Krytyka prasowa jako element wolności wypowiedzi

Monika Nowikowska

Krytyka prasowa jako element

wolności wypowiedzi

Studia Prawnoustrojowe nr 24, 37-48

2014

M on ik a N o w ik o w sk a

d o k to r a n tk a n a W y d ziale P r a w a U n iw e r s y te tu w B ia ły m s to k u

K rytyka prasowa jako element

wolności wypowiedzi

U w agi ogóln e

K r y ty k a p r a s o w a j e s t a tr y b u te m d e m o k ra ty c z n e g o p a ń s tw a . B a rd z o c zę­ sto p r z e d m io te m je j z a in te r e s o w a n ia s ą p o s ta w y i d z ia ła ln o ś ć osób p e łn ią ­ cy ch fu n k c je p u b lic z n e , p o d e jm u ją c y c h is to tn e d ecy zje d la sp o łe c z e ń stw a . W s y s te m ie R a d y E u r o p y p rz y jm u je się , że n ie m a m o żliw o ści s tw o rz e n ia w p e łn i p lu ra lis ty c z n e g o s y s te m u p o lity c z n e g o , je ś li n ie j e s t z a p e w n io n a w o l­ n o ść p ra sy , a w ty m p ra w o do k o n tr o li i k r y ty k i s f e r rz ą d z ą c y c h 1. Z u w a g i n a d o n io s łą ro lę k r y ty k i i p o w ią z a n ie je j z z a s a d ą w o ln o śc i w y p o w ie d z i n ie z b ę d ­ n a w y d a je się a n a liz a ź ró d e ł i p o d s ta w p ra w n y c h g w a r a n tu ją c y c h w o ln o ść w y p o w ie d z i w P o lsc e 2. P rz e d m io te m p o n iż sz y c h r o z w a ż a ń b ę d z ie w s k a z a n a w ty tu le p r ó b a w y ­ p ro w a d z e n ia p r a w a do k r y ty k i z k o n s ty tu c y jn e j z a s a d y w o ln o ści w y p o w ied zi. W z w ią z k u z p o d ję tą p r o b le m a ty k ą n a s u w a się s z e re g k w e s tii w y m a g a ją c y c h z b a d a n ia . T e rm in o lo g ia d o ty c z ą c a w o ln o ści w y p o w ie d z i w p ra w ie p o ls k im n ie j e s t je d n o lita , p rz e z co w z b u d z a s z e re g k o n tro w e rs ji. P o sz c z e g ó ln e a k ty n o r ­ m a ty w n e p o s łu g u ją się r ó ż n y m i p o ję c ia m i, ta k im i ja k : „w olność sło w a i d r u ­ k u ”3, „w olność w y p o w ie d z i”4, „w olność w y r a ż a n ia p o g lą d ó w ”5, „w olność e k s ­

1 Orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu z 7 grudnia 1976 r. w sprawie Handyside przeciwko Wielkiej Brytanii, skarga 5493/72.

2 W. Lis, Wolność informowania, [w:] W. Lis, P. Wiśniewski, Z. Husak, Prawo prasowe.

Komentarz, Warszawa 2012, s. 143.

3 Zob. art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r., nr 43, poz. 226 z późn. zm.); także § 3 ust. 1 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 1 lipca 1984 r. w sprawie zakresu działania oraz trybu powoływania i działa­ nia Rady Prasowej (Dz.U. nr 40, poz. 214 z późn. zm.).

4 Zob. art. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. - Prawo prasowe (Dz.U. nr 5, poz. 24 z późn. zm.).

5 Zob. art. 54 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483 z późn. zm.).

p r e s ji”. R ó w n ie ż w d o k try n ie w yżej w s k a z a n y c h w y r a ż e ń u ż y w a się często z a m ie n n ie , t r a k t u j ą c je ja k o sy n o n im y . W c e lu w y p r o w a d z e n ia p r a w a do k r y ty k i z w o ln o ści w y p o w ie d z i k o n ie c z n e w y d a je się u p o rz ą d k o w a n ie o m a ­ w ia n e j te rm in o lo g ii.

N a le ż y p o d k re ś lić , że w y c z e rp u ją c a a n a liz a p o ję c ia „w olność w y p o w ie d z i” n ie j e s t p r z e d m io te m n in ie js z e j p racy , ty m b a rd z ie j że d o s tę p n e m o n o g ra fie w s p o s ó b w y c z e r p u ją c y o d n o s z ą s ię do p rz e d m io to w e g o z a g a d n i e n i a 6. W z w ią z k u z p o w y ż sz y m a u t o r k a n ie r o z s tr z y g a ta k ic h p o d s ta w o w y c h k w e ­ s tii, j a k i s to ta czy s e n s w o ln o ści w y p o w ied z i, lecz z a ry s o w u je s ia tk ę p o jęcio ­ w ą , w k tó re j w o ln o ść t a p o w in n a b y ć ro z p o z n a w a n a .

W y p ro w a d z e n ie p r a w a do k r y ty k i z w o ln o ści w y p o w ied zi w y m a g a p r z e ­ p ro w a d z e n ia a n a liz y tr e ś c i a r t. 14 i 54 u s t. 1 K o n s ty tu c ji RP, g w a r a n tu ją c y c h w o ln o ść p r a s y i w o ln o ść w y r a ż a n ia poglądów , p o z y s k iw a n ia i ro z p o w s z e c h ­ n i a n i a in fo rm a c ji o ra z o rz e c z n ic tw a p o w sta łe g o n a tle ic h s to s o w a n ia . Z a g a d ­ n ie n ie m , k tó r e w y m a g a ro z w a ż e n ia , j e s t ta k ż e s to s u n e k pojęć „w olność w y p o ­ w ie d z i” i „w olność p r a s y ”. O b o w ią z u ją c a w u s ta w ie z a s a d n ic z e j s y s te m a ty k a w y w o łu je w l i t e r a t u r z e n a u k o w e j s p ó r co do z a s a d n o ś c i u m ie s z c z e n ia w o ln o ­ ści p r a s y w z a s a d a c h u stro jo w y c h .

P o jęcie w o ln o ści w y p ow ied zi

„W olność w y p o w ie d z i” od w ie lu l a t n a le ż y do p o d sta w o w e g o z a s o b u f r a ­ zeologii filozoficznej i p ra w n ic z e j w P o lsc e i n a św iecie. W y d aje się , że n a j ­ s z e rs z y m z n a c z e n io w o te r m in e m j e s t „w olność m y ś li”, czyli w o ln o ść p o s ia d a ­ n i a p o g lą d ó w n a t e m a t n a jr o z m a its z y c h p rz e ja w ó w ży cia sp o łecz n eg o . J a k s łu s z n ie z a u w a ż a A d a m Ł o p a tk a , w o ln o ść m y ś li j e s t w o ln o śc ią sp o łe c z n ie

6 Zob. szerzej: J. Bafia, Prawo o wolności słowa, Warszawa 1988; R. Bartoszcze, Rada

Europy a wolność wypowiedzi, Kraków 2000; L. Garlicki, Wolność wyrażania opinii, [w:] Kon­ wencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Komentarz do art. 1-18. Warsza­

wa 2010, s. 625 i nast.; idem, Wolność wypowiedzi dziennikarza - przywileje i odpowiedzialność, „Europejski Przegląd Sądowy” 2010, nr 1, s. 12 i nast.; A. Jaskiernia, Wolność słowa jako

wartość w systemie aksjologicznym Rady Europy, „Humanistyczne Zeszyty Naukowe. Prawa

Człowieka” 2002, nr 8, s. 38 i n.; A. Łopatka, Prawo do swobodnego wyrażania opinii, Warszawa 1993; E. Nowińska, Wolność wypowiedzi prasowej, Kraków 2007; M. Romanowski, Wolność

słowa w mediach elektronicznych, Warszawa 2003; W. Sadurski, Prawo do wolności słowa w pań­ stwie demokratycznym, „Państwo i Prawo” 1992, z. 10, s. 3 i nast.; J. Sobczak, Wolność myśli, wypowiedzi, słowa, przekazywania i otrzymywania informacji w projektach konstytucji zgłasza­ nych w dobie prac ustawodawczych w latach 1993-1997, [w:] W kręgu mediów i polityki, red.

D. Piontek, Poznań 2003, s. 177 i nast.; W. Sokolewicz, Wolność prasy i jej gwarancje, [w:]

Księga pamiątkowa profesora Marcina Kudeja, red. A. Łabno, E. Zwierzchowski, Katowice 2009,

s. 43 i nast.; L. Wiśniewski, Wolność słowa i druku, [w:] Prawa człowieka. Model prawny, red. R. Wieruszewski, Wrocław 1991, s. 987 i nast.; idem, Wolność prasy w świetle Konstytucji RP,

ustaw oraz wiążącego Polskę prawa międzynarodowego. Problemy podstawowe, [w:] Wolność słowa w mediach, red. D. Górecki, Łódź 2003, s. 20.

n ie o g r a n ic z o n ą , ja k o że m y śli s ą n ie d o s tę p n e d la k o n tro li z z e w n ą tr z 7. W ol­ n o ść m y ś li j e s t p o ję c ie m n a d r z ę d n y m , z k tó re g o w y p ły w a w o ln o ść p rz e k o - n a ń 8. I s to tn y m s k ła d n ik ie m w o ln o śc i p r z e k o n a ń j e s t m o ż liw o ść ic h u z e ­ w n ę tr z n ie n ia , a to w y m a g a w o ln o śc i w y p o w ie d z i9. W o ln o ść w y p o w ie d z i n a le ż y z a te m ro z u m ie ć ja k o w o ln o ść p r e z e n ta c ji m y ś li i p r z e k o n a ń w ró ż n e j fo rm ie i w sp o só b w id o c z n y d la in n y c h . N ie k ie d y w o ln o ść w y p o w ie d z i o k r e ś la n a j e s t m ia n e m w o ln o ści sło w a i d r u k u 10. Z u w a g i n a o g ra n ic z e n ie w o ln o ści w y p o w ied zi je d y n ie do d w óch fo rm je j w y ra ż e n ia , tj. z a p o m o c ą sło w a i d r u k u , p o jęcie to m a w ę ż sz y z a k re s z n a c z e n io w y w p o r ó w n a n iu z w o ln o śc ią w y p o w ied z i, k tó r a m oże p o le g a ć n a p r e z e n ta c ji m y ś li i p r z e k o n a ń w d o w o ln ej fo rm ie w sp o só b w id o c z n y d la in n y c h , n p . g e s te m , sło w em , d r u k ie m , o b ra z e m . N a le ż y z a te m w p e łn i p o ­ d zie lić p o g lą d M a r k a A. N o w ic k ie g o 11 i L e c h a G a rd o c k ie g o 12, w e d łu g k tó ry c h „w olność w y p o w ie d z i” j e s t p o ję c ie m s z e rs z y m od w o ln o śc i sło w a i d r u k u o ra z w o ln o ści w y r a ż a n ia o p in ii, gdyż w y p o w ied ź n ie m u s i by ć z w e rb a liz o w a n a , j a k ró w n ie ż n ie m u s i b yć o p in ią .

W olność w y p o w ie d z i b y w a ró w n ie ż n a z y w a n a w o ln o śc ią e k s p r e s ji13. P o ­ ję c ie to k ła d z ie n a c is k n a s a m a k t w y r a ż a n ia o p in ii, je d n a k ż e sw o im z a k r e ­ s e m w y k ra c z a p o z a k la s y c z n ie r o z u m ia n ą w o ln o ść w y p o w ie d zi. W olność e k s ­ p r e s ji o b e jm u je b o w ie m w o ln o ść p r z e k o n a ń i re lig ii, w o ln o ść z g ro m a d z e ń i z r z e s z a n ia się, p ra w o do p o s z a n o w a n ia k o re s p o n d e n c ji czy w re sz c ie p ra w o do w o ln y c h w y b o ró w 14. P r z e d s ta w io n e p o g lą d y d o k tr y n y p o z w a la ją n a s fo rm u ło w a n ie w n io s k u , z g o d n ie z k tó r y m „w olność w y p o w ie d z i” j e s t p o ję c ie m s z e rs z y m od „w olności sło w a i d r u k u ” i „w olności w y r a ż a n ia o p in ii”. W w o ln o ści w y p o w ie d z i m ie śc i się b o w ie m k a ż d a d e m o n s tr a c ja p o glądów , k a ż d e ic h u z e w n ę tr z n ie n ie w sp o ­ sób w id o c z n y d la in n y c h 15. P rz e z w o ln o ść w y p o w ie d z i n a le ż y ro z u m ie ć m o ż li­ w ość p r e z e n ta c ji poglądów , id e i, p r z e k o n a ń i in fo rm a c ji w d ow olnej fo rm ie 16.

W n a u c e p r a w a k o n tr o w e r s je w y w o łu je in t e r p r e t a c j a w o ln o ści w y p o w ie ­ d zi n a g ru n c ie K o n s ty tu c ji RP. N a le ż y p o d k re ś lić , że n ie j e s t ła tw o p o d ać le g a ln ą d e fin ic ję te g o p o jęc ia, p o n ie w a ż u s tro jo d a w c a p o s łu ż y ł się m ie s z a n ą

7 A. Łopatka, op. cit., s. 5.

8 L. Szot, Wolność dziennikarzy w polskim systemie prawnym, Wrocław 2003, s. 40. 9 I. Dobosz, Prawo prasowe. Podręcznik, Kraków 2006, s. 47.

10 Zob. L. Wiśniewski, Wolność słowa..., s. 679.

11 M.A. Nowicki, Prawa i wolności osobiste i polityczne, [w:] Obywatel - jego wolności i prawa.

Zbiór studiów z okazji 10-lecia Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 1998, s. 111.

12 L. Gardocki, Europejskie standardy wolności wypowiedzi a polskie prawo karne, „Pań­ stwo i Prawo” 1993, z. 3, s. 11.

13 R. Mizerski, Wolność ekspresji, [w:] B. Gronowska, T. Jasudowicz, M. Balcerzak, M. Lubi- szewski, R. Mizerski, Prawa człowieka i ich ochrona, Toruń 2010, s. 385.

14 Ibidem, s. 386.

15 A. Młynarska-Sobaczewska, Wolność informacji w prasie, Toruń 2003, s. 44. 16 W. Sadurski, Prawo do wolności słowa..., s. 3.

te rm in o lo g ią . W tr e ś c i a r t. 5 4 u s t. 1 K o n s ty tu c ji R P u s ta w o d a w c a n ie p o s łu ­ g u je się w p r o s t te r m in e m „w olność w y p o w ie d z i”, lecz u ż y w a sfo rm u ło w a ń „w olność w y r a ż a n ia p o g lą d ó w ” o ra z „ p o z y sk iw a n ie i ro z p o w s z e c h n ia n ie in fo r­ m a c ji”. Z k o m e n to w a n e g o p r z e p is u w y n ik a ją z a te m tr z y o d rę b n e u p r a w n ie n ia : 1) w o ln o ść w y r a ż a n ia poglądów , 2) w o ln o ść p o z y s k iw a n ia in fo rm a c ji, 3) w o ln o ść ro z p o w s z e c h n ia n ia in fo rm a c ji17. A d 1. Z g o d n ie z p o to c z n y m z n a c z e n ie m te g o p o jęcia, p o g lą d y to ró żn eg o r o d z a ju o p in ie w ła s n e w y p o w ia d a ją c eg o się. M o ż n a się z a s ta n a w ia ć , czy w o l­ n o ść w y r a ż a n ia p o g lą d ó w d o ty czy w y łą c z n ie w ła s n y c h p o g ląd ó w , czy ta k ż e c u d zy ch . T r y b u n a ł K o n s ty tu c y jn y w o ln o ść w y r a ż a n ia p o g lą d ó w i n te r p r e tu je ja k o w y r a ż a n ie n ie ty lk o o so b is ty c h ocen, a le ró w n ie ż p rz y p u s z c z e ń o ra z o p in ii18. W y d aje się, że n ie n a le ż y o g ra n ic z a ć te g o do m y śli p r y w a tn y c h , gdyż t a k i e o g r a n ic z e n ie j e s t z a w a r te w K o n s ty tu c ji R P w a r t . 4 9 m ó w ią c y m o w o ln o ści k o m u n ik o w a n ia s ię 19. P o g lą d y n a le ż y z a te m ro z u m ie ć sze ro k o - ja k o w sz e lk ie g o r o d z a ju o p in ie , o sąd y , tr e ś c i d o ty c z ą c e w s z y s tk ic h p r z e ja ­ w ów ży cia sp o łe czn eg o , w ty m o p in ie k r y ty c z n e 20.

A d 2. D ru g i k o m p o n e n t w o ln o ści w y ra ż o n e j w a r t. 54 u s t. 1 K o n s ty tu c ji RP, tj. w o ln o ść p o z y s k iw a n ia in fo rm a c ji, s ta n o w i is to tn e u p r a w n ie n ie prasy. U p r a w n ie n ie to n a b i e r a szczeg ó ln eg o z n a c z e n ia w p o w ią z a n iu z a r t. 61 u s t. 1 K o n s ty tu c ji RP, k tó r y g w a r a n tu je o b y w a te lo m p ra w o do u z y s k iw a n ia in fo r­ m a c ji o d z ia ła ln o ś c i o rg a n ó w w ła d z y p u b lic z n e j o ra z osób p e łn ią c y c h fu n k c je p u b lic z n e . N a le ż y p o d k re ś lić , że w o ln o ść p o z y s k iw a n ia in fo rm a c ji to w a ż n y e le m e n t w o ln o ści w y p o w ie d zi, z a p e w n ia b o w ie m m o żliw o ść p o z y s k iw a n ia i n ­ fo rm a c ji, k tó r e s ą n ie z b ę d n e do b u d o w a n ia p oglądów , a n a s tę p n ie ic h w y ra - 21 ż a rn a 21. A d 3. O s ta tn im u p r a w n ie n ie m w y n ik a ją c y m z d y sp o zy cji a r t. 54 u s t. 1 K o n s ty tu c ji R P j e s t w o ln o ść ro z p o w s z e c h n ia n ia in fo rm a c ji. U p r a w n ie n ie to ró w n ie ż s ta n o w i d o m e n ę i is to tę fu n k c jo n o w a n ia p r a s y 22. Ze s fo rm u ło w a n ia a r t. 54 u s t. 1 K o n s ty tu c ji R P w y n ik a p ra w o do p o s ia ­ d a n ia p o g ląd ó w , m o żliw o ść ic h p o z y s k iw a n ia o ra z w y r a ż a n ia . K u m u la c ja

17 P. Sarnecki, Komentarz do art. 54 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Konstytu­

cja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. IV, red. L. Garlicki, Warszawa 2005, s. 1.

18 Zob. wyrok TK z 5 maja 2004 r., sygn. P 2/03, OTK ZU 2004, nr 5, poz. 39; wyrok TK z 23 marca 2006 r., sygn. K 4/06, OTK ZU 2006, nr 3, poz. 32; wyrok TK z 12 maja 2008 r., sygn. SK 43/05, OTK-A 2008, nr 4, poz. 57.

19 E. Nowińska, op. cit., s. 38; P. Sarnecki, Regulacja problematyki środków społecznego

przekazu w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Prawo mediów, red. J. Barta, R. Markie­

wicz, A. Matlak, Warszawa 2008, s. 17; L. Szot, op. cit., s. 50. 20 P. Sarnecki, Regulacja problematyki środków..., s. 19. 21 Ibidem, s. 27.

w s z y s tk ic h tr z e c h e le m e n tó w u p r a w n ia do s tw ie r d z e n ia , że s fo rm u ło w a n a w a r t. 5 4 u s t. 1 u s ta w y z a s a d n ic z e j w o ln o ść - to w o ln o ść w y p o w ie d z i23.

N a m a r g in e s ie p o w y ż sz y c h r o z w a ż a ń p o d k r e ś le n ia w y m a g a f a k t, że w p rz e p is ie a r t. 54 u s t. 1 K o n s ty tu c ji R P b r a k ja k ie g o k o lw ie k o d n ie s ie n ia do p ra sy . U s tro jo d a w c a z a p e w n ia k a ż d e m u w o ln o ści w y r a ż a n ia o p in ii. Z g o d n ie ze s ta n o w is k ie m d o k try n y , w o ln o ść p r a s y j e s t p r a w e m o b y w a te ls k im sp o łe ­ c z e ń s tw a , a n ie d z ie n n ik a r s k im , choć z te g o p r a w a k o r z y s ta ją i te c h n ic z n ie r e a liz u ją j e d z ie n n ik a r z e 24. W y n ik a to ta k ż e z f a k t u u m ie s z c z e n ia a r t. 54 u s t. 1 w u s ta w ie z a s a d n ic z e j w ro z d z ia le „W olności, p r a w a i o b o w ią z k i czło­ w ie k a i o b y w a te la ”.

R o z w in ię c ia o ra z d o p re c y z o w a n ia p o w y ższeg o s ta n o w is k a d o k o n a ł S ą d N a jw y ż sz y w p o s ta n o w ie n iu z 12 lis to p a d a 2 0 0 3 r. P o tw ie rd z ił, że w o ln a p r a s a m a słu ż y ć czło w iek o w i i o b y w a te lo w i, s p e łn ia ją c fu n k c je in fo rm a c y jn ą i k o n tr o ln ą . D z ie n n ik a r z e n ie m o g ą p rz y ty m z a p o m in a ć , że w o ln o ść t a n ie s łu ż y ty lk o im . W o ln a p r a s a r e a liz u je p ra w o o b y w a te la do in fo rm a c ji. J a k k o l ­ w ie k b e n e f ic je n ta m i w o ln o śc i p r a s y s ą w p ie rw s z y m rz ę d z ie d z ie n n ik a r z e , to je d n a k p a m ię ta ć n a leż y , że słu ż y ć m a o n a c a łe m u s p o łe c z e ń s tw u 25.

P r o b le m a ty k a w o ln o ści w y p o w ie d z i z o s ta ła ta k ż e r e g u lo w a n a w u s ta w ie P ra w o p a so w e . U s ta w o d a w c a w a r t. 1 p o s łu ż y ł się ty m p o ję c ie m exp re ssis

v e rb is, s ta n o w ią c , że p r a s a , z g o d n ie z K o n s ty tu c ją R z e c z y p o sp o lite j P o lsk ie j,

k o r z y s ta z w o ln o ści w y p o w ie d z i i u r z e c z y w is tn ia p ra w o o b y w a te li do r z e t e l ­ n eg o in fo rm o w a n ia , ja w n o ś c i ży cia p u b lic z n e g o o ra z k o n tr o li i k r y ty k i sp o ­ łec zn ej. W l i t e r a t u r z e p r z e d m io tu p o ja w iła się w ą tp liw o ść , do k tó re g o z p r z e ­ p isó w k o n s ty tu c y jn y c h o d s y ła p rz e p is a r t. 1 pr. p r a s . W u s ta w ie z a s a d n ic z e j m o ż n a b o w ie m o d n a le ź ć s z e re g p o s ta n o w ie ń s łu ż ą c y c h re a liz a c ji sz e ro k o p o j­ m o w a n e j w o ln o ści w y p o w ied zi. D o n a jis to tn ie js z y c h n a le ż ą a r t. 14 i 54 u s t. 1. P ie rw s z y z n ic h s t a t u u j e z a s a d ę w o ln o śc i p r a s y i in n y c h śro d k ó w m aso w eg o p r z e k a z u , d ru g i z a p e w n ia k a ż d e m u w o ln o ść w y r a ż a n ia p o g lą d ó w o ra z p o z y ­ s k iw a n ia i ro z p o w s z e c h n ia n ia in fo rm a c ji.

J a k s łu s z n ie p o d k r e ś la E w a N o w iń s k a , d o sło w n e o d n ie s ie n ie te r m in o lo ­ g ic zn e p rz e p is ó w u s ta w y P ra w o p ra s o w e m o że w s k a z y w a ć n a o d n ie s ie n ie do w o ln o ści p r a s y z a r t. 14 K o n s ty tu c ji R P 26. Z a u w a ż a o n a j e d n a k , że ta k ie u ję c ie j e s t z b y t w ą s k ie , z w ła sz c z a że tr e ś ć p r z e p is u a r t. 1 pr. p r a s . g w a r a n t u ­ je p r a s ie k o r z y s ta n ie z w o ln o śc i w y p o w ie d zi, k t ó r ą z a p e w n ia a r t. 54 u s t. 1 K o n s ty tu c ji RP. Z a s a d n e j e s t z a te m in te r p r e to w a n ie w o ln o ści w y p o w ied zi p ra s o w e j z a g w a r a n to w a n e j n a p o zio m ie u s ta w o w y m z u w z g lę d n ie n ie m o b u p rz e p isó w : a r t. 14 i 54 u s t. 1 K o n s ty tu c ji RP. Z a s ta n o w is k ie m ty m p r z e m a ­

23 J. Sobczak, Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2008, s. 30.

24 Zob. szerzej: B. Michalski, Podstawowe problemy prawa prasowego, Warszawa 1998, s. 10; J. Sobczak, Granice prawne tajemnicy dziennikarskiej, „Ius Novum” 2007, nr 1, s. 69.

25 Postanowienie SN z 12 listopada 2003 r., sygn. V KK 52/2003, Lex nr 84323. 26 E. Nowińska, op. cit., s. 48.

w ia śc isłe p o w ią z a n ie o b u p rz e p is ó w o ra z u z n a w a n ie w o ln o ści p r a s y z a szc z e ­ g ó ln ą fo rm ę w o ln o ści w y p o w ied zi. P o w y ż sz y p o g lą d p o d z ie la ró w n ie ż J a c e k S o b c z a k , k tó r y k o m e n tu ją c p rz e p is a r t. 1 pr. p r a s ., d o k o n u je w sp o só b o b s z e r­ n y a n a liz y o b u n o rm k o n s ty tu c y jn y c h 27.

P o d s u m o w u ją c p rz e p ro w a d z o n e ro z w a ż a n ia m o ż n a s tw ie rd z ić , że o g ó ln a z a s a d a w o ln o śc i w y p o w ie d z i w u s ta w ie P ra w o p ra s o w e p o w ta r z a z a s a d ę s fo r­ m u ło w a n ą w a r t. 14 o ra z 54 u s t. 1 K o n s ty tu c ji R P w p o łą c z e n iu ze w s k a z a ­ n ie m celów, k tó r y m p o w in n a słu ży ć . U s ta w o d a w c a , d e k la r u ją c z a s a d ę w o ln o ­ śc i w y p o w ie d z i, w id z i w n ie j r e a l i z a c j ę p r a w o b y w a te la do r z e t e l n e j , p ra w d z iw e j in fo rm a c ji.

W olność p rasy a w o ln o ść w yp ow ied zi

W c e lu w y p ro w a d z e n ia k r y ty k i p ra s o w e j z k o n s ty tu c y jn e j z a s a d y w o ln o ­ ści w y p o w ie d z i k o n ie c z n e j e s t w y k a z a n ie , że w o ln o ść p r a s y s ta n o w i e le m e n t w o ln o ści w y p o w ie d zi. N a le ż y p o d k re ś lić , że p rz e p is a r t. 14 K o n s ty tu c ji R P p rz e w id u je , że R z e c z p o sp o lita P o ls k a z a p e w n ia w oln o ść p r a s y i in n y c h ś ro d ­ k ó w sp o łe c z n e g o p r z e k a z u , z a te m w o ln o ść p r a s y s ta n o w i z a s a d ę u s tro jo w ą , z g o d n ie z k t ó r ą ś ro d k i sp o łe czn eg o p r z e k a z u p o w in n y b yć n ie z a le ż n e , z w ła s z ­ c z a od w ła d z y p u b lic z n e j28. T a k r o z u m ia n a w o ln o ść p r a s y z a k ła d a is tn ie n ie w o ln eg o d y s k u r s u p o lity cz n eg o .

W l i t e r a t u r z e p r z e d m io tu d o m in u je p o g lą d , że w o ln o ść p r a s y to je d e n z e le m e n tó w w o ln o ści w y p o w ie d z i — p rz e ja w i ś r o d e k u r z e c z y w is tn ie n ia w o l­ n o śc i w y p o w ie d z i29. P o d k r e ś la się p o n a d to , że w o ln o ść p r a s y i w o ln o ść w y p o ­ w ie d z i s ą w z a je m n ie ze s o b ą s p rz ę ż o n e . W olność p r a s y j e s t z je d n e j s tr o n y p o c h o d n ą w o ln o ści w y p o w ied zi, z d ru g ie j - je j s e n s e m i z a s a d ą . B ez w o ln o ści k o m u n ik o w a n ia się z a p o m o c ą p r a s y w o ln o ść w y p o w ie d z i p o z b a w io n a b y ła b y r a c ji i d o n io sło ści sp o łe c z n e j30.

P o g lą d t e n m o ż n a ta k ż e u z n a ć z a d o m in u ją c y w o rz e c z n ic tw ie . S ą d N a j­ w y ż sz y w w y ro k u z 2 8 w r z e ś n ia 2 0 0 0 r. s tw ie rd z ił, że w o ln o ść p r a s y j e s t

27 J. Sobczak, Prawo prasowe. Komentarz..., s. 25-172.

28 Wyrok TK z 20 lutego 2007 r., sygn. P 1/06, OTK-A 2007, nr 2, poz. 11.

29 Zob. szerzej: I. Dobosz, Prawo prasowe. Podręcznik, s. 47; T. Górzyńska, Prawo do

informacji i zasada jawności administracyjnej. Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego i Trybunału Konstytucyjnego, Kraków 1999, s. 157; W. Skrzydło, Kon­ stytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009, s. 23; J. Sobczak, Prawo praso­ we. Komentarz..., s. 73; P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2008, s. 46.

30 J. Sobczak, Fetysz wolności prasy, [w:] Prawne, ekonomiczne i polityczne aspekty funk­

cjonowania mediów i kreowania ich zawartości, red. P. Dudek, M. Kuś, Toruń 2010, s. 32; idem, Prawo prasowe. Komentarz..., s. 32; idem, U podstaw doktrynalnych liberalnej koncepcji wolności prasy, [w:] Czy istnieje IV władza? Wolność prasy w teorii i praktyce, red. T. Gardocka, J. Sobczak,

p o c h o d n ą w o ln o ści m y śli, z k tó re j w y n ik a w o ln o ść p r z e k o n a ń , a te m o g ą b yć u z e w n ę tr z n ia n e je d y n ie w w y p a d k u is tn ie n ia w o ln o ści w y p o w ie d z i31. W ol­ n o ść p r a s y m o ż liw a j e s t w p e łn y m z a k r e s ie ty lk o w r a z ie rz e c z y w isteg o i s tn ie n ia w o ln o śc i m y śli, p r z e k o n a ń , sło w a , in fo rm a c ji, p u b lik a c ji i w y p o w ie ­ dzi. To w ła ś n ie w w o ln o ści p r a s y w y m ie n io n e p o ję c ia z n a jd u ją o d b icie i u c ie ­ le ś n ie n ie .

Do w z a je m n e j re la c ji pojęć „w olność p r a s y ” i „w olność w y p o w ie d z i” o d ­ n ió sł się ró w n ie ż T ry b u n a ł K o n s ty tu c y jn y w w y ro k u z d n ia 12 m a ja 2 0 0 8 r. S tw ie rd z ił, że w o ln o ść m e d ió w to sz c z e g ó ln y p rz e ja w w o ln o ści w y p o w ied zi. W olność p r a s y w z m a c n ia w o ln o ść w y p o w ie d z i p rz e z tw o rz e n ie p ła sz c z y z n y p lu ra lis ty c z n e g o d y s k u r s u u m o ż liw ia ją c e g o s a m o r e a liz a c ję je d n o s tk i, a p o ­ n a d to w o ln o ść w y p o w ied zi w z m a c n ia w o ln o ść p r a s y 32.

P rz e p ro w a d z o n e ro z w a ż a n ia p o z w a la ją n a s fo rm u ło w a n ie w n io s k u , że w o ln o ść p r a s y s ta n o w i e le m e n t w o ln o ści w y p o w ied z i, k t ó r a j e s t r e a liz o w a n a m .in . p o p rz e z w y p o w ie d z i p ra s o w e . N a le ż y je d n o c z e ś n ie p o d k re ś lić , że w o l­ n o ść p r a s y j e s t w a rto ś c ią , k t ó r a m a słu ż y ć sp o łe c z e ń s tw u , s p e łn ia ją c fu n k c ję in fo rm a c y jn ą i k o n tro ln ą .

M a ją c n a u w a d z e p o w y ższ e, w ą tp liw o ś c i m o że b u d z ić f a k t u s y tu o w a n ia p r z e p is u a r t. 14 w ro z d z ia le p ie rw s z y m K o n s ty tu c ji R P z a ty tu ło w a n y m „R ze­ c z y p o s p o lita ”, choć s ta n o w i o n u z u p e łn ie n ie w o ln o ści w y p o w ie d z i s f o rm u ło ­ w a n e j d o p ie ro w a r t. 54 u s t. 1 K o n s ty tu c ji RP, m ie sz c z ą c y m się w ro z d z ia le d ru g im „W olności, p r a w a i o b o w ią z k i c z ło w ie k a i o b y w a te la ”. K o n s e k w e n c ją ta k ie g o r o z w ią z a n ia je s t , po p ie rw s z e , t r a k to w a n ie z a s a d y w o ln o ści p r a s y ja k o je d n e j z p o d s ta w o w y c h z a s a d u s tr o ju p o lity c z n e g o p a ń s t w a 33. F a k t n a d a n i a je j c h a r a k t e r u z a s a d y u s tro jo w e j, p rz y b r a k u ja k ic h k o lw ie k o g r a n i­ c zeń , s ta n o w i o a b s o lu tn e j w o ln o ści p ra sy , k tó re j w rz e c z y w is to ś c i K o n s ty tu ­ c ja R P n ie z a p e w n ia 34. P o d ru g ie , p rz y ję c ie ta k ie j s y s te m a ty k i p o z b a w ia w o ln o ść p r a s y c h a r a k t e r u u p r a w n ie n ia o b y w a te ls k ie g o 35. O b o w ią z u ją c a s y s te m a ty k a w y w o łu je ta k ż e s p ó r w l i t e r a t u r z e co do z a ­ s a d n o ś c i u m ie s z c z e n ia w o ln o ści p r a s y w k a ta lo g u z a s a d u s tro jo w y c h . W k w e ­ s tii te j m o ż n a z a sa d n ic z o w y ró ż n ić d w a s ta n o w is k a : 1) a p ro b u ją c e z a m ie s z c z e n ie w o ln o ści p r a s y w z a s a d a c h u s tro jo w y c h , 2) n e g u ją c e z a m ie s z c z e n ie w o ln o ści p r a s y w z a s a d a c h u stro jo w y c h .

31 Sygn. V KKN 171/98, OSNKW 2001, nr 1-3, poz. 31; zob. także postanowienie SN z 12 listopada 2003 r., sygn. V KK 52/2003, Lex nr 84323.

32 Sygn. SK 43/05, OTKA 2008, nr 4, poz. 59.

33 J. Sobczak, Europejski ład komunikacyjny w procesie globalizacji, [w:] Europejska myśl

polityczna wobec globalizacji. Tradycja i wyzwania współczesności, red. J. Sobczak, R. Backer,

Łódź 2005, s. 41.

34 I. Dobosz, op. cit., s. 55.

35 W. Sadurski, Wolność prasy w systemie praw człowieka, [w:] Obywatel - jego wolności

i prawa. Zbiór studiów przygotowany z okazji 10-lecia urzędu Rzecznika Praw Obywatelskich,

A d 1. Z a tr a f n o ś c ią o b ecn eg o u n o r m o w a n ia o p o w ia d a ją się m .in . W ie sła w S k rz y d ło 36 i L u d w ik W iś n ie w s k i37, w e d łu g k tó ry c h w o ln o ść p r a s y j e s t n ie ty lk o j e d n ą z w o ln o ści i p r a w c z ło w ie k a i o b y w a te la , a le p e w n ą o g ó ln ą z a s a d ą p a ń s tw a p r a w a . S ta n o w is k o to z n a jd u je t a k ż e u z n a n ie w ju d y k a t u r z e 38. T ry ­ b u n a ł K o n s ty tu c y jn y w w y ro k u z 12 m a ja 2 0 0 8 r. p o d k re ś lił, że w oln o ść ś ro d k ó w sp o łe c z n e g o p r z e k a z u m a c h a r a k t e r z a s a d y u s tro jo w e j i g w a ra n c ji 0 c h a r a k te r z e in s ty tu c jo n a ln y m . W olność p r a s y to g łó w n ie z a s a d a d e m o k r a ­ ty c z n e g o i w oln o ścio w eg o u s tr o ju p a ń s tw 39.

A d 2. O d m ie n n e s ta n o w is k o p r e z e n tu ją W ojciech S a d u r s k i40 i B o g u sła w B a n a s z a k 41, z d a n ie m k tó ry c h p o w y ż sze r o z w ią z a n ie le g is la c y jn e j e s t p ro b le ­ m o w e i p o z o s ta w ia s z e re g w ą tp liw o ś c i in te r p r e ta c y jn y c h . P o d o b n ie w y p o w ia ­ d a się P a w e ł S a r n e c k i42, k tó r y u z n a je z a w y s ta rc z a ją c e z a g w a r a n to w a n ie w o ln o śc i ś ro d k ó w s p o łe c z n e g o p r z e k a z u w p r z e p is a c h d o ty c z ą c y c h p r a w 1 w olności.

N a sz c z e g ó ln ą u w a g ę z a s łu g u je p o g lą d E . N o w iń s k ie j43, w e d łu g k tó re j a r t. 14 m a o d rę b n ą , s a m o d z ie ln ą tr e ś ć , a t e r m in „w olność” n ie m o że być r o z u m ia n y w sp o só b w ła śc iw y d la a r t. 5 4 u s t. 1 K o n s ty tu c ji RP. W o p in ii tej a u to r k i p o jęcie p r a s y w r o z u m ie n iu a r t. 7 u s t. 2 p k t 1 p r. p r a s . o ra z ś ro d k i m a so w e g o p r z e k a z u w p o w ią z a n iu z u m ie s z c z e n ie m a r t . 14 w ro z d z ia le p ie rw s z y m K o n s ty tu c ji R P n a le ż y ro z u m ie ć ja k o z a s a d ę u s tr o jo w ą - w olność p r o w a d z e n ia p ra s o w e j d z ia ła ln o ś c i w y d a w n ic z e j. W ty m z n a c z e n iu a r t. 14 K o n s ty tu c ji R P d o ty cz y p o w s trz y m y w a n ia się w ła d z p u b lic z n y c h od a k ty w n e j in g e re n c ji w fu n k c jo n o w a n ie m ediów . W ty m k o n te k ś c ie n a le ż y u z n a ć , że choć n ie w ą tp liw ie w o ln o ść p ra sy , o k tó re j m o w a w a r t. 14 K o n s ty tu c ji RP, m ie ś c i się im p lic ite w d y sp o zy cji a r t. 54 u s t. 1, u ję c ie je j w z a s a d a c h u s tr o jo ­ w y c h w y d a je się s łu s z n e . W ty m r o z u m ie n iu u s tr o jo w a z a s a d a w o ln o ści ś r o d ­ k ó w sp o łecz n eg o p r z e k a z u w y r a ż a p r z e k o n a n ie , że k o n ie c z n y m s k ła d n ik ie m d e m o k ra ty c z n e g o p a ń s tw a p ra w n e g o s ą n ie z a le ż n e m e d ia . P o d z ie la ją c w p e ł­ n i s ta n o w is k o E . N o w iń s k ie j44, n a le ż y s tw ie rd z ić , że u s tro jo d a w c a w K o n s ty ­

36 W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Komentarz, Kraków 1998, s. 21.

37 L. Wiśniewski, Wolność prasy w świetle Konstytucji RP, ustaw oraz wiążącego Polskę

prawa międzynarodowego. Problemy podstawowe, [w:] Wolność słowa w mediach, red. D. Górec­

ki, Łódź 2003, s. 20.

38 Zob. wyrok TK z 30 października 2006 r., sygn. P 1/06, OTK ZU 2006, nr 9, poz. 128; wyrok TK z 12 maja 2008 r., sygn. SK 43/05, OTK-A 2008, nr 4, poz. 57.

39 Sygn. SK 43/05, OTK-A 2008, nr 4, poz. 57. 40 W. Sadurski, Wolność prasy..., 137.

41 A. Banaszak, Prawa człowieka i obywatela w nowej Konstytucji Rzeczypospolitej Pol­

skiej, „Przegląd Sejmowy” 1997, nr 5, s. 64.

42 P. Sarnecki, Komentarz do art. 14 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Konstytu­

cja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz..., s. 1.

43 E. Nowińska, op. cit., s. 34-37. 44 Ibidem, s. 37.

tu c ji R P z a p e w n ia z a ró w n o w o ln o ść p ra sy , j a k i w o ln o ść w y p o w ied zi. P o d n ie ­ s ie n ie w o ln o ści p r a s y i in n y c h śro d k ó w sp o łeczn eg o p r z e k a z u do r a n g i z a s a d y u stro jo w e j p o tw ie r d z a te z ę , że p r a s a s ta n o w i tzw . c z w a r tą w ła d z ę 45.

Praw o do krytyk i jak o elem en t w o ln o ści w y p ow ied zi

Z a g w a r a n to w a n a w u s ta w ie z a s a d n ic z e j w a r t. 54 u s t. 1 w o ln o ść w y r a ż a ­ n ia p o g lą d ó w o ra z p o z y s k iw a n ia i ro z p o w s z e c h n ia n ia in fo rm a c ji z a w ie r a w so b ie p ra w o do k ry ty k i. P o g lą d t e n n ie w y n ik a e x p re ssis v e rb is z z a p isó w K o n s ty tu c ji RP. K o n ieczn e j e s t w ięc p o d d a n ie a n a liz ie o rz e c z n ic tw a sądow ego z a p a d łe g o n a tle s to s o w a n ia a r t. 14 i 54 u s t. 1 K o n s ty tu c ji RP, a b y w y k a z a ć , że p ra w o do k ry ty k i p ra so w e j s ta n o w i e le m e n t w olności w ypow iedzi.

W w y ro k u z 2 3 m a r c a 2 0 0 6 r.46 T r y b u n a ł K o n s ty tu c y jn y p o d k re ś lił, że w y ra ż o n a w a r t. 54 u s t. 1 K o n s ty tu c ji R P z a s a d a w o ln o ści w y p o w ie d z i j e s t f u n d a m e n te m s p o łe c z e ń s tw a d e m o k ra ty c z n e g o i s ta n o w i w a r u n e k je g o ro z ­ w o ju o ra z s a m o r e a liz a c ji je d n o s te k . Z u w a g i n a t a k o k re ś lo n e z a d a n ia w o l­ n o ść w y p o w ied zi n ie m oże o g ra n ic z a ć się je d y n ie do in fo rm a c ji i p o g ląd ó w p o s trz e g a n y c h ja k o n ie sz k o d liw e , o b o ję tn e czy o d b ie r a n e p rz y c h y ln ie . T eza t a z o s ta ła p o w tó r z o n a i r o z w in ię ta w w y ro k u z 11 p a ź d z ie r n ik a 2 0 0 6 r .47 T r y b u n a ł K o n s ty tu c y jn y z a u w a ż y ł, że r o la p r a s y m a n a c e lu r e a liz a c ję p r a ­ w a o p in ii p u b lic z n e j do o tr z y m y w a n ia k a ż d e j in fo rm a c ji, s t ą d te ż z a d a n ie m p r a s y j e s t ro z p o w s z e c h n ia n ie w s z e lk ic h in fo rm a c ji i id e i b ę d ą c y c h p r z e d ­ m io te m p u b lic z n e g o z a in te re s o w a n ia , w ty m ta k ż e in fo rm a c ji sz o k u ją c y c h i b u lw e rs u ją c y c h . W y p ro w a d z e n ie p r a w a do k r y ty k i z k o n s ty tu c y jn e j w o ln o ści w y p o w ied zi z n a la z ło ta k ż e w y ra z w o rz e c z n ic tw ie S ą d u N a jw y ż sz e g o . W p o s ta n o w ie n iu z 17 p a ź d z ie r n ik a 2 0 0 1 r.48 S N u z n a ł, że n ie z b y w a ln e p ra w o d z ie n n ik a r z y do k r y ty k i w y w o d zi się z K o n s ty tu c ji R P i d o b itn ie p o d k re ś lo n e z o sta ło w tr e ś c i a r t. 41 pr. p r a s 49. R o z b u d o w a n e s ta n o w is k o S N p o d a ł w w y ro k u z 28 m a r c a 2 0 0 3 r.50 Z d a n ie m S ą d u p ra w o do k r y ty k i w y n ik a z z a s a d y w o ln o ści w y r a ż a ­ n ia sw o ich p o g lą d ó w z a g w a r a n to w a n e j w K o n s ty tu c ji RP. O r g a n o rz e k a ją c y z a u w a ż y ł j e d n a k , że z a ró w n o K o n s ty tu c ja RP, j a k i u s t a w a P ra w o p ra s o w e n ie p r z y jm u ją p r a w a do k r y ty k o w a n ia b e z ż a d n y c h o g ra n ic z e ń . K r y ty k a p o d ­ le g a o c h ro n ie , je ż e li j e s t rz e c z o w a i z o s ta ła p o d ję ta w c e lu o c h ro n y sp o łe c z n ie u z a s a d n io n e g o in te r e s u .

45 J. Sobczak, Wolność myśli, wypowiedzi..., s. 177; idem, Prawo prasowe. Komentarz..., s. 74. 46 Sygn. K 4/06, OTK-A 2006, nr 3, poz. 32.

47 Sygn. P 3/06, OTK-A 2006, nr 9, poz. 121.

48 Sygn. IV KKN 165/97, OSNKW 2002, nr 3-4, poz. 28.

49 Wyrok SN z 1 czerwca 2000 r., sygn. III RN 64/00, OSNP 2001, nr 6, poz. 183. 50 Sygn. IV CKN 1901/00, Biul. SN 2003, nr 10, poz. 9.

W a żn y m u z u p e łn ie n ie m tego p o g lą d u je s t w y ro k S N z 12 sty c z n ia 2005 r.51, w k tó r y m s tw ie rd z o n o , że d z ie n n ik a rz o w i p r z y s łu g u je p ra w o n ie ty lk o do o p is y w a n ia z d a r z e ń o c e n ia n y c h ja k o n a g a n n e , a le ró w n ie ż p ra w o do w y r a ż a ­ n i a ocen. C e le m a r t y k u ł u z a ty tu ło w a n e g o S o ju s z b iz n e s m e n a z b y ły m i f u n k ­

c jo n a r iu s z a m i S łu ż b B e z p ie c z e ń s tw a było u k a z a n ie z ja w is k a p rz e c h o d z e n ia

fu n k c jo n a riu s z y s łu ż b s p e c ja ln y c h do d z ia ła ln o ś c i g o sp o d a rc z e j o ra z k r y ty k a te g o z ja w is k a . S ą d N a jw y ż sz y u z n a ł, że d z ie n n ik a r z e w y k a z a li p ra w d z iw o ść t w ie r d z e ń z a rz u c a ją c y c h f u n k c jo n a riu s z o m s łu ż b s p e c ja ln y c h p o d e jm o w a n ie p r a c y w s p ó łk a c h p r a w a h a n d lo w e g o . N a te j p o d s ta w ie m ie li p ra w o fo rm u ło ­ w a n ia n e g a ty w n y c h ocen. K o m e n tu ją c s ta n o w is k o S ą d u n a le ż y p rz y ją ć , że w r a m a c h k o r z y s ta n ia ze sw obody w y p o w ie d z i d z ie n n ik a r z e m a ją p ra w o n ie ty lk o do p r e z e n ta c ji z ja w is k o c e n ia n y c h ja k o n a g a n n e , m o g ą ta k ż e w y ra ż a ć z w ią z a n e z ty m n e g a ty w n e o ce n y 52.

W ś w ie tle p rz y w o ła n y c h pow yżej o rz e c z e ń T r y b u n a łu K o n s ty tu c y jn e g o o ra z S ą d u N ajw y ż sz e g o m o ż n a p rz y ją ć , że w y p o w ied ź m o że p rz y b ie r a ć k r y ­ ty c z n ą fo rm ę , je ż e li o c e n a d o ty c zy w a ż n e j k w e s tii sp o łeczn ej. P o d ty m p o ję ­ c ie m n a le ż y ro z u m ie ć s p r a w y o is to tn y m z n a c z e n iu d la s p o łe c z e ń s tw a . N ie m o ż n a o d m ó w ić s łu s z n o ś c i te m u s ta n o w is k u . U d z ie la n ie b o w ie m p ra w n e j o c h ro n y p r z e d k a ż d ą k r y ty c z n ą w y p o w ie d z ią łączy ło b y się z n ie b e z p ie c z e ń ­ s tw e m o g r a n ic z e n ia w o ln o śc i w y p o w ied zi

P o g lą d y z a w a r te w o rz e c z n ic tw ie z n a jd u ją p e łn ą a k c e p ta c ję w ś ró d p r z e d ­ s ta w ic ie li d o k tr y n y 53. J a c e k S o b c z a k w s k a z u je , że n ie z b y w a ln y m p ra w e m d z ie n n ik a r z a j e s t p ra w o do k ry ty k i. P ra w o p r a s y do k r y ty k i g w a r a n tu je d z ie n n ik a rz o w i K o n s ty tu c ja RP, a w sz cze g ó ln o ści p ra w o p ra s o w e 54.

W o p a rc iu o p rz e d sta w io n e ro z w a ż a n ia m o ż n a p rzy jąć, że p ra w o do k ry ty k i j e s t e le m e n te m w olności w ypow iedzi, k tó re j źró d łem i p o d s ta w ą w r a m a c h u s t a ­

w o d a w stw a krajow ego s ą a r t. 14 i 54 u s t. 1 K o n sty tu c ji R P o ra z a rt. 1 pr. p ra s.

W nioski

R o z w a ż a n ia p rz e p r o w a d z o n e w o p a rc iu o w y b r a n e p rz e p is y K o n s ty tu c ji R P o ra z p r a w a p ra so w e g o , j a k ró w n ie ż w n io s k i p ły n ą c e z d o k tr y n y i ju d y k a

-51 Sygn. I CK 346/04, „Monitor Prawniczy” 2005, nr 3, s. 132.

52 Wyrok SN z 12 stycznia 2005 r., sygn. I CK 346/04, „Monitor Prawniczy” 2005, nr 3, poz. 132. 53 Zob. G.R. Bajorek, Władcy ust. Granice swobody wypowiedzi polityków, wypowiedzi

o politykach w świetle orzecznictwa ETPCz w Strasburgu, Toruń 2010, s. 101; I. Dobosz, op. cit.,

s. 209; B. Kosmus, Ochrona prawna krytyki, [w:] Prawo prasowe. Komentarz, red. B. Kosmus, G. Kuczyński, Warszawa 2011, s. 541; J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie prywatności osób pu­

blicznych przez prasę. Analiza cywilnoprawna, Kraków 2006, s. 366; J. Sobczak, Prawo praso­ we. Komentarz..., s. 289; J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci, Warszawa 2002, s. 170.

54 J. Sobczak, Prawo prasowe. Komentarz..., s. 289; idem, Polskie prawo prasowe, Poznań 1993, s. 71.

t u r y p r o w a d z ą do k o n k lu z ji, że p ra w o do k r y ty k i j e s t j e d n ą z fo rm w y p o w ie ­ d zi p ra s o w e j b ę d ą c e j p o c h o d n ą z a s a d y w o ln o ści w y p o w ied zi.

N e g a ty w n ie n a le ż y o cen ić s to s o w a n ą w l i t e r a t u r z e p r z e d m io tu p r a k ty k ę z a m ie n n e g o s to s o w a n ia o ra z u ż y w a n ia ja k o sy n o n im ó w pojęć: „w olność w y ­ p o w ie d z i”, „w olność w y r a ż a n ia o p in ii”, „w olność sło w a i d r u k u ”. W olność w y ­ p o w ie d z i m a z n a c z e n ie n a js z e r s z e , o b e jm u je b o w ie m sw y m z a k r e s e m w o l­ n o ść w y r a ż a n ia o p in ii, id e i i in fo rm a c ji. P o n a d to w o ln o ść w y p o w ie d z i m oże p o le g a ć n a p r e z e n ta c ji o p in ii, id e i czy in fo rm a c ji w d ow olnej fo rm ie: słow em , d ru k ie m , g e s te m , o b ra z e m .

P rz e p ro w a d z o n e ro z w a ż a n ia p o z w a la ją n a s fo rm u ło w a n ie w n io s k u , że w o ln o ść p r a s y s ta n o w i e le m e n t k o n s ty tu c y jn e j z a s a d y w o ln o ści w y p o w ied zi w y ra ż o n e j w a r t. 54 u s t. 1 K o n s ty tu c ji RP. W y d aje się , że b e z w olności w y p o w ie d z i n ie m o ż n a m ó w ić o w o ln o ści p ra sy . Z d ru g ie j s tr o n y w oln o ść p r a s y m o ż liw a j e s t w p e łn y m z a k r e s ie ty lk o w r a z ie rz e c z y w iste g o is tn ie n ia w o ln o ści w y p o w ied zi. W olność p r a s y u r z e c z y w is tn ia p ra w o o b y w a te li do r z e ­ te ln e g o in fo rm o w a n ia , ja w n o ś c i ży cia p u b lic z n e g o o ra z k o n tr o li i k r y ty k i sp o łeczn ej. W olność p r a s y z a k ła d a b o w ie m p ra w o p r o d u c e n tó w do d o s ta r c z a ­ n ia in fo rm a c ji, j a k ró w n ie ż o d b io rcó w — c z y te ln ik ó w , w idzów , s łu c h a c z y — do b y c ia in fo rm o w a n y m 55.

N a le ż y p o n a d to u z n a ć , że u s tro jo d a w c a w sp o só b w ła śc iw y u n o rm o w a ł z a g a d n ie n ie w o ln o ści p r a s y w u s ta w ie z a s a d n ic z e j w ro z d z ia le p ie rw s z y m o k re ś la ją c y m z a s a d y u s tro jo w e p a ń s tw a . M o ż n a z a te m s tw ie rd z ić , że w oln o ść p r a s y to z a s a d a u s tro jo w a , z g o d n ie z k t ó r ą ś ro d k i sp o łeczn eg o p r z e k a z u p o w in n y b y ć n ie z a le ż n e , z w ła sz c z a od w ła d z y p u b lic z n e j. W y d aje się, że w y ­ r a ż o n a w a r t. 14 K o n s ty tu c ji R P z a s a d a w o ln o ści p r a s y p o w in n a b yć d e fin io ­ w a n a w p o w ią z a n iu z a r t. 54 u s t. 1 K o n s ty tu c ji RP. M im o u m ie s z c z e n ia ty c h p rz e p is ó w w o d rę b n y c h r o z d z ia ła c h K o n s ty tu c ji RP, n o rm y te p o z o s ta ją ze s o b ą w śc isły m z w ią z k u 56. W olność w y p o w ie d z i p ra s o w e j j e s t p o c h o d n ą p r z y ­ w ile ju p rz y p is a n e g o je d n o s tc e i ty lk o w ta k i m k o n te k ś c ie m o ż n a i n t e r p r e t o ­ w a ć p rz e p is a r t. 54 u s t. 1 K o n s ty tu c ji R P ja k o w o ln o ść w y p o w ied zi p ra so w e j.

W o p a r c iu o p rz e d s ta w io n e ro z w a ż a n ia u z a s a d n io n e j e s t s tw ie r d z e n ie , że p ra w o do k r y ty k i j e s t j e d n ą z fo rm w y p o w ie d z i p ra s o w e j. S w o b o d a w y p o w ie ­ d zi n ie m o ż e b o w ie m o g ra n ic z a ć się do in fo rm a c ji i p o g lą d ó w o d b ie ra n y c h p rz y c h y ln ie alb o p o s tr z e g a n y c h ja k o n ie s z k o d liw e lu b o b o ję tn e , lecz o d n o si się ta k ż e do ta k ic h , k tó r e o b r a ż a ją , o b u r z a ją lu b w p r o w a d z a ją n iep o k ó j w p a ń s tw ie 57. N a le ż y s tw ie rd z ić , że o c h ro n a w o ln o ści w y p o w ie d z i, z a g w a ra n

-55 S. Marks, A. Clapham, International Human Rights Lexicon, Oxford University Press 2005, s. 241.

56 Wyrok TK z 30 października 2006 r., sygn. P 10/06, OTK-A 2006, nr 9, poz. 128. 57 Zob. wyrok SN z 24 maja 1989 r., sygn. I CR 231/89, Lex nr 8964; postanowienie SN z 2 września 2003 r., sygn. IV KK 197/03, OSNKW 2004, nr 2, poz. 15; postanowienie SN z 8 września 2005 r., sygn. II KK 511/04, OSN 2005, nr 1, poz. 1618; wyrok SA w Warszawie z 17 kwietnia 2007 r., sygn. I ACa 1149/06, Apel. W-wa 2008, nr 2, poz. 25.

t o w a n a w a r t. 54 u s t. 1 K o n s ty tu c ji RP, n ie z a le ż y od fo rm y je j w y ra ż e n ia i d la te g o p ra w o c h ro n i ró w n ie ż o p in ie p rz e s a d z o n e , d r a ż n ią c e , a n a w e t o d p y ­ c h a ją c e . P ra w o do k r y ty k i n a b ie r a szcz eg ó ln eg o z n a c z e n ia w d e b a c ie p u b lic z ­ n e j, k tó r a w in n a o d z w ie rc ie d la ć ró ż n o ro d n e o p in ie w y r a ż a n e i p r e z e n to w a n e w s p o łe c z e ń stw ie .

Sum m ary

Key words: criticism/fair comment, freedom of press, freedom of speech, press law. constitutio­ nal law.

T h e r i g h t o f fre e c ritic is m is o n e o f th e m o s t f u n d a m e n ta l o f h u m a n r ig h ts a n d , a s s u c h , i t is re c o g n iz e d a s a s t a n d a r d n o r m o f c iv iliz a tio n , w h ic h g u a r a n te e s a d e m o c ra tic society. T h e m a in g o a l o f th e a r tic le is to p ro v e t h a t t h e r ig h t to c ritic iz e is a n in h e r e n t e le m e n t o f th e fre e d o m o f sp e e c h . C o n s i­ d e r a tio n s a r e m a d e o f th e v ie w s o f P o lis h law , l i t e r a t u r e a n d ju r is p r u d e n c e . T h e a r tic le is d iv id e d in to tw o p a r ts . I n th e f ir s t, th e a u t h o r e la b o r a te s on t h e m e a n in g o f th e fre e d o m o f sp e e c h . T h e a u t h o r t h e n c o m p a re s d e fin itio n s s u c h a s “fre e d o m o f s p e e c h ”, “fre e d o m o f e x p re s s io n ” a n d “fre e d o m o f o p i­ n io n ”. T h e se c o n d p a r t p r e s e n ts th e r i g h t to c ritic iz e a s a n e le m e n t o f th e fre e d o m o f sp e e c h , b a s e d o n th e th e o r y o f ju r is p r u d e n c e . T h e a r tic le s e e k s to a n s w e r th e q u e s tio n : i f th e fre e d o m o f p r e s s is a c o m p o n e n t o f th e fre e d o m o f sp e e c h , c a n th e fre e d o m o f p r e s s c ritic is m a lso tr a c e its ro o ts to th e fre e d o m o f sp ee ch ?