Doktryny polityczne i prawne w uniwersyteckiej dydaktyce prawa i politologii

Uniwersytet Jagielloński

D oktryny polityczne i prawne

W UNIWERSYTECKIEJ DYDAKTYCE PRAWA I POLITOLOGII

R

dają się one być konieczne w związku z funkcjonowaniem i rozwojem w Polsce różnych form i typów studiów, generalnie określonych jako studia wyż­

sze1. Obok państwowych, tradycyjnych uczelni pojawiły się uczelnie nowe, pry­

watne oprofilu głównie wyższych szkół zawodowych2. Zakres nauczania w tego typu uczelniach jest niewątpliwie różny od rygorów dydaktyki uniwersyteckiej.

Trudno w tym miejscu przesądzać, czy i w jakim zakresie dydaktyka doktryn będzietychuczelni dotyczyć.

Termin „studia wyższe”, podobnie jak i „szkoły wyższe”, jest wysoce nieprecyzyjny. Jest on hi­

storycznie związany z PRL, gdzie obowiązywała zasada formalnej równości studiów wyższych. Po­

mimo transformacji ustrojowej Polski nie potrafiono zbudować racjonalnej hierarchii uczelni. Próba

„urynkowienia" uczelni jak na razie przyniosła inflację nazw i sporo chaosu. Brak generalnych roz­

wiązań połączony z deklarowaniem „dobrych chęci” charakteryzuje stan aktualny polskiej sceny akademickiej.

‘ Tworzenie „wyższych szkół zawodowych” jest niewątpliwie racjonalną koncepcją dydaktyczną pod warunkiem, że będzie ona alternatywą w stosunku do kształcenia'na poziomie uniwersyteckim, a nie słabą jej kopią naśladującą formalną strukturę i hierarchię uniwersytecką.

Doktryny a filozofia i historia prawa

Wieloaspektowy charakter powiązań historii i filozofii prawa z doktrynami poli­ tycznymi i prawnymi nie jest, w zasadzie, przedmiotem kontrowersji i polemiki3. Z regułyprzyjmuje się,że te dyscypliny naukowe wzajemnie się uzupełniają w uni­

wersyteckiej dydaktyce prawniczej4. Natomiast, na ogół, nie dostrzega się tych relacji, które z tych trzech dyscyplin naukowych tworzą pewną dydaktyczną ca­

łość.

3 Dla ścisłości należy zaznaczyć, że na wydziałach prawa wykładany jest przedmiot „Historia doktryn politycznych i prawnych”.

4 Por. M. Zmierczak, Nauki historyczno-prawne pośród dyscyplin prawniczych i w progra­

mach studiów”, „Czasopismo Prawno-Historyczne” (dalej cytowane jako CPH), t. XLV1I, 1995, z. 1-2, s. 86.

5 Por. K. Grzybowski, Historia doktryn politycznych i prawnych, cz. I, wyd. II, Kraków 1960, s. 3; W. Kozub-Ciembroniewicz, Konstanty Grzybowski i rozwój historii doktryn politycznych, CPH t. XLVII, 1995, z. 1-2, s. 70 i n.

6 W USA profesorowie prawa przyznają, że niewystarczająca wiedza filozoficzna jest wadą amerykańskiego modelu studiów prawniczych, zob. A. K o r y b s k i, J. Mc Clellan Marshall, Syste­

my edukacji prawniczej w Polsce i USA, [w:] Studia z historii państwa, prawa i idei, Praca dedy­

kowana Profesorowi Janowi Malarczykowi, red. A. Korobowicz i H. Olszewski, Lublin 1997, s. 193.

Wspólnącechą: doktryn, filozofii i historii prawa jakodydaktycznej całości jest ich stosunek do dogmatyki prawa. Jakwiadomo, przedmiotem dydaktyki dogma­

tyki prawajestobowiązujące prawo, w skrócie i uproszczeniu określane jako pra­

wo sądowe. Natomiast przedmiotem dydaktyki doktryn, filozofii i historii prawa nie jest obowiązujące prawo, lecz pozadogmatyczna refleksja nad koncepcjami państwa i prawa - doktryny,5 istotą, charakterem i funkcją prawa- filozofia prawa oraz instytucjami państwa i prawa w ich historycznym rozwoju - historia państwa i prawa.

Niewątpliwie te trzy dyscypliny naukowe w uniwersyteckiej dydaktyce prawa warunkują i określają jej poziom. Bez nich wykładdogmatyki prawa nie zostałby osadzony w, takistotnymdla niej, teoretyczno-historycznym kontekście. Rozumie­ nie prawasądowegosprowadzałobysię do poziomu zawodowejszkoły prawniczej nastawionej na edukację stosowania tego prawa, pozbawionej cech syntetyzują­ cych, generalizujących oraz systematyzujących uniwersytecką dydaktykę prawa6. Z powyższych rozważań wynikająokreślonewnioskiisugestie, pro futuro,dla bie­ żącej dydaktyki.

Te trzy przedmioty są w różny sposób usytuowane w programach studiów.

Z reguły historia państwa i prawa wykładana jest na roku pierwszym prawa, zaś doktryny polityczne i prawne oraz filozofia prawa na latach wyższych. Nie są te przedmioty traktowane egalitarnie. I tak,historiaprawamacharakter obligatoryjny,

zaś doktryny i filozofia prawa jedynie charakter fakultatywny, a więc do wyboru7.

Dodać i wyjaśnić tu należy, że historia państwa i prawa traktowana jest przez obecną dydaktykę prawa jako przedmiot selekcjonujący studentów roku pierw­

szego.

Przedmioty te są zaliczone w UJ do grupy B i są wyżej punktowane od przedmiotów zalicza­

nych do grupy C.

8 Obecnie logika jest w UJ przedmiotem jednosemestrowym, wykładanym na I semestrze I roku.

9 Co określa aktualny regulamin studiów na Wydziale Prawa i Administracji UJ.

Niejest to ani optymalny, ani właściwy stan rzeczy. Przedmiotem warunkują­

cym metodologicznie studiowanie prawapowinnastać się logika realizowana przez cały pierwszyrok studiów8. Egzamin z logiki powinien być progiem podstawowej selekcji.

Historię państwa i prawa należy wykładać historycznie, a nie dogmatycznie w ścisłym związku z doktrynami politycznymi i prawnymi oraz filozofią prawa.

Przedmiotyte powinny stanowićobowiązkowy blokdydaktyczny. W konsekwen­

cji, powinny zostać wykładane równolegle, wzajemnie się uzupełniając, stanowiąc merytoryczne przygotowania do edukacjiprawa sądowego.

Doktryny a dogmatyka prawa

Nie tak dawno przecieżdoktryny były wykładane naIII roku studiówprawniczych jako przedmiot obowiązkowy. Dopiero reformowanie programu tych studiów

uczyniło zeńprzedmiot fakultatywny, przeznaczony do ewentualnego wyboru stu­

dentów. Doktrynom, tak jak i innym przedmiotom do wyboru, dopisywano okre­ śloną ilość punktów. W konsekwencji, tylko niektórzy studenci mają okazję stu­

diować doktryny. Pozostali kończą studiabez doktryn.

Studia prawnicze można ukończyć, nie studiując obligatoryjnie także - nie małej ilości- przedmiotów dogmatycznych, którezostały zaliczonedo grona przed­

miotów fakultatywnych, punktowanych. Najogólniej rzecz ujmując, student, obok zaliczaniaprzedmiotów obligatoryjnych, maobowiązek zaliczenia określonej ilości punktów zebranychw drodzezaliczenia przedmiotów do wyboru. Następstwem tego stanu rzeczy jest kończenie studiów bez zdawania, szeregu podstawowych przed­ miotów, takich przykładowojak: procedury (kama, cywilna), prawo pracy, prawo finansowe, prawo handlowe9. Wykazanie braku całkowitejzasadności przedstawio­

nego stanu rzeczy niejest trudne. Można się ograniczyć do stwierdzenia, że w wa­

runkach gospodarki rynkowej, uniwersyteckadydaktykaprawa nabrała szczególnie istotnego znaczenia, gdyż prawo stało się rzeczywistym narzędziem regulowania stosunków społecznych. Naturalny jestwięcproces poszerzania dydaktyki prawa, a nie jej ograniczania, co jest zupełnym nieporozumieniem.

Tak więc postulat maksymalnego poszerzenia dydaktyki dyscyplin sądowych jest w pełni racjonalny i ewidentnie potrzebny. Pogląd ten ma sporo zwolenników

i nie wymaga dalszych komentarzy.

Celowe jest natomiast wprowadzenie konieczności obligatoryjnego nauczania doktryn na uniwersyteckichwydziałach prawa10.

10 Por. H. Olszewski, Stan i perspektywy badań nad historią doktryn politycznych i prawnych, CPH, t. XLVIII, 1996, z. 1-2, s. 217.

Doktryny polityczne i prawne są dyscyplinąprawnicząusytuowaną pomiędzy filozofią prawa a historią państwa i prawa. Wykład historii doktryn politycznych i prawnych pozwalazrozumieć proces pojawienia się i funkcjonowania poglądów na podstawowe instytucje Prawno-polityczne, a więc na państwo i prawo. W tym ujęciu doktryny toprzede wszystkim koncepcje prawnoustrojowe związane zokre­ ślonymmodelem sprawowania władzy. Gdy koncepcje te zostaną zinstytucjonali­

zowane, stają się w formie prawa elementem konstytucyjnym systemu państwa i prawa. Koncepcje nie zinstytucjonalizowane funkcjonują w różny sposób w pań­

stwie, wywierając zróżnicowany wpływ na systemwładzy, społeczeństwo oraz na dalszy rozwójidei.

Absolwent uniwersyteckiego wydziału prawa powinien posiadać niezbędną wiedzę o mechanizmach powstawania i funkcjonowania doktryn politycznych i prawnych. Powinien zdawać sobie sprawę zwzajemnych powiązań zachodzących pomiędzy prawempublicznym, a prawem prywatnym, a w szczególności powinien rozumieć specyfikępowiązań tych gałęzi prawa zdoktrynami.

Doktryny a Nauka o polityce

Dydaktyka doktryn na politologii jest dydaktycznie młodsza niż na prawie. Tym niemniejw pełni upoważnia do sformułowania kilku refleksji dotyczących jejstanu aktualnegoi dalszychperspektyw.

Poza dyskusją wydaje się być stwierdzenie, że doktryny stały się elementem podstawowej dydaktyki na studiach politologicznych. Niewątpliwie dydaktyka doktryn dla politologii koncentruje sięgłównie wokół doktryn politycznych, awięc koncepcji państwa i władzy. Doktryny prawne mają dla tej dydaktyki znaczenie drugoplanowe. Równocześnie należy odnotować, że wykład doktryn dla politolo­

gów realizowanyjest przynajmniej w Uniwersytecie Jagiellońskim wformie dwóch przedmiotów: historii doktrynoraz doktryn współczesnych. Wydaje się, że istnieją dalsze istotnemożliwościrozwoju form dydaktyki wzakresie doktryn dlapolitolo­ gów.

Specyfika studiów politologicznych pozwala nadalsze wykorzystanie ich związ­

ku merytorycznego i organizacyjnego (mam tu na myśli strukturę przyjętąwUJ)

z Wydziałem Prawa. To właśnie w ramach politologii powinien być realizowany proceskształcenia wysoko wyspecjalizowanych kadr dla potrzeb ambasad, konsu­

latów oraz instytutów kultury. Specjalizacja międzynarodowa studentów politologii może i powinna być uzupełniona o dydaktykę nie tylko prawa międzynarodowego publicznego, lecz także o wykład prawa międzynarodowego prywatnego. Wzorem demokracji zachodnich, absolwent polskiej politologii powinien stanowić rezerwę kadrową zagranicznychsłużb naszego państwa.

Jest sprawą w pełni zrozumiałą, że kształcenie kadr dla urzędów i placówek zagranicznych wymaga dalszej specjalizacji, głównieuwzględniającej kryteria geo- graficzno-kulturowo-językowe. Takwięc łatwodostrzec celowość specjalistyczne­

go kształcenia kadr przeznaczonych dopracy, naprzykład w krajachanglosaskich, germańskichczy romańskich. W tym zakresie otwierają się spore i konieczne for­

mywspółpracyzodpowiednimi filologiami, poznanie nie tylko języka, lecz przede wszystkim historii, kultury państw, w których przyjdzie pracować. Musi określić treści koniecznie zawarte i realizowane w toku tak pomyślanychstudiów politolo­

gicznych. Jeżeli poziom i przydatnośćstudiówpolitologicznych oceniać będziemy poprzez kryteria ich profesjonalności, to ich absolwent specjalistycznie wykształ­

cony będzie spełniałoczekiwania tak obecnie wymagającegorynku pracy.

Rola dydaktyki doktryn dlapotrzeb specjalistycznie pojmowanej politologii jest wręcz nieoceniona. To właśnie wykłady i seminaria z doktryn w połączeniu z dy­ daktyką historii i kultury określają merytoryczną treść prezentowanej studentowi specjalizacji. Tak więc student politologii powinien otrzymać nie tylko wykład z zakresunie tylko powszechnych i polskich doktrynpolitycznych, lecztakże wy­

kład poszerzony, specjalistycznydostosowany do określonego kręgugeograficzno- -językowo-kulturowego. Jest zatem oczywiste, że na przykład specjalizacja anglo­ saska na studiach politologicznych powinna uwzględnić wykład z doktryn poli­ tycznych anglosaskich, a nie tylko generalnywykład o doktrynach powszechnych.

Sformułowanie tych refleksji i propozycji służy nie tylko dalszej profesjonali­

zacji studiów, lecz także zmierza do tworzenia międzydyscyplinamych jednostek dydaktycznych tak potrzebnych w okresie dynamicznych przemian całokształtu naszego życia.

W podsumowaniu uwag, przemyśleń i postulatównad dydaktykądoktryn poli­ tycznych i prawnychna uniwersyteckich wydziałach prawa i politologiiwartowy­

eksponować niektórezawarte w nich wątki. Tak więc celowa jest:

1. dydaktyka doktrynpolitycznych i prawnychw formie obowiązkowej nawy­

działach prawa;

2. dydaktyka tych doktryn w ścisłym połączeniu z historią państwa i prawa i filozofią prawa jakoblokudyscyplin teoretycznohistorycznych;

3. dydaktykadoktrynpolitycznych na politologii w formie nie tylko generalnej, lecz także sprofilowanej dopotrzeb określonej specjalizacji zawodowej.