R
Ro olla a b ba ad da an niia a u urro od dyyn na am miicczzn neeg go o w
w d diia ag gn no ossttyyccee n niieettrrzzyym ma an niia a m
mo occzzu u u u k ko ob biieett
T
Thhee rroollee ooff uurrooddyynnaam miicc ssttuuddyy iinn tthhee ddiiaaggnnoossttiicc ooff uurriinnaarryy iinnccoonnttiinneennccee iinn w woom meenn
R
Roommaann ££oowwiicckkii,, CCeezzaarryy ZZyyddeekk
Nietrzymanie moczu jest problemem powszechnie wystêpuj¹cym u kobiet, z którym spo- tykaj¹ siê lekarze ró¿nych specjalnoœci. Wiele trudnoœci sprawia diagnostyka ró¿nicowa poszczególnych rodzajów nietrzymania moczu. Celem naszej pracy by³a ocena roli i war- toœci badania urodynamicznego w diagnostyce nietrzymania moczu u kobiet. Analizie re- trospektywnej poddano dane z historii chorób 130 pacjentek, które w okresie miêdzy stycz- niem 2003 r. a marcem 2004 r. mia³y wykonane badanie urodynamiczne w Klinice Urolo- gii i Rehabilitacji Urologicznej w £odzi. Rozpoznanie typu nietrzymania moczu u ka¿dej pacjentki ustalano na podstawie analizy danych uzyskanych z wywiadu, karty mikcyjnej, badania przedmiotowego (obejmuj¹cego badanie urologiczne i ginekologiczne, badanie neurologiczne przeprowadzano przy podejrzeniu neurogennego t³a nietrzymania moczu) oraz badania urodynamicznego. Badanie urodynamiczne wykonano aparatem Merkur 4000 firmy WIEST. Stwierdzono, ¿e czêstoœæ wystêpowania wysi³kowego nietrzymania mo- czu (SUI) w tej grupie wynosi³a 73,8%, nietrzymania moczu o typie parcia nagl¹cego (UUI) – 5,7%. Mieszan¹ postaæ nieotrzymania moczu (MUI) rozpoznano u 20,5% kobiet.
Ponadto wykazano istnienie istotnych ró¿nic parametrów mierzonych przy pomocy tego badania miêdzy kobietami z SUI a kobietami z UUI.
I tak u kobiet z UUI pêcherz moczowy charakteryzowa³ siê nadreaktywnoœci¹, a war- toœci wyra¿one w mililitrach dla uczucia pierwszego parcia na mocz, silnej potrzeby od- dania moczu i maksymalnej pojemnoœci cystometrycznej by³y znamiennie ni¿sze ni¿ w gru- pie kobiet z SUI. Wartoœci ciœnienia wypieracza na szczycie wype³nienia pêcherza by³y najni¿sze wœród kobiet z SUI, a najwy¿sze w UUI. Ró¿nice dotyczy³y tak¿e danych uroflow- metrycznych, gdzie wykazano zmniejszenie objêtoœci mikcyjnej oraz maksymalnego tempa przep³ywu u kobiet z UUI w porównaniu do pacjentek z SUI. Wykazano, ¿e badanie urody- namiczne jest najbardziej obiektywn¹ form¹ diagnostyki zaburzeñ dróg moczowych, po- zwalaj¹c¹ precyzyjnie ustaliæ rodzaj nietrzymania moczu oraz stopieñ jego nasilenia. Ba- danie to powinno byæ wykonane zawsze w przypadku niepowodzenia leczenia zachowaw- czego oraz przed planowanym leczeniem zabiegowym.
S³owa kluczowe: nietrzymanie moczu (NM), badanie urodynamiczne (UDS)
(Przegl¹d Menopauzalny 2004; 5: 36–42)
K
Klliinniikkaa UUrroollooggiiii ii RReehhaabbiilliittaaccjjii UUrroollooggiicczznneejj UUnniiwweerrssyytteettuu MMeeddyycczznneeggoo ww ££ooddzzii;;
k
kiieerroowwnniikk KKlliinniikkii:: ddrr hhaabb.. nn.. mmeedd.. MMaarreekk SSoossnnoowwsskkii
W Wssttêêp p
Nietrzymanie moczu (NM) jest problemem po- wszechnie wystêpuj¹cym w populacji kobiet na ca³ym œwiecie. Czêstoœæ wystêpowania tego zjawiska roœnie wraz z wiekiem. Dane przytaczane przez epidemiolo- gów s¹ ró¿ne i wahaj¹ siê w granicach od kilkunastu do 83% [1–5]. Hunskaar podaje w swojej pracy z 2003 r., badaj¹cej czêstoœæ wystêpowania NM u kobiet z 4 kra- jów europejskich (Francja, Niemcy, Wielka Brytania, Hiszpania), ¿e problem ten dotyczy œrednio 35% popu- lacji kobiet powy¿ej 18. roku ¿ycia [6]. W innym bada- niu – EPINCONT, przeprowadzonym na populacji nor- weskich kobiet, czêstoœæ tego zjawiska wynosi³a 25%
[7]. Nietrzymanie moczu jest równie¿ jedn¹ z najczêst- szych dolegliwoœci wymienianych przez mieszkañców USA. Ocenia siê, ¿e cierpi na ni¹ ok. 21,8% obywateli USA [8]. Owe trudnoœci w ustaleniu rzeczywistych da- nych wynikaj¹ z ró¿nej metodologii i schematów ba- dañ, przyjêcia ró¿nych definicji nietrzymania moczu, okresu obserwacji, czy heterogennoœci populacji. Spra- wia to, ¿e wyniki publikowanych prac s¹ trudne do po- równania. Dane te mog¹ byæ niedoszacowane z powo- du wstydliwego charakteru tych dolegliwoœci, trakto- wania NM przez pacjentki jako naturalnego nastêpstwa procesu starzenia. Zachorowalnoœæ bêdzie wzrastaæ w przysz³oœci, wraz ze wzrostem odsetka osób w star- szym wieku, wœród spo³eczeñstw krajów wysoko uprzemys³owionych, w tym równie¿ i Polski.
Inny problem, jaki stwarza nietrzymanie moczu jest niezwyk³a uci¹¿liwoœæ tego objawu, który znacznie po- garsza jakoœæ ¿ycia kobiet. Powoduje wiele nastêpstw zarówno somatycznych, jak i psychicznych. Ogranicza
¿ycie zawodowe, spo³eczne, towarzyskie.
Wszystkie te przes³anki wymienione wczeœniej (wysoka czêstoœæ, wp³yw na jakoœæ ¿ycia, du¿e koszty ekonomiczne i spo³eczne) zmuszaj¹ nas, lekarzy, do opracowania standardów postêpowania, które bêd¹ wysoce skuteczne i szeroko dostêpne [8].
Wed³ug International Continence Society (ICS) nietrzymanie moczu mo¿na podzieliæ na nastêpuj¹ce rodzaje[9]:
wysi³kowe nietrzymanie moczu (stress urinary in- continence – SUI),
nietrzymanie moczu z paræ nagl¹cych (urge urinary incontinence – UUI),
mieszan¹ postaæ nietrzymania moczu zawieraj¹c¹ komponenty dwóch poprzednich (mixed urinary in- continence – MUI),
nietrzymanie moczu z przepe³nienia (oweflow incon- tinence),
inne postacie (odruchowe, gigling incontinence).
Pierwsze 3 s¹ najczêstszymi postaciami nietrzyma- nia moczu. Wzajemne relacje ich czêstoœci wystêpowa- nia w poszczególnych krajach Europy Zachodniej
przedstawiaj¹ siê nastêpuj¹co: SUI – 49%, UUI – 22%, MUI – 29% [10]. Natomiast opracowanie polskie poda- je: SUI – 73,8%, MUI – 17,1%, UUI – 9,1% [11].
Wszystkie ww. rodzaje nietrzymania moczu ró¿ni¹ siê miêdzy sob¹ nie tylko symptomatologi¹, ale tak¿e przy- czynami, które je wywo³uj¹. Leczenie ka¿dego z nich musi byæ inne [12, 13]. Skuteczne leczenie kobiety z NM wymaga dok³adnego zidentyfikowania jego ro- dzaju, okreœlenia przyczyny oraz stopnia nasilenia.
C
Ceell p prra accyy
Celem pracy by³a ocena wartoœci i przydatnoœci ba- dania urodynamicznego w diagnostyce poszczegól- nych rodzajów nietrzymania moczu oraz przedstawie- nie typowych ró¿nic, wynikaj¹cych z tego badania dla poszczególnych postaci NM.
M
Ma atteerriia a³³ ii m meetto od da a
Analizie retrospektywnej poddano dane 130 pacjen- tek, które miêdzy styczniem 2003 r. a marcem 2004 r.
mia³y wykonane UDS w Klinice Urologii i Rehabilita- cji Urologicznej w £odzi. Chore kierowane by³y do ba- dania z ró¿nych poradni na terenie £odzi (urologiczne, ginekologiczne, poradnie poz). Œredni wiek pacjentek wyniós³ 58 lat (od 30 do 84). Pacjentki, które wczeœniej mia³y zalecone leczenie farmakologiczne odstawia³y le- ki na 14 dni przed dat¹ badania. Rodzaj domniemanego nietrzymania moczu ustalano na podstawie wywiadu, karty mikcyjnej, badania przedmiotowego, obejmuj¹ce- go badanie urologiczne i ginekologiczne. Badanie neu- rologiczne przeprowadzano wówczas, gdy podejrzewa- no neurogenn¹ przyczynê NM. Dane weryfikowano przy pomocy badania urodynamicznego wykonanego aparatem Merkur 4000 firmy WIEST. W jego sk³ad wchodzi³y nastêpuj¹ce elementy:
1. uroflowmetria mikcyjna, w trakcie której rejestro- wano maksymalny przep³yw cewkowy – Qmax (ml/s), objêtoœæ wydalonego moczu – Vvoid (ml) oraz objêtoœæ moczu zalegaj¹cego po mikcji – PVR;
2. cystometria wodna wykonywana w pozycji le¿¹cej, gdzie pêcherz by³ wype³niany roztworem soli fizjo- logicznej o temp. 36oC z prêdkoœci¹ 60 ml/min. Ba- danie uzupe³niano testami prowokacyjnymi – ka- szel, u¿ycie t³oczni brzusznej, zmiana pozycji lub prêdkoœci nape³niania. S³u¿y³y one do wyzwolenia mimowolnego skurczu wypieracza. Rejestrowanymi parametrami by³y: pierwsze uczucie parcia na mocz – VFS (ml), silna potrzeba oddania moczu – VSD (ml), maksymalna pojemnoœæ cystometryczna – Cy- sCapmax (ml), ciœnienie wypieracza przy maksy- malnym wype³nieniu pêcherza – PdetCysCapmax (cm H2O), podatnoœæ pêcherza – C (ml/cm H2O).
500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0
SUI UUI MUI
FSD
VSD
CysCap 172,3
311,6 465,4
99,6 204,4
ml 267
120,7 217
331
Ryc. 1. Cystometria – VFS, VSD, CysCapmax
50
40
30
20
10
0
SUI MUI UUI
C 42,1
26,8
13,4
Ryc. 2. Cystometria – podatnoœæ pêcherza – C
Niestabilnoœæ pêcherza moczowego okreœlano, gdy na wykresie pojawia³ siê zapis mimowolnego skur- czu o amplitudzie przekraczaj¹cej 15 cm H2O (nie jest to jednak wytyczna ICS),
3. VLPP – ciœnienie œródpêcherzowe w trakcie wycie- ku moczu po wykonaniu próby Valsalvy (cm H2O) – badania tego nie przeprowadzono jednak u wszyst- kich pacjentek,
4. EMG zwieracza zewnêtrznego odbytu mierzono me- tod¹ poœredni¹ przy pomocy elektrod powierzchnio- wych umieszczanych w okolicy skórno-œluzówko- wej odbytu.
W Wyyn niik kii
Spoœród 130 kobiet, które mia³y wykonane badanie, NM zg³asza³o 127. U 3 z nich nie rozpoznano NM w trakcie badania. U 5 kobiet rozpoznano nietrzymanie moczu z przepe³nienia, których nie uwzglêdniono w szczegó³owej dalszej analizie. 122 kobiety zosta³y poddane szczegó³owej analizie i w tej grupie SUI stwier- dzono u 90 kobiet (73,8%), UUI u 7 kobiet (5,7%), a po- staæ MUI rozpoznano u 25 (20,5%). Wyniki uzyskane z karty mikcyjnej wykaza³y, ¿e u kobiet z UUI wystêpo- wa³ czêstomocz zarówno dzienny, jak i nocny, podczas ml/cm H2O
35 30 25 20 15 10 5 0
SUI MUI UUI
Pdet/CysCapmax 14,6
18,6
30,2
Ryc. 3. Cystometria – Pdet
gdy w grupie chorych z SUI, jeœli obserwowano czêsto- mocz, to dotyczy³ on g³ównie dziennej aktywnoœci, a w godzinach snu zazwyczaj nie wystêpowa³. Rozbie¿- noœci te mog³y wynikaæ z ma³ej starannoœci oraz sumien- noœci w dokonywaniu obserwacji przez pacjentki. Czêœæ z nich nie wype³ni³a dzienniczków mikcyjnych (21 osób).
Na podstawie analizy danych uzyskanych w cystometrii stwierdzono, ¿e pêcherz kobiet z UUI oraz MUI charak- teryzowa³ siê nadwra¿liwoœci¹ czuciow¹ i motoryczn¹.
Obserwowano u nich w zapisie cystometrycznym, in- cydenty niekontrolowanych skurczów wypieracza, œwiadcz¹cych o niestabilnoœci tego miêœnia, czego nie wykazano w grupie kobiet z SUI. Znalaz³o to potwier- dzenie w ni¿szych wartoœciach parametrów uczucia pierwszego parcia na moczu – VFS, silnej potrzeby od- dania moczu – VSD oraz maksymalnej pojemnoœci cy- tometrycznej – CysCapmax wyra¿onych w mililitrach.
Wynosi³y one odpowiednio: dla UUI – 99,6±(51,5);
204±(54,8); 267±(68,9), dla MUI – 120,7±(30,2);
217±(46,3); 331±(56,9). Dla porównania wartoœci te u kobiet z SUI by³y znamiennie wy¿sze i przedstawia-
³y siê nastêpuj¹co: VFS – 172,3±(48,5), VSD – 311,6±(56,2), CysCapmax – 465,4±(42,8). Ró¿nice do- tyczy³y równie¿ podatnoœci œcian pêcherza moczowego – C oraz ciœnienia wypieracza mierzonego na szczycie wy- pe³nienia pêcherza – Pdet/CysCapmax. Najwy¿sz¹ po- datnoœci¹ cechowa³ siê pêcherz u kobiet cierpi¹cych na SUI – 42,1±(20,4) ml/cm H2O, dla UUI oraz MUI warto- œci te by³y znamiennie ni¿sze: 13,4±(5,6) ml/cm H2O;
26,8±(7,7)) ml/cm H2O. Odwrotnie do wartoœci podatno- œci pêcherza zachowywa³y siê wartoœci Pdet i te najwy¿- sze by³y dla UUI – 30,2±(4,8) cm H2O, natomiast dla MUI i SUI znacznie ni¿sze: 18,5±(6,1) cm H2O i 14,6±(5,6) cm H2O.
500
400
300
200
100
0
SUI MUI
ml
UUI
Vvoid 465
205 304
Ryc. 4. Uroflowmetria – Vvoid cm H2O
30
25
20
15
10
5
0
SUI MUI UUI
Qmax
Ryc. 5. Uroflowmetria – Qmax
Wyniki uzyskane w trakcie uroflowmetrii wskazuj¹,
¿e kobiety z SUI cechuj¹ siê wiêksz¹ objêtoœci¹ mikcyj- n¹ – Vvoid oraz wiêkszym maksymalnym przep³ywem cewkowym – Qmax: 465±(98,3) ml; 26,8±(6,9) ml/s w porównaniu z kobietami z UUI: 205±(68,9) ml;
19,5±(4,9) ml/s.
D
Dyyssk ku ussjja a
Europejskie Towarzystwo Urologiczne w swoich rekomendacjach dotycz¹cych postêpowania w NM u kobiet, dzieli je na 2 etapy: wstêpny oraz specjali- styczny [14]. Zasadniczymi narzêdziami diagnostycz- nymi dla wszystkich rodzajów NM w pocz¹tkowym etapie postêpowania s¹:
wywiad, karta mikcyjna, punktowa ocena dolegliwoœci,
ocena jakoœci ¿ycia i motywacji chorej do leczenia,
badanie przedmiotowe: oprócz oceny urologicznej równie¿ badanie ginekologiczne i neurologiczne, pró- ba kaszlowa,
badanie ogólne moczu z posiewem, a w przypadku udokumentowanego zaka¿enia, leczenie i ponowna ocena,
ocena zalegania moczu po mikcji (PVR).
Na podstawie tych wszystkich danych zebranych w postêpowaniu wstêpnym jesteœmy w stanie okreœliæ tylko domniemany rodzaj nietrzymania moczu i zapla- nowaæ leczenie empiryczne. Postêpowanie takie jest dozwolone wówczas, gdy wywiad chorobowy dotycz¹- cy NM jest nieskomplikowany (tj. bez wspó³istniej¹ce- go bólu, krwiomoczu, bez nawrotów NM), a PVR nie przekracza 10% pojemnoœci pêcherza. W przypadku,
gdy leczenie empiryczne okazuje siê nieskuteczne lub przebiega z krwiomoczem, bólem, lub wynika z prze- bytej operacji w obrêbie miednicy, jesteœmy wtedy zmuszeni wprowadziæ postêpowanie specjalistyczne- -badanie urodynamiczne, które jest podstawowym na- rzêdziem diagnostycznym wykorzystywanym w tej czêœci postêpowania.
Dokonuj¹c oceny roli badania urodynamicznego w diagnostyce NM nale¿y wspomnieæ, ¿e czu³oœæ i specyficznoœæ wywiadu dla SUI wynosz¹: 91 i 51%.
Dla UUI odpowiednio: 74 i 55% [15, 16]. W innym ba- daniu wartoœci te oceniono na 94 i 65% dla SUI oraz 62 i 47% dla UUI [17]. Podobna sytuacja ma miejsce przy wykonywaniu próby kaszlowej. W SUI podczas kasz- lu mocz wyciekaj¹cy przez cewkê moczow¹ mo¿e dra¿niæ receptory czuciowe szyi pêcherza, powoduj¹c powstanie objawów nadreaktywnoœci pêcherza, kaszel mo¿e wywo³aæ niestabilnoœæ i wyciek moczu u pa- cjentki, u której brak jest SUI. Dlatego te¿ w takich sy- tuacjach konieczne jest zastosowanie bardziej obiek- tywnego testu – badania urodynamicznego [18]. Po- zwala ono zweryfikowaæ wiarygodnoœæ wywiadu czy próby kaszlowej i daæ jednoznaczn¹ odpowiedŸ, z ja- kiego rodzaju NM mamy do czynienia.
Podsumowuj¹c, ustalenie w³aœciwego rozpozna- nia mo¿liwe jest na podstawie ³¹cznej analizy danych z wywiadu, próby kaszlowej, badania przedmiotowe- go oraz kompleksowego badania urodynamicznego.
Nie mo¿na natomiast okreœlaæ rozpoznania wy³¹cznie w oparciu o badanie urodynamiczne. Poszczególne elementy wchodz¹ce w jego sk³ad daj¹ nam wiele cennych informacji o okolicznoœciach pojawiania siê wycieku moczu.
ml/s
Obecnie spoœród wszystkich dostêpnych metod diagnostycznych wykorzystywanych w NM, badanie urodynamiczne daje najwiêksze mo¿liwoœci. Jest ono bezsprzecznie najlepszym testem diagnozuj¹cym za- burzenia czynnoœci dolnych dróg moczowych. Cysto- metria pozwala na potwierdzenie lub wykluczenie obecnoœci niekontrolowanych skurczów wypieracza, œwiadcz¹cych o jego niestabilnoœci. Problem pojawia siê, gdy wywiad wskazuje na obecnoœæ niestabilnoœci pêcherza, natomiast brak takich obserwacji w cysto- metrii. Wówczas pomocne s¹ testy prowokacyjne, ta- kie jak próba Valsalvy, kaszel, zmiana pozycji cia³a czy szybkoœci nape³niania pêcherza. W sytuacji od- wrotnej pozytywny wynik badania nie stanowi prze- s³anki o rozpoczêciu leczenia.
Wysi³kowe nietrzymanie moczu charakteryzuje siê w ocenie cystometrycznej stabilnym wypieraczem i wysokimi wartoœciami podatnoœci œcian pêcherza oraz parametrów VFS, VSD, CysCapmax. Niezbêdna w tej postaci NM jest ocena aparatu zwieraczowego cewki moczowej, któr¹ mo¿na wykonaæ, ustalaj¹c wartoœæ VLPP. Jest ono bardzo u¿ytecznym i ³atwym w przeprowadzeniu testem [19]. Pozwala na ró¿nico- wanie miêdzy II a III typem wysi³kowego nietrzyma- nia moczu, co ma znaczenie przy wyborze techniki
chirurgicznej. Wartoœci VLPP <60 cm H2O œwiadcz¹ o niewydolnoœci aparatu zwieraczowego cewki (III typ), natomiast wartoœci powy¿ej 90 cm H2O przema- wiaj¹ za nadmiern¹ ruchomoœci¹ szyi i cewki (II typ) [20]. Wartoœæ profilometrii cewkowej w ocenie wy- dolnoœci zwieracza jest przedmiotem wielu sporów miêdzy naukowcami i na pierwsze wiarygodne anali- zy przyjdzie jeszcze d³ugo poczekaæ [21].
P
Po od dssu um mo ow wa an niiee
Trudno nie doceniæ roli badania urodynamicznego w ró¿nicowaniu poszczególnych rodzajów nietrzy- mania moczu, albowiem badanie to jest najbardziej obiektywn¹ form¹ diagnostyki zaburzeñ dolnych dróg moczowych. Pozwala ono precyzyjnie ustaliæ, z jakiego rodzaju nieprawid³owoœciami mamy do czynienia. Ponadto badanie urodynamiczne jest jedy- nym narzêdziem weryfikuj¹cym dane uzyskane z wy- wiadu, czy na podstawie karty mikcyjnej, dlatego te¿
zalecane jest ono zawsze w przypadku niepowodze- nia leczenia zachowawczego oraz przed planowanym leczeniem zabiegowym. Tylko w ten sposób mo¿na ustaliæ wiarygodne rozpoznanie, co daje nam szansê skutecznego leczenia.
Summary
Urinary incontinence (UI) in women is a common problem, which physicians of different specialities cope with. The differential diagnosis of certain types of UI causes a lot of difficulties.
In this paper we would like to present the evaluation of urodynamic investigation in diagnosis of UI in women. We have retrospectively analized 130 cases of paients that were submitted to urodynamic study at our clinic between january 2003 and march 2004.
The diagnosis of UI was set up at the basis of history taking, urine voiding diary, physical examination (including gynecological, urological and neurological examination in case of suspicion of neurogenic basis) and urodynamic investigation. The urodynamic test was carried out using Mercur 4000, WIEST. Among this group results of our investigation were: 73.8% of patients had SUI, 5.7% UUI and 20.5% MUI. We have also indicated signifficant differencies of measured parameters between women with SUI and UUI. The urinary bladder of women suffering from UUI showed overreactivity and the values (in ml) of void first sensation, void strong desire and maximal cystometric capacity were significantly lower then among women with SUI. The values of detrusor pressure during top bladder filling were the lowest in case of SUI and the highest in UUI.
Differencies concerned also uroflowmetry data, where decreasing of the voided volume and maximal flow rate by women with UUI were settled.
Our investigation prooved that urodynamic testing is the most objective form of lower urinary tract diagnostics. It also allows to settle preciselly the form of urinary incontinence and its grade.
This testing should always be taken in case of nonsurgical treatment failure and before planned surgical treatment.
Key words: urinary incontinence, urodynamic investigation
P
Piiœœmmiieennnniiccttwwoo
1. Thomas TM, Plymat KR, Blannin J, Meade TW. Prevalence of urinary incontinence. Br Med J 1980;
281: 1243-5.
2. Jolleys JV. Reported prevalence of urinary incontinence in women in a general practice. Br Med J 1988;
296: 300-2.
3. Brocklehurst JC. Urinary incontinence in the community analysis of a MORI poll. Br Med J 1993; 306:
832-4.
4. Yarnell JW, Voyle GJ, Richards CJ, Stephenson TP. The prevalence and severity of urinary incontinence in women. J Epidemiol Community Health 1981; 35: 71-4.
5. Diokno AC, Brown MB, Brock BM, Herzog AR. Prevalence of urinary incontinence and other urological symptoms in the noninstitutionalized elderly. J Urol 1986; 136: 1022-5.
6. Hunskaar S, Lose G, Sykes D, Voss S. The prevalence of urinary incontinence in women in four European countries. BJU Int. 2004 Feb; 93 (3): 324-30.
7. Hannestad YS, Rortveit G, Hunskaar S. Help-seeking and associated factors in female urinary incontinence. The Norwegian EPINCONT Study. Epidemiology of Incontinence in the County of Nord-Trondelag. Scand J Prim Health Care. 2002 Jun; 20 (2): 102-7.
8. Wagner TH, Hu TW. Economic costs of urinary incontinence in 1995. Urology 1998; 51: 355.
9. Abrams P, Cardozo L, Fall M, et al. The standardisation of terminology in lower urinary tract function:
report from the standardisation sub-committee of the International Continence Society. Am J Ostet Gynecol 2002; 187: 116-26.
10. Hampel C, Wienhold D, Benken N. Definition of overactive bladder and epidemiology of urinary incontinence. Urology. 1997; 50 (6A Suppl): 4-14.
11. Prajsner A. Ocena czynnoœciowa dolnych dróg moczowych w ró¿nych postaciach nietrzymania moczu u kobiet. Wiad Lek 2001; 54 (3-4): 164-70.
12. Blaivas JG, Olsson CA. Stress incontinence: Classification and surgical approach. J Urol 1988;
139: 727-31.
13. Leach GE, Dmochowski RR, Appell RA, et al. Female stress urinary incontinence clinical guidelines panel summary report on surgical management of female stress urinary incontinence. J Urol 1997; 158:
875-880.
14. Prajsner A, Borówka A. Wysi³kowe nietrzymanie moczu u kobiet – rekomendacje EAU. Przeg Urolog 2002; 1: 20-4.
15. Chapple CR. Bladder dysfunction, gynaecological aspects of urology. Curr Opin Urol 1995; 4: 163-6.
16. Schafer W, et al. Urodynamics of micturition. Curr Opin Urol 1992; 2: 252-6.
17. De Muylder X, Claes H, Neven P. Usefulness of urodynamic investigations in female incontinence.
Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol 1992; 13; 44 (3): 205-8.
18. Amundsen C, Lau M, English SF. Do urinary symptoms correlate with urodynamic findings? J Urol 1999; 161: 1871-4.
19. McGuire EJ, Fitzpatrick CC, Wan J, et al. Clinical assessment of urethral sphincter function. J Urol 1993; 150: 1452-4.
20. Radziszewski P. Wartoœæ diagnostyczna VLPP oraz CLPP w diagnostyce wysi³kowego nietrzymania moczu. Urol Pol 2000; 53 (2a): 135-6.
21. Blaivas JG, Awad SA, Bissada N, et al. Urodynamic procedure: Recommendations of the Urodynamics Society: I. Procedures that should be available for routine urologic practice. Neurourol Urodyn 1982;
1: 51-5.
A
Addrreess ddoo kkoorreessppooddeennccjjii
lek. med. RRoommaann ££oowwiicckkii dr n. med. Cezary Zydek
Klinika Urologii i Rehabilitacji Urologicznej Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego nr 2 ul. ¯eromskiego 113
90-549 £ódŸ
