5 dni od zawarcia małżeństwa. Zaświadczenie o zawarciu małżeństwa powinien sporządzić i przekazać do USC duchowny. Minister spraw wewnętrznych określił wykaz stanowisk kościelnych upoważnionych do takiego działania (m.in.: proboszcz, administrator paraﬁ i, wikariusz)²⁴. Uważam, że twórcy umowy nie dopisali ważnego postanowienia. Otóż konkordat nie wymienia osoby, która miałaby wpis ten zgłosić w Urzędzie Stanu Cywilnego. Wedle konkordatu orzekanie w sprawach małżeńskich przewidzianych w prawie kanonicznym należy do wyłącznej kompetencji władzy kościelnej. Natomiast orzekanie w sprawach małżeńskich w zakresie skutków określonych w prawie polskim należy do wyłącznej kompetencji sądów państwowych.

Celem wprowadzenia tego artykułu w życie zostały dokonane odpowiednie zmiany w prawie polskim²⁵. Możliwość zawarcia małżeństwa wyznaniowego została rozciągnięta na inne wyznania²⁶. Obowiązek pouczenia o przepisach prawa polskiego o małżeństwie nakładają zarówno Prawo o aktach stanu cywilnego²⁷, jak i Instrukcja Konferencji Epi- skopatu Polski z 12 XI 1998²⁸.

23 Pojęcie to, użyte po raz pierwszy w monograﬁ i P. Kuglarza i F. Zolla, pomimo początkowych kontro- wersji przyjęło się w literaturze i jest powszechnie stosowane na określenie małżeństwa kanonicznego wywo- łującego skutki cywilne. Por. P. Kuglarz, F. Zoll, Małżeństwo konkordatowe. Analiza prawnoporównawcza zawarcia małżeństwa w prawie kanonicznym i w prawie polskim. Rozważania na tle konkordatu z 28 lipca 1993, Kraków 1994, por. także W. Góralski, Małżeństwo konkordatowe (art. 10 ust. 1 umowy Stolicy Apo- stolskiej i Rzeczypospolitej Polskiej z 1993 r.), [w:] Obrót prawny z zagranicą w sprawach stanu cywilnego, Lublin 1997; M. Nazar, Zawarcie małżeństwa według prawa polskiego z uwzględnieniem postanowień pod- pisanego 28 lipca 1993 r. konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzeczpostolitą Polską, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” R. V, 1996, z. 3; J. Krakowski, dz. cyt., s. 202.

24 Por. Obwieszczenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 14 V 2004 (M.P. Nr 22, poz. 392).

25 Por. ustawę z 24 lipca 1998 o zmianie ustaw – kodeks rodzinny i opiekuńczy, kodeks postępowania cywilnego, prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego w RP oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 1998, Nr 117, poz. 757).

26 Por. Obwieszczenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 4 listopada 1998 w sprawie ogłoszenia wykazu stanowisk, których zajmowanie upoważnia do sporządzenia zaświadczenia stanowiącego podstawę sporządzenia aktu małżeństwa zawartego w sposób określony w art. 1 § 2 i 3 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (M.P. z 1998, Nr 40, poz. 554).

27 Por. Dz. U. z 2004, Nr 161, poz. 1688.

28 Por. Biuletyn KAI 46/1998.

(11)

IV. Szkolnictwo

W konkordacie poświęcono kilka artykułów bardzo ważnemu zagadnieniu, jakim jest szkolnictwo. Według konkordatu włoskiego nauka religii jest udzielana w publicznych szkołach podstawowych i średnich zgodnie z planem, który jest uzgadniany między Stolicą Apostolską a państwem. Nauki udzielać będą osoby mające missio canonica. Podręczniki mają być zatwierdzane przez władze kościelne. Jest to nauka nieobowiązkowa²⁹. Według art. 12 polskiego konkordatu państwo gwarantuje organizowanie przez publiczne szkoły podstawowe i ponadpodstawowe oraz państwowe i samorządowe przedszkola nauki religii w ramach planu zajęć szkolnych i przedszkolnych. Nauka religii ma być organizowana zgodnie z wolą zainteresowanych. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodo- wej oznacza to wyrażenie woli przez osoby, które mają prawo decydować o wychowaniu religijnym, czyli rodziców, opiekunów prawnych lub samych pełnoletnich uczniów³⁰. Kwestia kwaliﬁ kacji prawnej nauczania religii od zarania III RP budziła kontrowersje polityczne, powodując zaskarżanie przez partie lewicowe do Trybunału Konstytucyjnego różnych regulacji MEN w tym przedmiocie. Trybunał broni prawa do nauki religii i w najnowszym orzeczeniu uznał, że wliczanie stopni z religii do średniej ocen jest zgodne z Konstytucją³¹. Wyrażenie woli powinno nastąpić w formie oświadczenia. Programy nauczania oraz podręczniki ustalają władze kościelne. Dopuszczenie nauczycieli religii do nauczania ma nastąpić wyłącznie po upoważnieniu właściwego biskupa diecezjalnego i otrzymaniu tak zwanego missio canonica. Nauczyciele religii, którym cofnięto missio canonica, muszą być odsunięci od nauczania religii. Jednocześnie państwo zachowu- je nadzór pedagogiczny przez możliwość dokonywania uzgodnień przez Konferencję Episkopatu Polski z kompetentnymi władzami państwowymi odnośnie do kryteriów wykształcenia pedagogicznego katechetów. Ponadto art. 12 ust. 4 konkordatu wprowadza zasadę podwójnej podległości nauczycieli religii; poza kwestiami treści nauczania i wychowania religijnego, w których to podlegają przepisom i zarządzeniom kościelnym, podlegają oni przepisom państwowym. Z uwagi na nieuwzględnianie w konkordacie nauczania religii w szkołach wyższych art. 12 ust. 5 konkordatu potwierdza prawo Kościoła do katechizacji dorosłych i prowadzenia duszpasterstwa akademickiego. W stosunku do przepisów przedkonkordatowych³² konkordat rozszerza obowiązek organizacji nauki religii na przedszkola³³.

Art. 13 konkordatu gwarantuje dzieciom i młodzieży katolickiej przebywającym na koloniach i obozach oraz korzystającym z innych form zbiorowego wypoczynku możli- wość wykonywania praktyk religijnych, a w szczególności uczestnictwa we Mszy świętej w niedziele i święta.

29 Por. K. Warchałowski, Nauczanie religii i szkolnictwo katolickie w konkordatach współczesnych, Lub- lin 1998, s. 99–106.

30 Por. § 1. ust. 1 rozporządzenia MEN z dnia 14 kwietnia 1992 w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w szkołach publicznych.

31 Por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 8 XII 2009, Dz. U. z 2009, Nr 210, poz. 1628.

32 Por. art. 12 ustawy o systemie oświaty z 7 września 1991 r. (Dz. U. Nr 95, poz. 425 z późn. zm.).

33 Wynika to z faktu, że ustawa o systemie oświaty nie obejmowała swoim zakresem wychowania przed- szkolnego.

(12)

Kościołowi zagwarantowano w art. 14 prawo do prowadzenia i zakładania placówek oświatowych oraz szkół zgodnie z prawem kanonicznym i na zasadach określonych przez odpowiednie ustawy. W realizacji minimum programowego przedmiotów obowiązkowych i w wystawianiu druków urzędowych szkoły katolickie podlegają prawu polskiemu.

Oznacza to podległość nie tylko ustawie o systemie oświaty, ale także przepisom wyko- nawczym. Odnośnie do realizacji programu nauczania pozostałych przedmiotów szkoły te stosują się do przepisów kościelnych. Zgodnie z art. 14 ust. 2 o publicznym charakterze tych szkół i placówek decyduje prawo polskie. Konkordat przyjął w art. 14 ust. 3 zasadę zrównania praw szkoły kościelnej uznanej przez prawo polskie za szkołę o uprawnie- niach publicznych ze szkołą publiczną³⁴. Nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy oraz uczniowie i wychowankowie szkół oraz placówek oświatowych i wychowawczych mają takie same prawa i obowiązki, jak analogiczne osoby w szkołach i placówkach publicznych. Kwestia dotowania katolickich szkół i placówek przez państwo lub organy samorządu terytorialnego ma zostać uregulowana ustawowo.

Istotne dla realizacji misji Kościoła jest zagwarantowane w art. 15 konkordatu prawo do zakładania szkół wyższych, w tym uniwersytetów, odrębnych wydziałów i wyższych seminariów duchownych oraz instytutów naukowo-badawczych. Zgodnie z ust. 2 tego artykułu status prawny zakładanych przez Kościół szkół wyższych, a także tryb i zakres uznawania przez Państwo kościelnych stopni i tytułów oraz status prawny wydziałów teologii katolickiej na uniwersytetach państwowych, regulują umowy między Rządem Rzeczpospolitej Polskiej a Konferencją Episkopatu Polski upoważnioną przez Stolicę Apostolską. Umowa taka została zawarta w wyniku wykonania art. 15 ust. 2 konkordatu w dniu 1 lipca 1999 roku³⁵. Na tle interpretacji tego postanowienia konkordatu powstaje kwestia podporządkowania uczelni katolickich przepisom państwowym. Wobec braku szczegółowej regulacji konkordatowej podstawą rozstrzygnięcia powinno być ustawo- dawstwo państwowe lub umowy między państwem a Kościołem.

Zgodnie z art. 1 ust. 3 ustawy o szkolnictwie wyższym jej przepisów nie stosuje się do szkół wyższych i seminariów duchownych prowadzonych przez Kościół katolicki z wyjąt- kiem Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, chyba że umowy z Kościołem katolickim stanowią inaczej³⁶. Ustawę tę stosuje się także do Akademii Teologii Katolickiej jako uczelni państwowej. Odmiennie przedstawia się problem stosowania ustawy o stopniach i tytułach naukowych. W myśl § 18 ust. 1 umowy z 1 lipca 1999 roku uczelnie papieskie mogą nadawać stopnie naukowe doktora i doktora habilitowanego określonej dziedziny nauk lub dyscypliny naukowej, o ile zatrudniają pracowników naukowych w liczbie okreś- lonej przepisami państwowym o nadawaniu stopni naukowych, czyli ustawą o stopniach i tytułach naukowych. Jeżeli liczba osób zatrudnionych w tych uczelniach spadnie poniżej minimum określonego tą ustawą, to zgodnie z § 15 ust. 3 prawo do nadawania stopni naukowych ulega zawieszeniu. Oznaczać to może w konsekwencji i w przypadku zmiany ustawodawstwa państwowego odnośnie do minimalnego stanu zatrudnienia uprawnia- jącego do nadawania stopni naukowych, że uczelnie papieskie utracą to uprawnienie.

Umowa ta nie zawiera bowiem procedury zabezpieczającej przed taką ewentualnością.

35 Por. umowa między Rządem RP a Konferencją Episkopatu Polski w sprawie prawnego statusu szkół wyższych (Dz. U. Nr 63, poz. 727).

36 Por. ustawa o szkolnictwie wyższym z 12 września 1990 (Dz. U. Nr 65, poz. 385 z późn. zm.).

(13)

Odpowiednie gwarancje uniemożliwiające takie ograniczenie katolickiego szkolnictwa wyższego także niestety nie zostały wprowadzone do konkordatu.

Konkordat gwarantuje ﬁ nansowanie Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego przez państwo. O ile dotowanie Papieskiej Akademii Teologicznej jest novum wprowadzonym przez konkordat, o tyle gwarancja dla KUL jest potwierdzeniem stanu prawnego wynikającego już z ustawodawstwa państwowe- go³⁷. Udzielanie pomocy ﬁ nansowej innym uczelniom katolickim zostało zastrzeżone do suwerennej decyzji państwa. W 2006 roku rozszerzono tę pomoc na trzy kolejne uczelnie katolickie: Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie i Wrocławiu oraz Ignatianum w Krakowie³⁸. Wprawdzie Sąd zaskarżył te ustawy do Trybunału Konstytucyjnego, który w najnowszym orzeczeniu uznał je za zgodne z Konstytucją³⁹.

V. Kwestie formalnoprawne

W art. 4 konkordatu państwo uznało osobowość prawną Kościoła kato lickiego oraz wszystkich instytucji kościelnych terytorialnych i personalnych, które uzyskały taką osobowość na podstawie przepisów prawa kanonicznego. Władza kościelna jest zobowią- zana do powiadomienia kompetentnych organów państwowych o przyznaniu osobowości prawnej w świetle prawa kanonicznego. Natomiast inne instytucje kościelne niemające takiej kanonicznej osobowości prawnej będą mogły na wniosek władzy kościelnej uzyskać osobowość prawną na podstawie prawa polskiego.

Zagadnienia wymagające nowych lub dodatkowych rozwiązań będą w myśl art. 27 regulowane na drodze nowych umów między układającymi się stronami albo uzgodnień między Rządem Rzeczpospolitej Polskiej i Konferencją Episkopatu Polski upoważnioną do tego przez Stolicę Apostolską. Natomiast ewentualne spory interpretacyjne będą za- łatwiane na drodze dyplomatycznej.

Zakończenie

Konkordat z 28 lipca 1993 roku, regulując w nowatorski sposób istotne kwestie pomię- dzy państwem a Kościołem katolickim, ma znaczenie nie tylko dla katolików. Może dać początek nowej rzeczywistości współistnienia i kooperacji wspólnoty państwowej i kościelnej, które – jak głosi Sobór Watykański II – „choć z różnego tytułu służy powo- łaniu jednostkowemu i społecznemu tych samych ludzi”⁴⁰.Wnosząc nowe treści, staje się trwałym elementem systemu prawa wyznaniowego w III RP.

37 Por. ustawę z 14 czerwca 1991 r. o ﬁ nansowaniu Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (Dz. U.

Nr 61, poz. 259).

38 Por. ustawy z 5 IV 2006, Dz. U. Nr 94, poz. 648, 649, 650).

39 Por. Dz. U. z 2009, Nr 218, poz. 1702.

40 Por. Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym, „Gaudium et spec”, KDK 76.

(14)

SUMMARY

Ratifi cation of the Concordat between the Holy See

and the Republic of Poland on 28 July 1993 was an important addition to the religious law system in Poland

Apart from the Constitution, the Polish religious law system embraces, in particular (1) the Law on Warranty of Freedom of Conscience and Religion, other legal acts which regulate legal situation of individual religious groups and social rights of priests, as well as (2) norms of international law which regulate human rights to freedom of religion and protection of religious minorities.

Historically, the Concordat is related to the concordat dated 11 February 1925, which was terminated for political reasons on 12 September 1945, whereas structurally to the Italian concordat of 1984.

The analysis of the Concordat’s content reveals the following separate areas of regulation: (I) The warranty of rights and freedom of the Church, (II) Obligations of the Church towards the State, (III) The Concordat marriage, (IV) The school system, (V) Formal and legal issues.

Under the Concordat the principle of mutual independence and autonomy of the state and church was conﬁ rmed. In addition, this agreement allows for and guarantees freedom of activity of priests under military priesthood, special priesthood for minorities both in hospitals and prisons and the rights of religious followers to associate under catholic associations.

The Concordat does not provide for the so-called „political clause” any more, i.e. the negotiations as to the candidates for bishop ofﬁ ces are no longer necessary.

However, the Holy See should notify to the conﬁ dential attention of the Polish Government in due time and prior to the nomination of a diocesan bishop, the bishop’s name. Appointment of Abp Wielgus is an illustrative and important example of how this regulation works in practice.

Introduction of Concordat marriages in Poland as a result of concluding the Concordat is the most important amendment to the Polish law.

Under the art. 10 of the Concordat, the Concordat marriage may have the same force as the civil marriage upon due entry in the respective register maintained by the Registrar’s Ofﬁ ce. Such effect is conditional upon prior will expressed by both future spouses.

Thanks to introduction of Concordat marriages other religious groups also have the possibility of entering into religious marriages.

Provisions of the Concordat with The Holy See which regulate, in particular, an issue of religion teaching in schools and existence of catholic schools provide for legal warranties and assure independence of the political situation in Poland.

In principle, conclusion of the Concordat on 28 July 1993 brought to an end an issue of legal relation- ship (apart from ﬁ nancial matters) between the catholic church and the state in Poland. It has become a model for similar agreements in this part of Europe.