Forum Lingwistyczne : studia, archiwalia, polemiki, varia. Nr 4, 2017

(1)

(2)

(3)

nr 4 2017

STUDIA

ARCHIWALIA

POLEMIKI

VARIA

(4)

Wydawca: Instytut Języka Polskiego im. Ireny Bajerowej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach

Redakcja:

Redaktor naczelna – Magdalena Pastuch Zastępca redaktor naczelnej – Mirosława Siuciak Sekretarz naukowa – Katarzyna Sujkowska-Sobisz

Komitet Redakcyjny:

Aleksandra Janowska Iwona Loewe Karolina Lisczyk Jacek Warchala Redaktor językowy:

Ewa Ulitzka (język polski) Redaktor językowy i tłumacz:

Ryszard Wylecioł (język angielski) Redakcja naukowa numeru:

Iwona Loewe Karolina Lisczyk Recenzenci:

Lista wszystkich recenzentów jest publikowana raz w roku na stronie internetowej: http://www.forumlingwistyczne.us.edu.pl/recenzenci Rada naukowa:

Nam-Shin Cho (Yonsei University, Seul) Mario Enrietti (Universitá degli studi di Torino)

Jewgenija Karpilowska (Ukraińska Akademia Nauk, Kijów) Stanisław Koziara (Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie) Aleksander Łukaszaniec (Białoruska Akademia Nauk, Mińsk) Ewa Malinowska (Uniwersytet Opolski)

Swietłana Mengel (Uniwersytet Marcina Lutra w Halle) Galina Nieszczymienko (Rosyjska Akademia Nauk, Moskwa) Radosław Pawelec (Uniwersytet Warszawski)

Ewa Sławek (Uniwersytet Śląski)

Jan Sokołowski (Uniwersytet Wrocławski)

Irena Stramljicz Breznik (Uniwersytet w Mariborze, Słowenia) Ewa Teodorowicz-Hellman (Uniwersytet w Sztokholmie)

Piotr Wierzchoń (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) Maria Wojtak (Uniwersytet im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie) Redakcja:

Instytut Języka Polskiego im. Ireny Bajerowej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach pl. Sejmu Śląskiego 1, 40-032 Katowice

tel. +48 32 200 95 15, www.ijp.us.edu.pl

forumlingwistyczne@us.edu.pl, www.forumlingwistyczne.us.edu.pl Wersją pierwotną (referencyjną) czasopisma jest wydanie papierowe.

W formie elektronicznej publikacja dostępna jest w zasobach Central and Eastern European Online Library

(www.ceeol.com).

(5)

Od Redakcji

Magdalena Ślawska

Typologie gatunków medialnych – przegląd stanowisk

Kinga Zielińska

O podpisach pod materiałami wizualnymi z perspektywy mediolingwistycznej – próba typologii na podstawie polsko- i niemieckojęzycznej prasy codziennej

Agnieszka Kula

Redundancja jako kamuflaż (na podstawie medialnych wywiadów z politykami)

Grażyna Stachyra

Komunikowanie emocji w nocnych rozmowach radiowych w świetle paradygmatu analizy konwersacyjnej

Mariusz Wszołek

Reklama a corporate identity — rola reklamy w bu- dowaniu wizerunku organizacji

Tomasz Nowak

Która gramatyka jest realna psychologicznie? Wy- brane modele lingwistyczne na tle wyników badań eksperymentalnych

Barbara Matuszczyk

Analiza zmienności znaczeń wyrazu kwiat

SpiS TReści

1

11

15

31

41

55

67

79

95

STudiA

(6)

4 Spis treści

Bożena Witosz

Metatext in the Discourse of the Theory of Text, Sty- listics and Pragmalinguistics

Andrzej Charciarek

O języku Internetu. Wokół książki Interaktion von In- ternet und Stilistik, Internet und Stil. Herausgegeben:

Branko Tošovič, Arno Wonisch (Graz 2016, 306 s.)

Magdalena Pietrzak

Śląskie antologie medialne. Głos po lekturze książek:

Język w internecie. Antologia pod redakcją Małgorza- ty Kity i Iwony Loewe (Katowice 2016, 242 s.) oraz Język w telewizji. Antologia pod redakcją Małgorzaty Kity i Iwony Loewe (Katowice 2016, 254 s.)

Beata Grochala

O języku sportu. Uwagi po lekturze książki Język i sport pod redakcją Anny Czapli i Mariusza Kopra (Lublin 2016, 237 s.)

107

115

121

125

3

POLEMIKI

2

ARCHIWALIA

(7)

Spis treści

133

137

143

149

153 Marcin Maciołek

Sprawozdanie z ogólnopolskiej konferencji naukowej

„Społeczność w języku – język w społeczności” (Ka- towice, 19 maja 2016)

Małgorzata Grzonka, Aleksandra Weber

Sprawozdanie z konferencji naukowej „Zaburzenia płynności mowy – teoria i praktyka. Edycja II” (Ka- towice, 25–26 sierpnia 2016)

Beata Duda

Sprawozdanie z konferencji naukowej „Wędrówka, podróż, migracja w języku i kulturze” (Wisła, 19–21 października 2016)

Wioletta Wilczek

Sprawozdanie z konferencji naukowej z cyklu „Boga- ctwo polszczyzny w świetle jej historii” (Katowice, 9 listopada 2016)

Noty o autorach

4

VARIA

(8)

(9)

1

11

15

31

41

55

67

79

95

STUDIES

(10)

8 Table of Contents

Bożena Witosz

Metatext in the Discourse of the Theory of Text, Sty- listics and Pragmalinguistics

Andrzej Charciarek

On the Internet Language. Around the Book Inter- aktion von Internet und Stilistik, Internet und Stil, Herausgegeben: Branko Tošovič, Arno Wonisch (Graz 2016, 306 pp.)

Magdalena Pietrzak

Silesian Media-Studies Antologies. A Voice after Re- ading Books Język w internecie. Antologia, edited by Małgorzata Kita, Iwona Loewe (Katowice 2016, 242 pp.) and Język w telewizji. Antologia edited by Małgorzata Kita and Iwona Loewe (Katowice 2016, 254 pp.)

Beata Grochala

On the Language of Sports. Some Remarks after Re- ading Język i sport edited by Anna Czapla and Ma- riusz Koper (Lublin 2016, 237 pp.)

107

115

121

125

3

POLEMICS

2

ARCHIVAL

(11)

Table of Contents

133

137

143

149

153 Marcin Maciołek

A Report from a Poland-Wide Academic Conferen- ce Entitled “Community in Language – Language in Community” (Katowice, 19th of May 2016)

Małgorzata Grzonka, Aleksandra Weber

A Report from an Academic Conference Entitled “Flu- ency of Speech Disorders – Theory and Practice. Se- cond Edition” (Katowice, 25th–26th of August 2016)

Beata Duda

A Report from an Academic Conference Entitled

“A Tour, Journey, Migration in Language and Cultu- re” (Wisła, 19th–21st of October 2016)

Wioletta Wilczek

A Report from a Cyclical Academic Conference Entit- led “The Richness of Polish Language in the Light of Its History” (Katowice, 9th of November 2016)

Notes on Contributors

4

VARIA

(12)

(13)

Z wielką przyjemnością oddajemy do Państwa rąk czwarty numer „forum Lingwistycz- nego”. Jego różnorodność przejawia się zarówno w podejmowanej przez autorów tematyce, jak i stosowanych przez nich metodach badawczych. Dość wspomnieć, że analizom mate- riałowym towarzyszą rozważania metalingwistyczne, refleksjom synchronicznym – docie- kania diachroniczne, a prezentacji wyników aktualnie prowadzonych badań – polemiczne prezentacje nowości wydawniczych oraz relacje z wydarzeń skupiających szeroko pojęte środowisko językoznawcze. Owa wielość perspektyw stanowi odbicie nie tylko predylekcji naukowych autorów, lecz także zróżnicowania szkół badawczych, z których się wywodzą lub które reprezentują. Teksty do przedkładanego numeru przygotowali bowiem lingwiści z licznych ośrodków uniwersyteckich: Katowic, Lublina, Łodzi, Poznania, Warszawy i Wrocławia.

Dział Studia otwiera artykuł Magdaleny Ślawskiej Typologie gatunków medialnych – przegląd stanowisk, w którym badaczka przybliża rozumienie przywołanego w tytule terminu gatunki medialne oraz systematyzuje wiedzę na temat mnogości ich podziałów dostępnych w literaturze przedmiotu. Lektura tego tekstu stanowi doskonały punkt wyjścia do kolejnych artykułów, których autorzy prezentują analizy oparte na przykładach wy- ekscerpowanych z mediów. Kinga Zielińska w opracowaniu O podpisach pod materiałami wizualnymi z perspektywy mediolingwistycznej – próba typologii na podstawie polsko- i nie- mieckojęzycznej prasy codziennej zwraca uwagę na materiał dotychczas niemal całkowicie pomijany przez badaczy – podpisy pod zdjęciami zamieszczonymi w gazetach. Autorka omawia je i dokonuje ich porządkującej analizy. Agnieszka Kula z kolei przedmiotem swego zainteresowania czyni wywiady z politykami, zauważając, że jest to sytuacja komunikacyj- na, w której interlokutorzy uważają się za przeciwników. Są to zatem idealne warunki do funkcjonowania nazwanego w tytule artykułu mechanizmu: Redundancja jako kamuflaż (na podstawie medialnych wywiadów z politykami). Rozmowa w mediach interesuje także autorkę następnego tekstu, Grażynę Stachyrę, która w publikacji Komunikowanie emocji w nocnych rozmowach radiowych w świetle paradygmatu analizy konwersacyjnej szcze- gółowo analizuje sposoby ujawniania emocji interlokutorów na poziomie prozodyjnym.

W kręgu zagadnień związanych z komunikacją pozostaje również Mariusz Wszołek. Badacz w tekście Reklama a „corporate identity” – rola reklamy w budowaniu wizerunku organizacji opisuje genezę i sposób rozumienia pojęcia corporate identity w odniesieniu do otoczenia komunikacyjnego organizacji, ze szczególnym uwzględnieniem procesu reklamy.

Dwa ostatnie artykuły zamieszczone w dziale Studia kierują uwagę czytelnika w nieco inne obszary lingwistyki. Tomasz Nowak w tekście Która gramatyka jest realna psycho- logicznie? Wybrane modele lingwistyczne na tle wyników badań eksperymentalnych szuka odpowiedzi na postawione w tytule pytanie, podejmując zagadnienia związane z hipote- zami gramatycznymi: gramatyki struktur frazowych i gramatyki dependencyjnej. Swoje

Od Redakcji

(14)

Od Redakcji

rozważania podpiera przeprowadzonymi eksperymentami psycholingwistycznymi. Barbara Matuszczyk zaś, w artykule Analiza zmienności znaczeń wyrazu „kwiat”, zaprasza do po- dróży w sferę historii języka, przyglądając się zmianom semantycznym w polszczyźnie.

W dziale Archiwalia przypominamy tekst Bożeny Witosz Metatext in the Discourse of the Theory of Text, Stylistics, and Pragmalinguistics (tytuł oryginału: Metatekst – w opisie teoriotekstowym, stylistycznym i pragmalingwistycznym). Artykuł ten scala ogląd zjawiska z różnorodnych perspektyw, a podjęta w nim problematyka pozostaje aktualna również dziś.

W części Polemiki prezentujemy trzy teksty. Ich autorzy inicjują dyskusję z różnymi publikacjami, które jednak łączy wspólny mianownik – świat mediów. Andrzej Charciarek udostępnia swoją polemikę z monografią pokonferencyjną (Interaktion von Internet und Stilistik, Internet und Stil), która powstała po posiedzeniu Komisji Stylistyki Międzyna- rodowego Komitetu Slawistów w Grazu w 2016 roku. Jako że teksty tam pomieszczone zostały napisane w kilku językach, krytyk prezentuje je pod postacią skrótowych omówień wraz z bogatym wartościującym komentarzem. Podobnie czynią pozostałe autorki, Beata Grochala i Magdalena Pietrzak, polemizując kolejno z publikacjami na temat sportu (Język i sport) oraz antologii tekstów z zakresu internetu i telewizji (Język w internecie. Antologia i Język w telewizji. Antologia).

Dział Varia ilustruje językoznawczą aktywność ośrodka katowickiego. Instytut Języka Polskiego im. Ireny Bajerowej w 2016 roku był gospodarzem wielu spotkań naukowych, także cyklicznych. Marcin Maciołek w swoim sprawozdaniu opisuje tematykę konferencji

„Społeczność w języku – język w społeczności” (organizowaną co dwa lata, każdorazowo skoncentrowaną wokół innego zagadnienia). Małgorzata Grzonka i Aleksandra Weber rela- cjonują przebieg drugiej edycji konferencji „Zaburzenia płynności mowy – teoria i praktyka”, wraz z dokładnym opisem wydarzeń towarzyszących. W tekście Beaty Dudy z kolei czytel- nicy znajdą informacje na temat konferencji „Wędrówka, podróż, migracja w języku i kulturze” – wyjątkowej ze względu na tematykę i miejsce obrad. Wioletta Wilczek sprawozdaje siódme już spotkanie młodych badaczy, organizowane każdorazowo pod nazwą „Bogactwo polszczyzny w świetle jej historii”. Podczas wszystkich opisanych wydarzeń gościliśmy re- ferentów z wielu ośrodków akademickich z kraju i ze świata, zarówno utytułowanych, jak i stawiających pierwsze naukowe kroki. Radują nas te liczne spotkania i chcemy się nimi pochwalić, sądzimy bowiem, że ich liczba oraz obecność tylu znakomitych prelegentów są wyrazem naszej gościnności. I w tym życzliwym tonie zapraszamy Państwa do lektury oraz publikacji na łamach kolejnych numerów „forum Lingwistycznego”.

Karolina Lisczyk, Iwona Loewe

(15)

O podpisach pod materiałami wizualnymi z perspektywy mediolingwistycznej – próba typologii na podstawie polsko- i niemieckojęzycznej prasy codziennej

Redundancja jako kamuflaż (na podstawie medialnych wywiadów z politykami)

Komunikowanie emocji w nocnych rozmowach radiowych w świetle paradygmatu analizy konwersacyjnej

Reklama a corporate identity — rola reklamy w bu- dowaniu wizerunku organizacji

Która gramatyka jest realna psychologicznie? Wy- brane modele lingwistyczne na tle wyników badań eksperymentalnych

Analiza zmienności znaczeń wyrazu kwiat

STUDIA

(16)

(17)

Słowa klucze: gatunek, gatunek medialny, typologie gatunków, genologia lingwistyczna

Rozumienie gatunku oraz próba usytuowania go w kontekście innych jemu podobnych wzorców to fundament refleksji genologicznej. W kontekście wypowiedzi medialnych jawi się ona z dwóch perspektyw: filologicznej (literaturoznawczej i językoznawczej) oraz pra- soznawczej (medioznawczej)¹.

Niniejszy tekst ma charakter przeglądowy i porządkujący różnorodne modele klasyfikacji gatunków medialnych. Uważam, że typologie te są świadectwem rozwoju medioznawstwa.

Stanisław Gajda pisał, że „nie tylko gatunki są wytworami określonej kultury, również wiedza o nich – naukowa i potoczna – wyrasta w określonej aurze historyczno-kulturowej i jest dokumentem pewnej świadomości społecznej” (Gajda, 2010: 265). Oprócz tego, że różnorodne klasyfikacje pokazują rozwój dyscypliny, to także obrazują rozumienie i inter- pretacje wypowiedzi medialnych. Są obrazem ówczesnego postrzegania mediów. Jestem zdania, że warto przywołać zarówno najnowsze rozstrzygnięcia, jak i te nieco zapomniane, ponieważ po głębszej refleksji badawczej można je twórczo wykorzystać i rozwinąć we własnych analizach genologicznych². Jestem przekonana, że właściwe rozumienie gatunku i sieci jego zależności, klasyfikacji pozwala w pełni analizować medialne teksty. Przybliżenie perspektywy genologii lingwistycznej, z jednoczesnym uporządkowaniem teorii dotyczącej różnorodnych podziałów gatunków, pozwoli w sposób pełny rozumieć specyfikę gatunku.

Trzeba także wskazać na wypowiedzi, których autorzy negują tworzenie gatunkowych typologii:

[…] nauka o mediach nigdy nie dopracowała się względnie trwałych i komple- mentarnych taksonomii gatunkowych, bo zawsze wtedy, gdy pojawiają się takie próby, ich wynikiem jest terminologiczne zamieszanie. Powstające klasyfikacje okazują się nieadekwatne, nierozłączne lub niepełne. Posługujemy się nimi, bo w określonych sytuacjach okazują się funkcjonalne, ale nie da się zapomnieć,

1 Słownik terminologii medialnej pod redakcją Walerego Pisarka prezentuje termin: genologia dziennikarska (Pisarek, red., 2006: 68); należy w tym miejscu również przywołać opracowanie Geno- logia dziennikarska Kazimierza Wolnego-Zmorzyńskiego oraz Andrzeja Kozieła (Wolny-Zmorzyński, Kozieł, 2013).

2 Pomijam opracowania poszczególnych gatunków i klas gatunków. Polecam natomiast bibliografię dyskursów medialnych przygotowaną w książce: Przewodnik po stylistyce polskiej. Style współczesnej polszczyzny (Malinowska, Nocoń, Żydek-Bednarczuk, red., 2013; por. Kita, 2013a; 2013b; Loewe 2013; Żydek-Bednarczuk 2013).

Magdalena Ślawska

Uniwersytet Śląski w Katowicach

Typologie gatunków medialnych – przegląd stanowisk

nr 4, 2017

(18)

16 Magdalena Ślawska

że gatunki medialne mają płynne granice, mieszają się, nakładają wzajemnie;

pojawiają się nowe, które nie mają nazwy lub występują pod postacią formatu;

niektóre, już dość utrwalone, wciąż nie doczekały się adekwatnego terminu. Cała próba wytworzenia spójnej taksonomii musi się uginać pod ciężarem ogromnej masy wciąż nowych wynalazków – formuł gatunkowych, formatów, przejściowych mód i jednorazowych pomysłów producentów i publiczności.

Lisowska-Magdziarz, 2015: 21³ Jestem jednak pewna, że genologia porządkuje złożoną naturę zjawisk medialnych, pozwala lepiej rozumieć media – czy to z perspektywy nadawcy, czy ich odbiorcy. Powołam się tu na redaktorów najnowszej monografii o gatunkach pt. Gatunki i formaty we współczesnych mediach:

[…] mimo niezwykłej dynamiki zmian w mediach, wszelkie próby klasyfikacji czy typologii, nawet te nie w pełni doskonałe i wyczerpujące, pozwalają opanować zamęt gatunkowo-formatowy. To jest powinność genologów, nawet gdy propo- zycje opisu i analizy tworzących się i ewoluujących gatunków i formatów budzą kontrowersje.

Godzic, Kozieł, Szylko-Kwas, 2015: 10 By uporządkować wywód, chciałabym podkreślić, że pojęcia typologii i klasyfikacji traktuję synonimicznie, uznając, że oba oznaczają podział zjawisk na klasy, działy, rodzaje, według określonej zasady⁴. Próba porządkowania, systematyzowania zjawisk jest konieczna do analizy tekstu medialnego.

1. Gatunek medialny

Rozumienie gatunku oraz jego relacji z innymi gatunkami pozwala rozumieć komuni- kację w mediach:

3 Koniecznie należy podkreślić, że w medioznawstwie coraz częściej padają słowa dotykające prob- lemów gatunkowości wypowiedzi medialnych: „Czy mówienie o gatunkach dziennikarskich w odniesieniu do tekstów o płynnej, »zmąconej« strukturze, ma sens? Zachowanie takiej czy innej konwencji gatunkowej oznaczałoby po prostu »zamrażanie« owej płynności, powrót do arbitralnie zaznaczonych granic między typami wypowiedzi – granic, które są zupełnie niezrozumiałe w dzisiejszym społecznym życiu i w kontekstach interaktywnej komunikacji […]” (Bauer, 2009: 329). Podobnie wcześniej mó- wili o tym literaturoznawcy: „Czyż w czasach manifestacyjnego zacierania granic pomiędzy wszelkimi formami wypowiedzi, pomiędzy literaturą a tekstami pozaliterackimi, a przede wszystkim w czasach, gdy piśmiennictwo zdaje się składać niemal wyłącznie z form hybrydycznych, nie nazwanych i jeszcze nie rozpoznanych, genologia jest jeszcze potrzebna? Lub choćby użyteczna? – a jeśli tak, to w jaki sposób?” (Bolecki, Opacki, 2000: 5). To literaturoznawcy, pisząc o destabilizacji gatunkowej, używali określeń: „zagłada gatunków” (Balbus, 1999), „gatunki zmącone” (Geertz, 1990). Podobną konsta- tację prezentuje w swoim artykule Grzegorz Ptaszek: W stronę bezgatunkowości mediów? O funkcji gatunków medialnych w procesie odbioru (Ptaszek, 2015: 35–36).

4 Por. wyjaśnienie pojęć w Uniwersalnym słowniku języka polskiego (Dubisz, red., 2008).

(19)

[…] pojęcie gatunku jest istotne zarówno dla krytyków mediów, jak i dla twór- ców medialnych. Na najbardziej podstawowym poziomie pozwala ono uchwycić relacje, w jakich produkty medialne pozostają do siebie nawzajem i możliwości ich grupowania – czy to w celach analitycznych, czy marketingowych.

Taylor, Willis, 2006: 61

Gatunek, zgodnie z genologią lingwistyczną, traktuję jako twór abstrakcyjny, wzorzec organizacji tekstu, zbiór konwencji (Wojtak, 2004: 16; Gajda, 2010: 255). W rozumieniu pojęcia pomagają takie synonimy, jak: model, wzorzec, prototyp, forma. Gatunek będzie więc pewnym konstruktem teoretycznym, na pewnym poziomie abstrakcji, tekst natomiast traktuję jako płaszczyznę aktualizacji czy konkretyzacji. Tekst będzie więc realizacją gatunkowego wzorca, rzeczywistym i realnym wytworem; gatunek zaś – formą, która uaktualnia się w konkretnym tekście medialnym⁵.

Każdy gatunek ma swoje wyznaczniki, czyli takie komponenty, które go określają i wy- różniają. Te komponenty sytuują się w planie kompozycyjnym, czyli w strukturze tekstu, w planie stylistycznym i poznawczym oraz są widoczne w relacjach nadawczo-odbiorczych tekstów⁶. Zbigniew Bauer mówi o najważniejszej konwencji w gatunku, czyli o dominancie gatunkowej wypowiedzi, która decyduje o odbiorze tekstu i o jego skuteczności (Bauer, 2008: 256–257).

Najważniejszą kwestią pozostaje to, co jest podstawą wyodrębnienia gatunków medialnych. Do najistotniejszych należą: genetyczny związek z konkretnym medium oraz spe- cyficzna sytuacja nadawczo-odbiorcza. Jacek Maziarski tak definiował gatunki medialne:

[…] to zindywidualizowane, podstawowe struktury, pełniące określone, im tylko właściwe zadania w procesach komunikowania masowego. Składają się z elemen- tów formy, tworzywa i treści, występują w sposób powtarzalny w konkretnych publikacjach prasowych, radiowych i telewizyjnych o charakterze informacyjnym i publicystycznym. […] Podstawą wyodrębnienia gatunków dziennikarskich spo- śród innych gatunków piśmiennictwa i sztuki jest ich ścisły, genetyczny związek ze środkami komunikowania masowego, stwarzającymi poszczególnym gatunkom tej grupy warunki pełnej aktywności i żywotności.

Maziarski, 1976: 89

Wspomniany uprzednio genetyczny związek ze środkami komunikowania masowego wynika z tego, że podstawowym warunkiem zaistnienia gatunku medialnego jest opubliko- wanie danego tekstu za pomocą (lub dzięki) medium. Zatem podstawowym czynnikiem warunkującym istnienie gatunków jest technika przekazu. To właśnie medium ma ogrom- ny wpływ na kształt gatunku. Każde medium będzie generowało wypowiedzi dla niego

5 Szersze rozważania na temat zależności gatunku i tekstu można odnaleźć w artykule Bożeny Witosz (2004: 40–47).

6 W tym kontekście należy przywołać perspektywę aspektów gatunkowego wzorca: aspekt struk- turalny, pragmatyczny, poznawczy i stylistyczny (Wojtak, 2004: 16–17).

(20)

charakterystyczne. Natomiast te gatunki, które będą pojawiać się w każdym z przekazów, będą zyskiwać indywidualne rysy ze względu na charakter danego medium⁷.

W gatunkach medialnych bardzo ważna jest perspektywa pragmatyczna, relacja między nadawcą a odbiorcą. Bauer wskazuje na funkcjonowanie paktu faktograficznego, który sta- nowi swoistą umowę między dziennikarzem a czytelnikiem i sprawia, że nadawca tekstu medialnego jest zobowiązany do tego, żeby tekst spełniał następujące warunki: wierność przedstawianym faktom, szczegółowość i zwięzłość (Bauer, 2008: 258).

Walery Pisarek w rozważaniach o gatunku dziennikarskim podkreśla trzy konkretne kwestie dotyczące tej kategorii: nie ma powszechnie uznawanego rejestru gatunków dziennikarskich, granice między gatunkami dziennikarskimi są płynne, a cechy gatunkowe wypowiedzi zmieniają się w czasie i przestrzeni w zależności od kulturalnych, ekonomicznych, politycznych i technologicznych uwarunkowań prasy i dziennikarstwa (Pisarek, 1993: 156–

157). Poruszone przez badacza kwestie sprawiają, że badanie gatunków nie jest zadaniem łatwym. To kategorie płynne i zmieniające się w czasie, zwłaszcza dzięki technologicznemu rozwojowi mediów.

2. Gatunek dziennikarski a gatunek medialny

Gatunki w mediach w tradycji genologicznej nazywano gatunkami dziennikarskimi (por.

Maziarski, 1976; Pisarek, 1993; Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, 2006; Bauer, 2008), ale występuje także coraz częściej termin gatunki medialne⁸ (Goban-Klas, 2005; Lisowska- -Magdziarz, 2008). Pojęcie gatunków dziennikarskich skupia się na samym autorze, na- dawcy komunikatów, dziennikarzu, termin gatunki medialne podkreśla genetyczny związek tych wypowiedzi z mediami (Loewe, 2007: 116). Gatunki medialne będą także hiperoni- mem takich terminów, jak: gatunki prasowe, radiowe, telewizyjne, internetowe (Fras, 2012:

24–25). Wydaje mi się, że w tej sytuacji komunikacji medialnej, gdzie często odbiorca jest także nadawcą komunikatów medialnych, termin gatunki medialne jest właściwszy.

Kazimierz Wolny-Zmorzyński i Andrzej Kozieł podkreślają, że

genologię przekazów medialnych należy rozpatrywać dwuwarstwowo. Pierwszą warstwę stanowią rodzaje: literackie, dziennikarskie, filmowe, naukowe, reklamo- we, teatralno-estradowe, muzyczne, sztuk pięknych, występujące w prasie, radiu, telewizji, internecie i najnowszych kanałach przekazu. Są więc wypowiedziami medialnymi, za klasyczną zaś wypowiedź dziennikarską uznajemy wyłącznie gatunki dziennikarskie (informacyjne, publicystyczne i pograniczne).

Wolny-Zmorzyński, Kozieł, 2013: 29⁹

7 Warto w tym kontekście przypomnieć słynną tezę Marshalla McLuhana: „przekaźnik jest prze- kazem” („the medium is the message”) (McLuhan, 2001: 212).

8 Aleksander Wilkoń w swojej monografii proponuje termin: gatunki mediów (Wilkoń, 2002: 255).

9 Autorzy prezentują swoją koncepcję w rozbudowanej tabeli: „Rodzaje i gatunki medialne” (por.

Wolny-Zmorzyński, Kozieł, 2013: 30).

(21)

Nie jestem przekonana do tak szerokiego rozumienia gatunków medialnych, choć mam świadomość, że w odniesieniu do gatunków medialnych często dochodzi do korzystania z pól innych gatunków, na przykład gatunków literackich czy naukowych.

Badacze gatunków niejednokrotnie zwracają uwagę na to, że gatunki medialne, podobnie jak gatunki literackie czy użytkowe, tworzą swoisty system (Bauer, 2008: 255–256).

Należy jednak wspomnieć o specyficznych funkcjach gatunków medialnych i kwestiach wyodrębnienia ich spośród innych tekstów. „Gatunki wypowiedzi dziennikarskich, zwane potocznie »gatunkami dziennikarskimi« ze względu na spełniane przez nie »podstawowe funkcje dziennikarstwa« – dają się wyodrębnić »w opozycji do gatunków literatury i sztuki, nauki, dydaktyki, rozrywki i reklamy«” (Pisarek, 1993: 157). Te podstawowe funkcje dziennikarstwa, jak stwierdza Pisarek, pozwalają na tworzenie opozycji: teksty dziennikarskie a inne teksty artystyczne czy użytkowe.

Podział na gatunki dziennikarskie i medialne można jednak wykorzystać, wydzielając z pola gatunków medialnych gatunki dziennikarskie tworzone przez profesjonalnych dzien- nikarzy oraz te tworzone przez odbiorców nieprofesjonalistów, takie jak: listy do redakcji, ogłoszenia, reklamy, nekrologi (por. Wojtak, 2004: 7). Można wówczas zbiór gatunków medialnych podzielić na gatunki dziennikarskie i „niedziennikarskie” występujące w mediach.

3. Klasyfikacja gatunków ze względu na medium

Podział gatunków ze względu na medium wydaje się podziałem najbardziej intuicyj- nym, skoro to medium ma wpływ na charakter, sposób tworzenia, prezentacji konkretnych gatunków.

Najstarszą propozycją jest klasyfikacja przedstawiona przez Maziarskiego, który podzielił gatunki ze względu na „tworzywo”, wymieniając podstawowe grupy: gatunki językowe, gatunki obrazowe i gatunki językowo-obrazowe (Maziarski, 1976: 90). Autor zaznaczył, że do gatunków językowych zaliczył gatunki radiowe i prasowe, do gatunków obrazowych – nieliczne gatunki prasowe i przede wszystkim gatunki telewizyjne, natomiast do gatunków językowo-obrazowych – gatunki prasowe i telewizyjne¹⁰.

Kazimierz Wolny-Zmorzyński oraz Andrzej Kaliszewski postanowili wydzielić poszcze- gólne odmiany medialne ze względu na medium. Wśród odmian rodzajowych gatunków dziennikarskich wyróżniają odmianę prasową, radiową, telewizyjną i internetową¹¹. Punk- tem wyjścia tego podziału jest konstatacja, iż miejsce publikacji, kanał informacji i nośnik wpływają istotnie na poetykę gatunków (Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, 2006: 32).

Podstawa gatunków prasowych to słowo i obraz, radiowych – słowo i dźwięk, telewizyj-

10 W obrębie każdego z tych zbiorów autor wyróżnia dodatkowo w gatunkach językowych: grupy wiadomości, sprawozdania, wywiadu, artykułu, komentarza, biografii, krytyki, felietonu; w gatunkach obrazowych: grupy fotografii, grafiki, filmu, w gatunkach językowo-obrazowych: grupy wiadomości, sprawozdania, wywiadu, portretu, montażu, karykatury i fotomontażu (Maziarski, 1976: 91).

11 Klasyfikację odmiany medialnej na cztery pododmiany: prasową, radiową, telewizyjną i in- ternetową proponuje także Urszula Żydek-Bednarczuk (2012: 24–25). Podobny podział gatunków jest zaprezentowany w popularnonaukowym Słowniku wiedzy o mediach (Chudziński, red., 2007:

275–333).

(22)

nych oraz internetowych – słowo, obraz, dźwięk. Warto zauważyć, że słowo występuje w każdym przekazie, ale pełni odmienne funkcje. W przekazach radiowych i telewizyjnych dopełnia dźwięk i obraz, a w prasie istnieje samodzielnie.

Język w mediach jest heterogeniczny – korzysta z wszystkich odmian i stylów językowych. Zgodzić się jednak należy, że dziennikarstwo prasowe wykształciło swoiste sposoby posługiwania się językiem i budowania wypowiedzi, które prze- jęło następnie dziennikarstwo radiowe i telewizyjne, dostosowując je do specyfiki obu mediów. […] W porównaniu z tekstami prasowymi wiadomości radiowe i telewizyjne są krótsze, przeznaczone do słuchania, a nie czytania, łączą też tekst z obrazem. Przejście z trybu pisanego na tryb oralny wymaga daleko idącej modyfikacji języka przekazu.

Mrozowski, 2001: 309

Kiedy analizujemy poszczególne gatunki, podstawowy ich podział to ten ze względu na medium. Przykładowo, wyróżniamy: wywiad prasowy, radiowy, telewizyjny, w formie książki – każdy z nich będzie miał inną konstrukcję na poziomie medialnych kodów.

4. Gatunki informacyjne i publicystyczne

Podstawowy, najbardziej tradycyjny jest podział gatunków medialnych na dwa zbiory:

gatunki informacyjne i gatunki publicystyczne¹². Czasami traktowane są one jako klasy, rodzaje, struktury (por. Pisarek, 1993: 157–159; Kozieł, 2002: 110–123; Wilkoń, 2002: 255;

fras, 2005: 81–99; Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, 2006: 31–35; Bauer, 2008: 262–274)¹³. Ta propozycja pozwala umieścić konkretny gatunek w polu gatunków informacyjnych i publicystycznych.

W tym miejscu przywołam dwie typologie, które są bliskie typologii gatunków literackich: Michała Szulczewskiego i Aleksandra Wilkonia. Szulczewski proponuje typologię gatunków dziennikarskich, rozpoczynając od rodzajów dziennikarskich, kończąc na gatunkach i ich odmianach¹⁴. Za dwa najważniejsze rodzaje uważa informację i publicystykę (Szulczewski, 1976: 18). Jego propozycja na konkretnym przykładzie przedstawiałaby się następująco: rodzaj (np. publicystyka) – gatunek (np. felieton) – odmiana gatunkowa (np.

12 Badacze często wskazują, że podział ten ma charakter bardzo ogólny i pomocniczy: „[…] podział ten [na gatunki informacyjne i publicystyczne – M.Ś.] utrzymuje się w rozmaitych opracowaniach dotyczących dziennikarskiej genologii raczej siłą tradycji niż na podstawie najnowszych przekazów i tekstów medialnych. Ta zmieniona sytuacja sprawia, że teksty »informacyjne« i »publicystyczne«

klasyfikuje się tak nie ze względu na ich szczególne cechy strukturalne, lecz dominującą funkcję (fak- tografia lub interpretacja rzeczywistości)” (Bauer, 2009: 331).

13 Na wieloznaczność terminów informacja i publicystyka wskazuje Maria Wojtak (2004: 29–38).

14 Ciekawe zestawienie proponuje Mieczysław Balowski, przedstawiając różnorodne typologie gatunkowe, zestawiając badania różnych autorów z perspektywy tworzenia poziomu wyższego gatunkowego (rodzina gatunków, rodzaj gatunków) i konkretnych cech gatunkowych (Balowski, 2000:

324).

(23)

felieton satyryczny). Natomiast Wilkoń do swojej typologii wprowadza konkretny tekst medialny i proponuje pięciostopniowy układ genologiczny: rodzaj – podrodzaj – gatunek – podgatunek – tekst jednostkowy (Wilkoń, 2002: 254). Przykład analogicznej klasyfikacji dla wypowiedzi dziennikarskiej mógłby wówczas wyglądać następująco: publicystyka – publicystyka dziennikarska – wywiad – wywiad prasowy – konkretna realizacja tekstowa.

W tym układzie gatunek zajmuje pozycję środkową, centralną. Z jednej strony ma rodzaj, podrodzaj, z drugiej natomiast – odniesienie do konkretnego tekstu. Ta propozycja pokazuje, że tekst ma charakter podrzędny wobec gatunku.

Wracając do podziału gatunków na dwie grupy, „pierwszą z nich tworzą gatunki informacyjne, spełniające w pierwszym rzędzie funkcje ścisłego i zobiektywizowanego powiadamiania o aktualnych faktach. […] Do drugiej kategorii należą gatunki o funkcjach opinio- twórczych, posługujące się metodami wnioskowania, interpretacji, oceny i komentowania”

(Maziarski, 1976: 90) – to grupa gatunków publicystycznych. Podział ten opiera się na kryterium funkcjonalnym¹⁵, a więc gatunki informacyjne pełnią przede wszystkim funkcje powiadamiania, natomiast gatunki publicystyczne podporządkowane są funkcji komentowania i interpretowania. „Można powiedzieć […], że gatunki informacyjne dają możliwość rozszerzenia wiedzy odbiorcy o świecie, publicystyka zaś pogłębia tę wiedzę, pozwala wy- woływać intelektualne i emocjonalne reakcje na przedstawiane fakty” (Bauer, 2008: 263).

Co istotne, termin informacja funkcjonuje jako osobny gatunek dziennikarski i odnosi się także do pewnego typu gatunków (których dominantą gatunkową będzie właśnie informacja) (Wojtak, 2004: 29–30; Bauer, 2008: 262–264). Najważniejsze cechy informacji to, według Szulczewskiego, wierność, szczegółowość, jednoznaczność, zwięzłość, aktualność i zrozumiałość (Szulczewski, 1964: 91–93). Gatunki informacyjne realizują podstawowe zadania mediów, czyli informowanie o aktualnych wydarzeniach. W odniesieniu do tych gatunków istnieje wymóg obiektywizmu, czyli braku wartościowania i elementów oso- bistego stosunku dziennikarza do przedstawianych faktów. „Wydaje się jednak, że tzw.

czysta informacja to jedynie swoista konstrukcja teoretyczna, niemożliwa do zrealizowa- nia w aktach komunikacji językowej. […] Dlatego »obiektywizm« informacji prasowej jest głównie problemem warsztatowym. Chodzi o to, by odbiorcy odnosili wrażenie, że mają do czynienia z tekstami absolutnie bezstronnymi” (Bauer, 2008: 264). Informacja powin- na być zredagowana na zasadzie odwróconej piramidy, czyli najważniejsze fakty należy umieścić na początku tekstu. Nieobiektywna będzie więc już selekcja informacji i decyzja, które są najważniejsze, oraz umieszczenie tych wybranych w lidzie (w zgodzie z zasadą odwróconej piramidy). Podobnie stronnicze będzie udzielenie odpowiedzi (lub ich brak) na dziennikarskie pytania, które stanowią szkielet informacji: Kto? Co? Gdzie? Kiedy? Jak?

Dlaczego? Z jakim skutkiem? Ostatnie pytania: Dlaczego? i Z jakim skutkiem? są pytaniami, na które odpowiedź może mieć charakter interpretujący, a więc i perswazyjny. Nadanie informacji tytułu, który zgodnie z dzisiejszymi wymogami warsztatowymi nie musi być tytułem informacyjnym, tylko może być opiniotwórczy, komentujący, także stanowi raczej cechę publicystyki. Wreszcie każda informacja jest pisana przez autora, który ma swój sy-

15 Porównanie cech elementów informacyjnych i publicystycznych w tabeli przedstawił Bolesław Garlicki, podkreślając, że wszystkie te różnice sprowadzają się do odmiennych funkcji przekazu (Gar- licki, 1974: 134–137).

(24)

stem wartości i po swojemu odbiera otaczającą go rzeczywistość, co dodatkowo podkreśla fakt, że obiektywność informacji to „konstrukcja teoretyczna”¹⁶.

Do wyznaczników publicystyki Szulczewski zalicza: przystępność, systematyczność, dociekliwość (jako cechę autora tekstu), inwencję, ścisłość, naoczność (definiowaną jako obrazowość, oryginalność ujęcia), różnorodność, impresyjność, selektywność i permanen- tność oddziaływania (Szulczewski, 1976: 70–78). Gatunki publicystyczne służą analizowa- niu, komentowaniu i interpretowaniu rzeczywistości. Nadrzędną funkcją tekstu jest funkcja perswazyjna. Gatunki publicystyczne także pozwalają informować o ważnych społecznie wydarzeniach, ale jednocześnie interpretować je, wyjaśniać, prezentować w szerszym kon- tekście.

Poniżej zaproponuję próbę mapowania gatunków w przestrzeni tych dwóch zbiorów: ga- tunków informacyjnych i publicystycznych, w ujęciu trzech propozycji badawczych (tab. 1):

Ta b e l a 1 Typologie gatunków medialnych: gatunki informacyjne i publicystyczne

Gatunki Zbigniew Bauer (2008: 266–273)

Janina fras (2005: 81–99)

Kazimierz Wolny-Zmorzyński, Andrzej Kaliszewski

(2006: 34)^a Informacyjne zapowiedź

wzmianka notatka sprawozdanie życiorys sylwetka

kronika wydarzeń przegląd prasy

*wywiad

*reportaż

wzmianka (sygnał, news) notatka

wiadomość sprawozdanie sylwetka (portret) zapowiedź kronika wydarzeń przegląd prasy

wzmianka (flesh, news)

notatka (informacja, infotainment) infografia

infografika zapowiedź fait divers sprawozdanie raport

korespondencja

życiorys (sylwetka, postać, główka) przegląd prasy

reportaż fabularny fotoreportaż (pictorial) feature

blogi reportażowe Publicystyczne komentarz

edytorial

artykuł publicystyczny

esej recenzja felieton

dyskusja (debata)

komentarz artykuł wstępny artykuł

felieton dziennik

artykuł

artykuł wstępny reportaż problemowy felieton

komentarz recenzja esej dziennik

powieść w odcinkach nekrolog

nowela dokumentalna reality show

16 Badania Tomasza Piekota dotyczące wiadomości prasowych dowodzą, że w ich strukturę wpisany jest antropocetryzm. Zasada odwróconej piramidy funkcjonuje jedynie jako jeden ze sposobów kompo- nowania newsów (typowych dla krótkich informacji) i nie jest już podstawową zasadą kompozycyjną wypowiedzi informacyjnej (Piekot, 2006: 164–207).

(25)

Informacyjno- -publicystyczne

wywiad debata list do redakcji

odpowiedź na list do redakcji talk-show

hipertekst czat Publicystyczno-

-literackie

reportaż

a Autorzy zaproponowali to ujęcie, wskazując na rodzaje dziennikarskie: informacyjne, publicystyczne i informacyjno-publicystyczne, oraz dzieląc poszczególne gatunki na odmiany rodzajowe: prasową, radiową, telewizyjną i internetową (Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, 2006: 34).

* skomplikowany gatunek informacyjny

Do najważniejszych gatunków informacyjnych, według Bauera, należą: wzmianka, notatka, sprawozdanie, życiorys, sylwetka, kronika wydarzeń, przegląd prasy, zapowiedź (Bauer, 2008: 266–269). Janina fras proponuje dodatkowo wiadomość, którą traktuje jako rozbudo- waną notatkę (fras, 2005: 85). Wolny-Zmorzyński i Kaliszewski dołączają do tego zbioru:

infografię, infografikę, fait divers, raport, korespondencję, fotoreportaż (pictorial), fea ture, blogi reportażowe, reportaż fabularny (Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, 2006: 34).

Do grupy gatunków publicystycznych można zaliczyć: komentarz, artykuł publicystyczny, esej, recenzję, felieton, dyskusję (debatę) (Bauer, 2008: 269–273). Wolny-Zmorzyński i Kaliszewski dodają do tego zbioru: dziennik, powieść w odcinkach, nekrolog i reportaż problemowy (Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, 2006: 34).

Wszyscy autorzy odmiennie klasyfikują reportaż i wywiad. Bauer uznaje je za „skomplikowane gatunki informacyjne” (Bauer, 2008: 268); z kolei Wolny-Zmorzyński i Kaliszewski klasyfikują reportaż fabularny jako gatunek informacyjny, a reportaż problemowy – jako gatunek publicystyczny. fras traktuje reportaż jako gatunek publicystyczno-literacki (fras, 2005: 89–90), natomiast wywiadu nie zalicza do żadnego ze zbiorów. Warto w tym miejscu przywołać słowa Pisarka: „[…] gatunkami mieszanymi (pogranicznymi) są wedle tegoż podziału – wywiad i reportaż, mające niektóre cechy gatunków informacyjnych i niektóre cechy gatunków publicystycznych, a nawet literackich” (Pisarek, 1993: 157).

Wolny-Zmorzyński i Kaliszewski wywiad, debatę, list do redakcji i odpowiedź na list do redakcji, talk-show, hipertekst i czat grupują jako gatunki informacyjno-publicystyczne (Wolny-Zmorzyński, Kaliszewski, 2006: 34).

Ta krótka charakterystyka próby usystematyzowania gatunków medialnych pokazuje kilka kwestii. Istnieją gatunki, które są skomplikowane i trudno je umieszczać w jednym z tych zbiorów. Nie jestem także przekonana, czy warto tworzyć zbiór gatunków pogranicznych rozumianych jako zbiór gatunków informacyjno-publicystycznych. Skłaniam się raczej ku opinii, że na gruncie każdego gatunku publicystycznego korzysta się w jakimś stopniu z informacji, ponieważ ją komentuje, rozszerza i interpretuje. Każdy tekst publicystyczny jest w pewnym sensie tekstem informacyjnym. Wskazuje na to Kozieł: „[…]

ta prosta i logiczna dychotomia (gatunki informacyjne i publicystyczne) może jednak bu- dzić wątpliwości, wszak i tu mamy do czynienia z pewną synkretycznością. Wypowiedzi publicystyczne opierają się bowiem na informacjach” (Kozieł, 2002: 110). Maria Wojtak twierdzi, że nie spotykamy gatunków w postaci czystej, opisując więc poszczególne gatunki

(26)

prasowe, definiuje je jako odmiany informacji i tak też tytułuje poszczególne opracowania konkretnych gatunków prasowych: notatka prasowa – informacja poszerzona, komentarz prasowy – informacja zinterpretowana, wywiad – informacja rozpisana na głosy, reportaż – informacja zobrazowana (Wojtak, 2004). Badaczka proponuje, aby gatunki i odmiany gatunkowe, które łączą w sobie elementy informacji i publicystyki, nazywać gatunkami poruszonymi lub mieszanymi, natomiast gatunki nawiązujące do konwencji typowych dla innych rodzajów piśmiennictwa – pogranicznymi (Wojtak, 2004: 36).

Ja także kategorię gatunków pogranicznych zostawiłabym dla gatunków publicystyczno- literackich, czyli tych, dzięki którym autorzy, opisując rzeczywistość, mogą korzystać z chwy- tów literackich lub artystycznego obrazowania. Są to na przykład felieton, reportaż czy esej.

5. Gatunki rozrywkowe

Ciekawą propozycję wysuwa Wilkoń (2002: 255), który sugeruje, aby do dwóch pod- stawowych rodzajów: gatunków informacyjnych i publicystycznych dodać trzeci – gatunki rozrywkowe.„Rozbudowany został w mass mediach do granic wyjątkowych cały serwis gatunków ludycznych. Dzisiejsza telewizja w świecie raczej nastawia się na danie rozrywki słuchaczom niż na informacje i funkcje dydaktyczne, publicystyczne” (Wilkoń, 2002: 255).

Mimo że w opracowaniach genologów kategoria gatunków rozrywkowych raczej jest po- mijana, to jednak występuje analiza inforozrywki (angielski termin infotainment wywodzi się z połączenia angielskich słów information ‘informacja’ i entertainment ‘rozrywka’). Jest to próba nazwania zjawiska¹⁷, które łączy w przekazie funkcję informacyjną i rozrywkową.

Niektórzy badacze inforozrywką nazywają specyficzną informację, czyli gatunek (Wolny- -Zmorzyński, Kaliszewski, 2006: 39). Jest ona także charakteryzowana jako cecha gatunkowa niektórych gatunków publicystycznych, na przykład felietonu, który wśród swoich wyznaczników ma przecież inforozrywkowy charakter (Worsowicz, 2001: 212). Jestem przekonana, że kategoria gatunków rozrywkowych może pozwolić na grupowanie tekstów o takim właśnie charakterze i ich analizę. Jednocześnie najbliższe jest mi myślenie o info- rozrywce jako gatunkowym wyznaczniku.

6. Inne klasyfikacje gatunków medialnych

Na schemacie funkcjonalnym opiera także podział gatunków Pisarek, uznając, że trzem funkcjom języka mediów (przedstawieniowej, ekspresywnej i impresywnej) odpowiadają gatunki wypowiedzi dziennikarskich: funkcji przedstawieniowej – informacje, funkcji ekspresywnej – reportaż, z kolei funkcji impresywnej – artykuł publicystyczny (Pisarek, 2002:

112–114).

17 „Infotainment sprowadza się do tego, że informacyjne formaty i formuły gatunkowe w mediach w większym lub mniejszym stopniu zaczynają być podporządkowane potrzebom rozrywki. Zakłada się, iż w warunkach ostrej konkurencji na rynku mediów tylko zaspokojenie potrzeby rozrywki i po- budzenia emocjonalnego zapewnia dostatecznie wysoką oglądalność, słuchalność, czytelnictwo, czyli czyni opłacalnym to wszystko, co się robi” (Lisowska-Magdziarz, 2008: 160).

(27)

Zupełnie inną propozycją jest próba charakteryzowania gatunków przez praktyków:

[…] dziennikarz ma do dyspozycji wiele form i środków przedstawiania odbiorcom tego, co chce powiedzieć. Z tej obfitości wykrystalizowały się cztery podstawowe – nazwane gatunkami dziennikarskimi. Są to: informacja, reportaż (współcześnie feature), komentarz i wywiad. Oczywiście, można tu dopisać depeszę, korespon- dencję, felieton, artykuł publicystyczny, esej, a nawet fotoreportaż, ale będą to jedynie pochodne wymienionych powyżej gatunków.

Chyliński, Russ-Mohl, 2008: 54

Jan Trzynadlowski proponuje podział gatunków na gatunki autochtoniczne i ksenochtoniczne. Gatunki autochtoniczne właściwe są tylko prasie, ukształtowały się na jej łamach i wykształciły własne normy. Natomiast gatunki ksenochtoniczne są przeniesione z innego kręgu piśmiennictwa, przyjmują pewne normy zewnętrzne i wzbogacają je tylko o pewne nowe cechy (Trzynadlowski, 1982: 368). Przykładem gatunku autochtonicznego będzie wywiad, który narodził się w prasie i jest typowym gatunkiem prasowym. Natomiast za gatunek ksenochtoniczny można uznawać reportaż, który jako samodzielny gatunek wy- odrębnił się z literatury (Wolny-Zmorzyński, 2008: 321–323). Podział Trzynadlowskiego można twórczo wykorzystać w typologii gatunków internetowych, które są zapożyczone z innych mediów, ale też konkretne gatunki właściwe są tylko dyskursowi internetowemu.

7. Gatunek medialny a format medialny

W analizie przekazów masowych medioznawcy często stosują pojęcie gatunku medialnego, choć coraz częściej pojawia się pojęcie formatu, zwłaszcza jeśli chodzi o analizę gatunków telewizyjnych (Goban-Klas, 2005: 197). „Pojęcie gatunku traci swoją funkcjo- nalność i operacyjną skuteczność przy opisie współczesnej produkcji kulturowej. Coraz częściej wspomina się w tym miejscu o tzw. formacie, czyli licencji na realizację programu w różnych kręgach kulturowych” (Ogonowska, 2007: 345).

Ciekawą propozycję rozróżnienia tych dwóch pojęć¹⁸ opracował Grzegorz Ptaszek (2015: 41) (por. tab. 2).

W tym wypadku zmodyfikowana koncepcja gatunku medialnego może służyć analizie formatów medialnych (por. McQuail, 2008: 369).

Moje rozumienie gatunków jest najbliższe genologii lingwistycznej i to w niej upatru- ję perspektywę możliwie najszerszego spojrzenia na problemy typologii gatunków. Aby podkreślić złożoność problematyki wzajemnych relacji gatunkowych w mediach, można wyróżnić dwa typy takich relacji: wewnątrzgatunkowe i międzygatunkowe¹⁹. Ta propozycja połączenia dwóch metodologii pozwala zobrazować także zróżnicowane postępowania badawcze nad poszczególnymi gatunkami bądź klasami gatunków.

18 Do scharakteryzowania gatunku medialnego wykorzystał koncepcję Marii Wojtak (2004).

19 Szerzej pisałam o tym w artykule O relacjach międzygatunkowych w prasie (Ślawska, 2013).

(28)

Ta b e l a 2 Rozróżnienie cech gatunkowych gatunku medialnego i formatu medialnego

Gatunek medialny: Format medialny:

– abstrakcyjny i normatywny schemat, wzorzec; – konkretny schemat, pomysł na program;

– element będący częścią kultury, niemający autora, stanowiący część dziedzictwa kultu

rowego;

– element będący wytworem przemysłu medial

nego, mający twórcę, stanowiący produkt ko

mercyjny;

– na poziomie tekstowym może on być rea

lizowany ściśle według określonych reguł (wzorzec kanoniczny), ale mogą też istnieć od niego odstępstwa (wzorce alternacyjne, adap

tacyjne);

– musi być realizowany ściśle według wytycz

nych twórcy;

– uważany jest z reguły za uniwersalny (zwłasz

cza w kulturze globalnej).

– ma charakter adaptacyjny (istnieje możliwość dostosowania elementów formatu do realiów kulturowych).

Źródło: Na podstawie: Ptaszek, 2015: 41.

Do badania relacji wewnątrzgatunkowych najlepiej zastosować metody opisu gatunków autorstwa Wojtak. Autorka wyróżnia trzy zasadnicze kategorie wzorca gatunkowego, któ

re pozwalają opisywać konkretne gatunki w mediach. Relacje między gatunkami oddaje propozycja Bożeny Witosz dotycząca budowania modelu niezhierarchizowanej typologii gatunków. System porządkujący gatunki należy budować zgodnie z zasadami teorii pro

totypów i podobieństwa rodzinnego: „[…] system powinien być skonstruowany w posta

ci ruchomego układu wielowymiarowego, przedstawiającego lokalną hierarchizację cech, płynność granic, zmienność w polu gatunkowym” (Witosz, 2005: 143). Witosz postuluje, aby koncepcje typologiczne gatunków obrazowały płynne przejścia między poszczególnymi kategoriami (por. Witosz, 2005: 150).

Tworzenie zbiorów gatunków w mediach pozwala wzajemnie je oświetlać i dzięki temu analizować. Rodzina gatunków medialnych jest zbiorem, w którym podstawową kategorią kla

syfikacji jest miejsce publikacji – konkretne medium. Można jednak gatunki łączyć w mniejsze zbiory, poszukując kategorii, która pozwoli je uporządkować. Przykładem takiej typologizacji może być wyróżnienie – w polu gatunków medialnych – gatunków paratekstowych (por. Loe

we, 2007) lub podział gatunków na dialogowe i monologowe (por. Ślawska, 2014).

Małgorzata LisowskaMagdziarz konstatuje:

[…] prawdziwym sukcesem genologii medialnej byłoby wypracowanie kategoryza

cji gatunków odnoszącej się do konkretnych wytworów, nie zaś do apriorycznych założeń […]. Być może zamiast siatki czy drabiny, taka kategoryzacja mogłaby mieć postać mapy, archipelagu albo chmury tagów.

LisowskaMagdziarz, 2015: 33

Ten postulat medioznawczy wydaje się w pełni spełniony w perspektywie genologii lin

gwistycznej. Witosz podkreśla:

[…] takiego modelu typologii, co oczywiste, nie da się ująć w wyrazisty schemat i przedstawić na płaszczyźnie kartki papieru, jego konstruowaniu bowiem powin

(29)

na przyświecać świadomość, że najważniejszą cechą modelu jest właśnie odejście od przedstawiania systematyzacji w postaci różnego rodzaju tabel, ilustrujących w układzie poziomym – zamykające poszczególne typy w obrębie wyznaczo- nych kratek […]. Wyobrażenie schematu zatem powinno być ledwie zarysowane, a w jego interpretacji musi pomóc wyobraźnia, która jest w stanie przybliżyć ten wielowymiarowy, stale pulsujący, otwarty kształt poszczególnych gatunków, ich różnych niestałych konstelacji […], zorganizowanych w sposób wykorzystujący niektóre podobieństwa – wedle zależności zarówno poziomych, jak i pionowych.

Witosz, 2005: 142

To możliwie najpełniejsze rozumienie gatunku przez pryzmat jego typologii.

Mam świadomość, że komunikaty medialne to obszar trudny do badań właśnie ze względu na zróżnicowaną materię tekstową, perspektywę przepływów medialnych, kon- wergencji tekstów i gatunków.

Konwergencja, remediacja i mediatyzacja to klucze do nowej sytuacji mediów, a zatem także do ich klasyfikacji gatunkowej. We współczesnej genologii […] jeste- śmy skazani na poruszanie się w obszarach przejściowych, „szarych” i niejasnych strefach wzajemnych wpływów, nieczytelnych przepływów.

Bauer, 2015: 24

Jednocześnie genologia lingwistyczna metodologicznie obejmuje te nieczytelne, magmo- we podziały. Korzystanie z perspektywy wewnątrzgatunkowej i międzygatunkowej, gdzie linie nie są jasno zaznaczone, pozwala rozumieć pojęcie gatunku. Wydaje mi się, że dla badawczych analiz ta wiedza jest najbardziej twórcza. Jednocześnie jestem przekonana, że tworzenie sieci typologii gatunków i uporządkowanie ich pozwala okiełznać medialny tekstowy chaos. Tylko łączenie tych dwóch perspektyw: typologii gatunków, będących świadectwem rozwoju dyscypliny, z jednoczesnym rozumieniem specyfiki gatunku daje pełny obraz genologiczny.

Literatura

Balbus S., 1999: „Zagłada gatunków”. „Teksty Drugie” nr 6(59), s. 25–39.

Balowski M., 2000: Świadomość gatunkowa a wzorzec normatywny (na przykładzie gatunków pra- sowych). W: Ostaszewska D., red.: Gatunki mowy i ich ewolucja. T. 1.: Mowy piękno wielorakie.

Katowice, s. 316–329.

Bauer Z., 2008: Gatunki dziennikarskie. W: Bauer Z., Chudziński E., red.: Dziennikarstwo i świat mediów. Kraków, s. 255–280.

Bauer Z., 2009: Dziennikarstwo wobec nowych mediów. Historia – teoria – praktyka. Kraków.

Bauer Z., 2015: E-gatunki. Dziennikarz w nowej przestrzeni komunikowania. Warszawa.

Bolecki W., Opacki I., 2000: Od redaktorów. W: Tychże, red.: Genologia dzisiaj. Warszawa, s. 5.

Chudziński E., red., 2007: Słownik wiedzy o mediach. Bielsko-Biała.

Chyliński M., Russ-Mohl S., 2008: Dziennikarstwo. Warszawa.

Dubisz S., red., 2008: Uniwersalny słownik języka polskiego. Warszawa.

(30)

fras J., 2005: Dziennikarski warsztat językowy. Wrocław.

fras J., 2012: Podstawy identyfikacji i typologii wypowiedzi w mediach masowych. W: Kulczycki E., Wendland M., red.: Komunikologia. Teoria i praktyka komunikacji. Poznań, s. 13–29.

Gajda S., 2010: Gatunkowe wzorce wypowiedzi. W: Bartmiński J., red.: Współczesny język polski.

Lublin, s. 255–268.

Garlicki B., 1974: Metodyka dziennikarska. Kraków.

Geertz C., 1990: O gatunkach zmąconych. „Teksty Drugie” nr 2(2), s. 113–130.

Goban-Klas T., 2005: Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i In- ternetu. Warszawa.

Godzic W., Kozieł A., Szylko-Kwas J., 2015: Wstęp. W: Tychże, red.: Gatunki i formaty we współ- czesnych mediach. Warszawa, s. 9–11.

Kita M., 2013a: Dyskurs prasowy. W: Malinowska E., Nocoń J., Żydek-Bednarczuk U., red.: Prze- wodnik po stylistyce polskiej. Style współczesnej polszczyzny. Kraków, s. 255–288.

Kita M., 2013b: Dyskurs radiowy. W: Malinowska E., Nocoń J., Żydek-Bednarczuk U., red.: Prze- wodnik po stylistyce polskiej. Style współczesnej polszczyzny. Kraków, 338–346.

Kozieł A., 2002: Gatunki dziennikarskie – rodowód, cechy i funkcje. W: Adamowski J., red.: O war- sztacie dziennikarskim. Warszawa, s. 109–127.

Lisowska-Magdziarz M., 2008: Media powszednie. Środki komunikowania masowego i szerokie paradygmaty medialne w życiu codziennym Polaków u progu XXI wieku. Kraków.

Lisowska-Magdziarz M., 2015: Pytanie o genologię mediów w kulturze partycypacji. Próba rekone- sansu metodologicznego. W: Godzic W., Kozieł A., Szylko-Kwas J., red.: Gatunki i formaty we współczesnych mediach. Warszawa, s. 13–34.

Loewe I., 2007: Gatunki paratekstowe w komunikacji medialnej, Katowice.

Loewe I., 2013: Dyskurs telewizyjny. W: Malinowska E., Nocoń J., Żydek-Bednarczuk U., red.:

Przewodnik po stylistyce polskiej. Style współczesnej polszczyzny. Kraków, s. 305–311.

Malinowska E., Nocoń J., Żydek-Bednarczuk U., red., 2013: Przewodnik po stylistyce polskiej. Style współczesnej polszczyzny. Kraków.

Maziarski J., 1976: Gatunki dziennikarskie. W: Maślanka J., red.: Encyklopedia wiedzy o prasie.

Wrocław, s. 89–91.

McLuhan M., 2001: Wybór tekstów. McLuhan E., Zingrone f., red.; Różalska E., Stokłosa J.M., tłum. Poznań.

McQuail D., 2008: Teoria komunikowania masowego. Bucholc M., Szulżycka A., tłum. Warszawa.

Mrozowski M., 2001: Media masowe. Władza, rozrywka i biznes. Warszawa.

Ogonowska A., 2007: Gatunki telewizyjne. W: Chudziński E., red.: Słownik wiedzy o mediach.

Bielsko-Biała, s. 313–325.

Piekot T., 2006: Dyskurs polskich wiadomości prasowych. Kraków.

Pisarek W., 1993: Gatunek dziennikarski: informacja prasowa. „Zeszyty Prasoznawcze” XXXVI, nr 3–4(135–136), s. 156–159.

Pisarek W., 2002: Nowa retoryka dziennikarska. Kraków.

Pisarek W., red., 2006: Słownik terminologii medialnej. Kraków.

Ptaszek G., 2015: W stronę bezgatunkowości mediów? O funkcji gatunków medialnych w procesie odbioru. W: Godzic W., Kozieł A., Szylko-Kwas J., red.: Gatunki i formaty we współczesnych mediach. Warszawa, s. 35–51.

Szulczewski M., 1964: Informacja. W: Golka B., Kafel M., Mitzner Z., red.: Teoria i praktyka dziennikarska. Warszawa, s. 91–97.

Szulczewski M., 1976: Publicystyka. Problemy teorii i praktyki. Warszawa.

(31)

Ślawska M., 2013: O relacjach międzygatunkowych w prasie. W: Mitrenga B., red.: Linguarum Silva. T. 2: Słowo – znaczenie – relacja w języku i w tekście. Katowice, s. 161–174.

Ślawska M., 2014: Formy dialogu w gatunkach prasowych. Katowice.

Taylor L., Willis A., 2006: Medioznawstwo. Teksty, instytucje i odbiorcy. Król M., tłum. Kraków.

Trzynadlowski J., 1982: W kręgu gatunkowych wyznaczników form dziennikarskich. W: Tegoż: Sztu- ka słowa i obrazu. Wrocław, s. 358–369.

Wilkoń A., 2002: Spójność i struktura tekstu. Wstęp do lingwistyki tekstu. Kraków.

Witosz B., 2004: Tekst i/a gatunek. Jeden czy dwa modele? W: Ostaszewska D., red.: Gatunki mowy i ich ewolucja. T. 2.: Tekst a gatunek. Katowice, s. 40–49.

Witosz B., 2005: Genologia lingwistyczna. Zarys problematyki. Katowice.

Wojtak M., 2004: Gatunki prasowe. Lublin.

Wolny-Zmorzyński K., 2008: Reportaż. W: Bauer Z., Chudziński E., red.: Dziennikarstwo i świat mediów. Kraków, s. 321–332.

Wolny-Zmorzyński K., Kaliszewski A., 2006: Podstawowe pojęcia oraz problemy dotyczące ro- dzajów i gatunków dziennikarskich. W: Wolny-Zmorzyński K., Kaliszewski A., Furman W.:

Gatunki dziennikarskie. Teoria, praktyka, język. Warszawa, s. 13–36.

Wolny-Zmorzyński K., Kozieł A., 2013: Genologia dziennikarska. „Studia Medioznawcze” nr 3(54), s. 23–34.

Worsowicz M., 2001: Inforozrywka w prasie. W: Borkowski I., Woźny A., red.: Nowe media – nowe w mediach. Wrocław, s. 209–218.

Żydek-Bednarczuk U., 2012: Zmiany w zachowaniach komunikacyjnych a nowe odmiany językowe (odmiana medialna). W: Kita M., Loewe I., red.: Język w mediach. Antologia. Katowice, s. 24–31.

Żydek-Bednarczuk U., 2013: Dyskurs internetowy. W: Malinowska E., Nocoń J., Żydek-Bednar- czuk U., red.: Przewodnik po stylistyce polskiej. Style współczesnej polszczyzny. Kraków, s. 373–

379.

Magdalena Ślawska

Typologies of Media Genres — An Overview of Opinions

S u m m a r y

The text constitutes an overview and arranges various models of classification of media genres.

The author depicts understanding of the notion of media genre and systematizes knowledge on various typologies (division into informative and journalistic genres, border genres, popular genres or division of genres based on the medium). She also presents the distinction of the genre and the media format. At the same time, the author describes two views on the genres in intra-genre and inter-genre plane, based on the two methodologies of Maria Wojtak and Bożena Witosz. The linguistic genology provides an overview of genre classification with multidimensional, open and blurred patterns of their assignment. The author is convinced that in order to analyse media texts, one should have historical knowledge on clear divisions of the genres and a methodological perspective which would allow comprehension of the complex genological specifics.

Key words: genre, media genre, genre typologies, linguistic genology

(32)

(33)

Słowa klucze: podpis, paratekst, prasa, typologia

1. Wstęp

Podpisy pod materiałami wizualnymi zamieszczanymi w prasie, które wraz z innymi komponentami – takimi jak nagłówek, lid oraz korpus – stanowią integralny element więk- szości współczesnych przekazów medialnych, wpisują się w przestrzeń, która na tle licznych prac poświęconych prasowej odmianie języka zdaje się pozostawać niemalże w ogóle nie- zauważana przez badaczy języka mediów¹. Zadać sobie można w tym miejscu pytanie, czy ów brak uwagi jest celowym działaniem mediolingwistów, przekonanych co do jałowości podpisów jako potencjalnego przedmiotu badań, czy też faktycznie wynika ze swoistego przeoczenia – przeglądając strony gazet trudno wszak nie odnieść wrażenia, że niewyróż- niające się formą graficzną podpisy pozostają w cieniu znacznie mocniej wyeksponowanych nagłówków czy lidów. Niniejszy artykuł stanowi próbę odpowiedzi na pytanie, czy, a jeśli tak, to jaki potencjał badawczy zawierają teksty czasem skomprymowane do równoważni- ków, innym razem przyjmujące formę złożonych z kilku zdań opisów. Dodatkową inspiracją do zgłębienia wskazanej tematyki stały się zajęcia akademickie², podczas których – analizu- jąc ze studentami poszczególne składowe przekazów medialnych – nie mogliśmy posłużyć się gotową typologią podpisów i tym samym stanęliśmy przed wyzwaniem stworzenia własnej. Spontanicznie formułowane spostrzeżenia posłużyły za kanwę niniejszego opracowania, służącego usystematyzowaniu tej – jak się okazuje – heterogenicznej nie tylko pod względem formy kategorii. Właściwą część artykułu, w której przedstawiam propozycję klasyfikacji, poprzedza wprowadzenie teoretyczne ukazujące przedmiot badań w szerszym, mediolingwistycznym kontekście.

1 Jedną z nielicznych publikacji poświęconych omawianej tematyce jest historyczna już praca Alicji Zagrodnikowej (1974). Autorka w głównej mierze skoncentrowała swą uwagę na formie gramatycznej podpisów, pomijając przy tym kwestie takie, jak możliwość klasyfikacji podpisów ze względu na ich funkcję.

2 Dziękuję studentom II roku studiów magisterskich w Instytucie Germanistyki UW, uczestniczą- cym w 2016/2017 roku w konwersatorium Język w mediach, za konstruktywne spostrzeżenia i uwagi.

Kinga Zielińska

Uniwersytet Warszawski

O podpisach pod materiałami wizualnymi z perspektywy mediolingwistycznej –

próba typologii na podstawie polsko- i niemieckojęzycznej prasy codziennej

nr 4, 2017

Forum Lingwistyczne : studia, archiwalia, polemiki, varia. Nr 4, 2017

nr 4 2017

STUDIA

ARCHIWALIA

POLEMIKI

VARIA

SpiS TReści

1

STudiA

3

POLEMIKI

2

ARCHIWALIA

4

VARIA

TABLE Of CONTENTS

1

STUDIES

3

POLEMICS

2

ARCHIVAL

4

VARIA

Od Redakcji

STUDIA

Typologie gatunków medialnych – przegląd stanowisk

O podpisach pod materiałami wizualnymi z perspektywy mediolingwistycznej –

próba typologii na podstawie polsko- i niemieckojęzycznej prasy codziennej