Stanisław Michalczyk
"Politische Kommunikation im
internationale Vergleich Grundlagen,
Anwendungen, Perspektiven", hrsg.
Frank Esser, Barbara Pfetsch,
Wiesbaden 2003 : [recenzja]
Studia Politicae Universitatis Silesiensis 1, 343-348
Politische Kommunikation im internationalen Vergleich
Grundlagen, Anwendungen, Perspektiven
Wiesbaden 2003, s. 510
W ostatnich latach w Niemczech wydano sporo wartościowych po zycji poświęconych teoretycznym i praktycznym aspektom kom uni kow ania politycznego. Ten n u rt badaw czy je s t jednym z głównych obszarów zain tereso w an ia niem ieckiej n au k i o kom unikow aniu m a sowym. Wynika nie tylko z wcześniejszych doświadczeń am erykańskich, ale także z przekonania, iż ograniczanie dem okracji i idące za tym podporządkow anie m ediów w ładzy politycznej m ogą prow adzić do nieobliczalnych skutków społecznych. Rozwój kom unikow ania poli tycznego jako jeden z przejawów demokracji wypływa z konieczności porozum iew ania się w system ie dem okratycznym rządów, p arlam en tów, p artii politycznych, grup interesów z ich elek to ratam i i sym pa tykam i.
Spośród wielu książek i artykułów dotyczących tego tem atu wy mienić należy między innym i prace O. J a rre n a i P. Dongesa (K o m u n i
kowanie polityczne w społeczeństwie m e d ia ln y m , W iesbaden 2002),
H. Schatza, P. Rösslera, I.U. N ielanda {Aktorzy polityczni w społeczeń
stwie medialnym - politycy w kajdanach mediów? W iesbaden 2002),
D. Delhaesa {Polityka a media, Wiesbaden 2002), O. Jarren a , U. Sarci- nelliego, U. Saxera {Komunikowanie polityczne w społeczeństwie de
m okratycznym, W iesbaden 1998), W. Schulza {Komunikowanie p o li tyczne. Teoria i badania empiryczne, W iesbaden 1997) czy też W. Lan-
genbuchera (Z teorii kom unikow ania politycznego, W iesbaden 1974). W przeciw ieństw ie do badaczy am ery k ańsk ich, którzy n ad m iern ie
3 4 4 Recenzje i omówienia k o n cen tru ją się na jednym z aspektów kom unikow ania politycznego, czyli n a kom unikacji (i walce) wyborczej, autorzy niemieccy k ła d ą wy raźniejszy nacisk na kom unikację polityczną dnia codziennego, tr a k tu ją j ą jako elem ent procesu politycznego i w arunek partycypacji po litycznej. Coraz śmielej staw ian a je st też teza, iż kom unikow anie poli tyczne staje się powoli dyscypliną naukow ą pow stającą na styku nauki 0 kom unikow aniu, politologii, socjologii, psychologii czy językoznaw stwa. Sam proces analizowany jest jako „centralny mechanizm form u łow ania, łączenia, odnaw iania i realizacji społecznie u w a ru n k o w a nych decyzji, przy czym jest nie tylko środkiem polityki, lecz polityką sam ą w sobie” (O. Ja rre n , P. Donges: Komunikowanie...).
Recenzow ana pozycja stanow i p ierw szą próbę spojrzenia n a ko m unikow anie polityczne przez p ry z m a t m iędzynarodow ych b a d a ń porów naw czych („k o m p arativ en p o litisc h e n K o m m u n ik a tio n sfo r schung”). J e s t to p raca zbiorowa dw udziestu jeden autorów z N ie miec, USA, Wielkiej B rytanii, Szw ajcarii i Włoch. S ą to przede w szyst kim medioznawcy i politolodzy. K siążka składa się z czterech z asad niczych części. Część pierw sza pt.: Grundlagen (podstawy) zaw iera cztery artykuły poświęcone: am erykanizacji - globalizacji i związanym z tym problem em konw ergencji system ów m edialnych i k o m u n ik o w ania politycznego w dem okracjach zachodnich (D.C. H allin, P. M an cini); m iędzynarodowem u kom unikow aniu politycznem u w nowej rze czywistości (D.L. Swanson); metodologicznym problemom m iędzyna rodow ych b a d a ń po ró w n aw czy ch (H .K . K le in ste u b e r); s tr a te g i i 1 wymogom badawczym (W. W irth i S. Kolb). Autorzy artykułów, z je d nej strony, koncentrują się na w zrastającej roli mediów w procesach międzynarodowych, z drugiej zaś - próbują wypracować jed n o litą dla krajów dem okratycznych strateg ię bad ań empirycznych, ta k aby moż liwe było porów nyw anie zjaw isk i procesów przebiegających w r a mach różnych k u ltu r (politycznych), różnych systemów politycznych i różnych systemów medialnych. Część druga pt.: Anwendungsfelder (pola zastosowań) zaw iera osiem artykułów, które dotyczą między in nymi: problemów wolności mediów w różnych krajach (P. Norris); lo k a ln eg o k o m u n ik o w a n ia p o lity czn eg o w w a ru n k a c h g lo b alizacji (S. Lang); in tern acjo n alizacji i konw ergencji k am p an ii wyborczych (Ch. Holtz-Bacha); politycznego kom unikow ania on-line (Th. Zittel); porów nania orientacji politycznych dziennikarzy w różnych krajach (W. Donsbach, Th. Patterson) czy treści politycznych prezentow anych w telewizjach narodowych (P. Róssler). Ta część je st najbardziej in te resująca dla Czytelnika, zaw iera najwięcej rzadko wcześniej publiko wanych danych empirycznych (tabele, schem aty) oraz zaw iera nowe definicje i koncepcje. W części trzeciej Perspektiven pomieszczono trzy
arty k u ły omawiające: s ta n badań porównawczych w zakresie kom u nikow ania politycznego (M. G urewitsch, J.G. Blumler), polityczne k u l tu ry kom unikacyjne (B. Pfetsch) oraz perspektyw y badawcze w ko m unikow aniu in terk u ltu ro w y m (R.L. Stevenson). W podsum ow aniu (Fazit) F. E sser omawia bilans i znaczenie bad ań porównawczych.
Nie sposób omówić tu taj całej złożonej i często skomplikowanej m a terii książki. Dlatego też baczniejszą uwagę skupiam y na niektórych arty k u łach opartych na wynikach badań empirycznych mogących za interesow ać C zytelnika. W artykule: Globalne kom unikowanie p o li
tyczne: wolne media, dobre rządy i wzrost dobrobytu P. N orris (s. 135-
178) analizuje stopień wolności i dostępności mediów w 135 krajach św iata. Podstawowym k ry teriu m wolności mediów je st ich niezależ ność od rządów, p artii, a także wielkiego biznesu, dostępność zaś m ie rzona jest tak im i w skaźnikam i, jak nakłady prasy na 1 tys. m ieszkań ców i w yposażenie gospodarstw domowych w radioodbiorniki, te le wizory i In te rn e t. K om binacją obydwu w skaźników je s t „w skaźnik kom unikacyjny” będący su m ą stopnia wolności (od 0 do 100) i stopnia dostępności mediów (też od 0 do 100). Na podstaw ie obydwu k ry te riów A utor dokonał podziału św iata n a cztery grupy krajów: a) kraje o najwyższym w skaźniku kom unikacyjnym (Norwegia - 163 pkt, USA - 162, A u stralia - 157, D ania - 151, F inlandia - 151, Szwajcaria - 149, Szwecja - 149, Niemcy - 140); b) kraje drugiej grupy (m.in. F rancja - 119, Korea Południowa - 119, Czechy - 119, Polska - 109, H iszpania - 108, P o rtu g alia - 106, Węgry - 100); c) k raje trzeciej grupy (m.in. Iz ra el - 98, Grecja - 94, Kuwejt - 78, R um unia - 69, M eksyk - 57, Rosja - 52); d) kraje czwartej grupy (m.in. A fganistan - 38, Irak - 30, A lbania - 15, Sudan - 13, Mali - 10, Kuba - 7). Przedstaw ione liczby o k reślają p o ten cjaln ą rolę mediów w kom unikow aniu politycznym. Widać wy raźn ie, iż rola ta je s t zależna od ogólnego rozwoju cywilizacyjnego p a ń stw i sto p n ia dobrobytu. Ś w iat je s t pod tym względem bardzo zróżnicowany.
Warto także zwrócić uwagę na artykuł W. Donsbacha i Th. P atter- sona pt. Dziennikarze w kom unikow aniu politycznym: profesjonalne
orientacje dziennikarzy informacyjnych w ujęciu m iędzynarodowym
(s. 281-304). B adania empiryczne dotyczące zawodu dziennikarskiego realizow ane s ą najczęściej odrębnie w poszczególnych krajach i nie zaw ierają aspektów międzynarodowych. Tymczasem we współczesnych dem okracjach zachodnich dziennikarze p racu ją w podobnych w a ru n kach praw nych, politycznych, gospodarczych i kulturow ych (wszędzie s ą istotnym elem entem system u społecznego), co stw arza możliwości opisyw ania i w yjaśniania ich wpływu na proces kom unikow ania poli tycznego.
346 Recenzje i omówienia W ram ach projektu „Media i dem okracja” podjęto b ad an ia - z uży ciem tak ieg o sam ego k w e stio n a riu sz a - rów nolegle w N iem czech, Wielkiej B rytanii, Włoszech, Szwecji i USA. K raje te ch arak tery zu je podobny typ i rozum ienie wolności prasy, lecz różni zarówno h isto ria rozwoju mediów, jak i s tru k tu ra system u medialnego. U czestnikam i bad ań byli dziennikarze pracujący w prasie, radiu i telewizji w dzia łach politycznych lub też zajm ujący się bezpośrednio ak tu aln y m i wy d arzen iam i z obszaru ochrony środow iska, ry n k u pracy czy gospo dark i (uwzględniono m edia lokalne i ogólnokrajowe). W każdym z k ra jów rozprowadzono po 600 ankiet.
B adania ujaw niły istn iejącą zbieżność między postaw am i politycz nymi dziennikarzy a lin ią polityczną medium (najsilniej zbieżność ta w ystępuje we Włoszech i Niemczech) oraz zbieżność m iędzy p o s ta wam i politycznymi a preferow aniem m ateriałów określonej opcji poli tycznej (najsilniejsza zbieżność w ystąpiła u dziennikarzy niemieckich, a najsłabsza - u szwedzkich). Zarysowały się też różnice w technicz nych asp ek tach zawodu: dziennikarze am erykańscy p re fe ru ją infor macje o w ydarzeniach („hard new s”) zbieranych bezpośrednio przez siebie, natom iast ich europejscy koledzy chętniej w ykorzystują źródła obce (np. agencje), w w iększym też sto p n iu p rz e s trz e g a ją zasad y pryw atności i s ta r a ją się być n eu tra ln y m i pośrednikam i w p rz e k a zyw aniu inform acji. Różnica polega też n a odm iennym sto su n k u do rzeczywistości politycznej: dziennikarze europejscy k ład ą częściej n a cisk n a propagow anie określonych idei i w artości, n a to m ia st A m e ryk an ie częściej s ta r a ją się bezpośrednio wpływać n a bieg życia po litycznego.
S tu d ia porównawcze relacjonuje również Th. Z ittel w swoim a r tykule pt. Sieciowe kom unikowanie polityczne: am erykańska specyfi
ka demokracji elektronicznej. A utor pojmuje „demokrację elektronicz
n ą” jako nowy typ stosunków między politykam i a obyw atelam i. U w a ża też, że dzięki niej pojaw iają się nowe formy partycypacji obyw atel skiej, następuje w zrost znaczenia dem okracji bezpośredniej oraz po w staje możliwość rewitalizacji sfery publicznej. Elitystyczna dem okra cja konkurencyjna o p a rta na modelu odpow iedzialności p a rtii poli tycznych, półpublicznego procesu politycznego i b rak u bezpośredniego udziału ludzi w podejmowaniu decyzji przekształca się w „demokrację zm odernizow aną”, w której p a rtie tr a c ą swój zam knięty c h arak ter, następuje modernizacja kom unikow ania politycznego oraz tworzy się łatw y dostęp do dokum entów politycznych. W szystko to je d n ak ma c h a ra k te r przyszłościowy. Przeprow adzone b ad an ia wśród członków Izby Reprezentantów, B undestagu i Riksdagu (2000 r.) ujawniły, że tyl ko parlam entarzyści am erykańscy dbają o ind y w idu aln ą k o m u n ik a
cję z obywatelami, gdyż praw ie wszyscy posiadają indyw idualne strony internetow e. Stronę ta k ą m iał tylko co trzeci członek B undestagu. S tro ny Amerykanów były o wiele bardziej rozbudowane objętościowo (20% deputowanych posiadało strony o objętości powyżej 300 stron tekstu). W Riksdagu tylko 6% deputow anych miało tek sty liczące powyżej 300 stron. N ajw yraźniejszy zatem postęp poczyniła dem okracja e lek tro niczna w USA, aczkolwiek i tu ta j jest sporo do zrobienia.
Wiele cennych danych i spostrzeżeń zaw iera a rty k u ł S. Lang pt.
Lokalne komunikowanie polityczne: napięcia między rozwojem naro dowym a globalnym. A utorka analizuje historię bad ań nad kom uni
kow aniem lokalnym oraz dostrzega ro sn ącą orientację lo k a ln ą m e diów w wielu krajach św iata. A nalizuje krajobraz mediów lokalnych w USA i Europie (przedm iotem jej zainteresow ania je st także Polska, n iestety podaje błędne dane co do liczby funkcjonujących mediów lo kalnych). N egatyw nie na jakość lokalnego kom unikow ania politycz nego wpływa rosnąca koncentracja w m ediach lokalnych, jed n ak po w stają nowe formy kom unikacji sieciowej i rośnie ich udział w k sz ta ł tow aniu lokalnej opinii publicznej. Podobnie jak na szczeblu ogólno krajow ym , ta k i lokalnie n a stę p u je proces m edializacji polityki, co stw arza pewne szanse, ale i powoduje zagrożenia modnego tre n d u „odnaw iania polityki od dołu”.
Z aletą om aw ianej pozycji je st bogactwo przytaczanej w każdym artykule literatury, głównie angloam erykańskiej i niemieckiej. Stano wi ona doskonały przew odnik po tem atach i pozw ala na dalsze po szerzenie wiedzy z zak resu wybranych zagadnień. A utorzy opierają się przede w szystkim na książkach i artykułach pow stałych w latach dziewięćdziesiątych XX wieku i na początku XXI stulecia. Ogólnie rzecz biorąc, książka zaw iera dwie główne warstwy: teo rety czn ą i w arstw ę em piryczną. W w arstw ie teoretycznej autorzy p ró b u ją konstruow ać ogólne myśli mogące stać się w przyszłości zalążkam i nowych teorii (np. teza o politycznych k u ltu rach kom unikacyjnych jako istotnej czę ści k u ltu r politycznych poszczególnych państw - B. Pfetsch, budow a nie modeli wzajem nych stosunków między p olityką a m ediam i jako podstaw y legitym izacji i stabilizacji dem okracji). C ała pozycja je st w zasadzie jednym w ielkim dyskursem nad kom unikow aniem poli tycznym rozum ianym jako podstaw a w spółczesnych procesów poli tycznych. M iędzynarodowe stu d ia porównawcze dotyczyć mogą w ie lu aspektów. F. E sser w skazuje na: socjalizację polityczną (jak proces te n przebiega w USA i Europie), postrzeganie przez społeczeństwo problem ów politycznych, rolę mediów w w alkach wyborczych, poli tyczne public relations, s tru k tu ry i k ultury kom unikow ania politycz nego itp.
3 4 8 Recenzje i omówienia O m aw iana praca może znaleźć w ielorakie zastosowanie. Chociaż nie je st pom yślana bezpośrednio jako podręcznik akadem icki, to jed n ak może być niezwykle pomocna w dydaktyce — stud iach politolo gicznych i dziennikarskich. Jej percepcja będzie łatw iejsza dla tych, którzy wcześniej zetknęli się z podstawowymi teoretycznym i proble m am i kom unikow ania politycznego, które w Polsce często je st spro w adzane tylko do p ra k ty k i (sztuki) politycznej i p ra k ty k i (sztuki) wyborczej.
