15-lecie Polski
w Unii Europejskiej
– bilans
ISBN 978-83-66306-24-0WARSZAWAKWIECIEŃ 2019
Warszawa, kwiecień 2019 r.
Autor: Łukasz Czernicki, Adam Czerwiński, Paula Kukołowicz, Krzysztof Kutwa, Grzegorz Lewicki
Redakcja: Jakub Nowak, Małgorzata Wieteska Projekt graficzny: Anna Olczak
Współpraca graficzna: Liliana Gałązka, Tomasz Gałązka, Marcin Krupiński Skład i łamanie: Sławomir Jarząbek
Polski Instytut Ekonomiczny Al. Jerozolimskie 87 02-001 Warszawa
© Copyright by Polski Instytut Ekonomiczny
ISBN 978-83-66306-24-0
Spis treści
Kluczowe liczby. . . .4
Kluczowe wnioski . . . 5
Wprowadzenie . . . 6
Polska droga do Wspólnoty Europejskiej . . . 7
Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na polską gospodarkę . . . .14
Polityczny wymiar członkostwa Polski w Unii Europejskiej . . . .32
Załącznik 1: Szacowanie wpływu na wskaźniki makroekonomiczne przystąpienia Polski do UE. . . .38
Spis wykresów i tabel . . . 41
Bibliografia . . . .43
4
Kluczowe liczby
12 proc. o tyle krajowa gospodarka byłaby obecnie mniejsza, gdyby Polska nie wstąpiła do Unii Europejskiej
32 proc. o tyle niższa byłaby dzisiejsza wartość eksportu rodzimych firm, gdyby Polska nie wstąpiła do Unii Europejskiej
+109 mld EUR wynosi saldo rozliczeń Polska-UE
72 proc. Polaków ma pozytywny stosunek do UE. Polska to jeden z najbardziej proeuropejskich krajów Wspólnoty
4 mld EUR przyznano Polsce w latach 1990-2006 z programu PHARE
2,1 mln Polaków przebywało tymczasowo w innych krajach UE pod koniec 2017 r.
31 proc. wynosiło w 1990 r. PKB per capita Polski w relacji do Niemiec.
W momencie akcesji do UE wartość ta wynosiła 42 proc.
36,4 proc. o tyle w latach 2012-2018 wzrosła
liczba Polaków pracujących
w instytucjach UE
5
Kluczowe wnioski
1.
Proces negocjacji i oczekiwane członkostwo Polski w UE oddziaływały pozytywnie na sytuację Polski w okresie przedakcesyjnym. Wpływ ten widoczny był na dwóch płaszczyznach:finansowej (PHARE, ISPA, SAPARD) oraz reform instytucjonalnych, których implementację zalecała Komisja Europejska.
2.
Gdyby nie integracja europejska, polska gospodarka byłaby obecnie mniejsza o około 12 proc. Członkostwo w UE miało pozytywny wpływ na polską gospodarkę głównie przez związany z tym wzrost zatrudnienia oraz napływ inwestycji zagranicznych.3.
Polska w latach 2004-2017 cechowała się drugą najwyższą dynamiką wzrostu wartości eksportu. Przystąpienie do Unii Europejskiej przełożyło się na zwiększanie sprzedaży polskich towarów i usług za granicą o 3,2 p.p. rocznie. Gdyby nie integracja europejska, wartość polskiego eksportu byłaby dzisiaj o 32 proc. niższa.4.
W okresie przedakcesyjnym oraz będąc członkiem UE Polska otrzymała około 163 mld EUR, wpłacając do unijnego budżetu nieco ponad 53 mld EUR. Środki unijne przyczyniły się do rozwoju Polski w wielu obszarach, co – jak pokazują badania – często jest dostrzegane również przez zwykłych Polaków.5.
Otwarcie granic związane z naszym członkostwem w strukturach unijnych skutkowało emigracją zarobkową na dużą skalę. Pod koniec 2017 r. tymczasowo w krajach UE przebywało około 2,1 miliona Polaków, z czego nieco ponad jedna trzecia posiadała wyższe wykształcenie.Jednocześnie Polska sama stała się celem migracji, głównie dla obywateli zza wschodniej granicy.
6.
Wejście do Unii Europejskiej to krok milowy w historii Polski, kraj stał się bardziej stabilny i potencjalnie silniejszy pod względem politycznym.7.
Polska współpracuje zarówno ze „starą”, jak i „nową” Europą, dąży do wzmocnienia UE jako parasola dobrobytu i bezpieczeństwa; jest najbardziej proeuropejskim krajem Europy, a także liderem tożsamości europejskiej.8.
Liczba osób pracujących w instytucjach UE rośnie systematycznie od kilku lat.Dotychczasowego tempa wzrostu zatrudnienia Polaków w strukturach UE nie można jednak uznać za zadowalające – dotyczy to wyższych stanowisk kierowniczych oraz średniej i niższej kadry urzędniczej.
6
Wprowadzenie
15
lat temu Polska, wraz z dziewięcio- ma innymi państwami, dołączyła do Unii Europejskiej. Bez wątpienia było to jedno z najważniejszych wydarzeń w naj- nowszej historii naszego kraju. Sam proces inte- gracji Polski ze strukturami unijnymi rozpoczął się już dużo wcześniej, w zasadzie w pierwszych latach po transformacji ustrojowej. Przystąpie- nie do UE niosło ze sobą wymierne korzyści: od wielomiliardowych kwot, które napłynęły do Pol- ski w ramach funduszy unijnych, po wzrost za- ufania ze strony zagranicznych inwestorów czy dostęp polskich firm do rynku wewnątrzunijne- go. Pewnym wyzwaniem, z perspektywy krajowejgospodarki, związanym z naszym udziałem w strukturach UE, jest nieco ponad dwumiliono- wa emigracja, w tym emigracja ludzi najbardziej wartościowych dla krajowej gospodarki – najle- piej wykształconych. Niniejszy raport jest próbą podsumowania członkostwa Polski w UE.
Struktura opracowania przedstawia się na- stępująco: w pierwszym rozdziale opisano prze- bieg procesu integracji naszego kraju ze struktu- rami Unii Europejskiej, drugi poświęcono ocenie społeczno-ekonomicznych aspektów członko- stwa Polski w UE, w trzecim rozdziale skoncen- trowano się na politycznym wymiarze integracji Polski z Unią.
7
Polska droga do Wspólnoty Europejskiej
1 Większość postanowień układu weszła w życie 16.02.1994 r., zaś handlowa część układu zaczęła obowiązywać od 2.03.1992 r.
P
rzystąpienie Polski do Unii Europejskiej uzależnione było od spełnienia wielu warunków dotyczących dostosowania polskiego systemu prawnego, gospodarczego i politycznego do standardów określonych przez Komisję Europejską (KE). W ten sposób już same negocjacje przedakcesyjne i oczekiwane człon- kostwo Polski w Unii oddziaływały na sytuację kraju w okresie przedakcesyjnym (tzw. mecha- nizm membership conditionality) (Grabbe, 2015).Wpływ ten zachodził na dwóch płaszczyznach:
1) przez implementację zaleceń Komisji Europej- skiej, 2) przez programy dostosowawcze (PHARE, ISPA, SAPARD), które jednocześnie zapewniały wsparcie finansowe państwom kandydującym (Komisja Europejska, 2015).
Wpływ polityki UE na proces akcesyjny
Proces dostosowywania polskiego po- rządku prawnego oraz instytucjonalnego do wymogów Unii Europejskiej miał miejsce latach 1989-2004. W tym okresie nacisk ze strony UE położono na rzeczywistą implementację cało- ści dorobku prawa europejskiego (acquis com- munautaire) oraz przyjęcia przez państwa kan- dydujące rozwiązań instytucjonalnych państw zachodnich (Goetz, 2004).
Od 1989 r. Komisja Europejska była insty- tucją koordynującą pomoc udzielaną państwom kandydującym przez OECD, Międzynarodowy Fun- dusz Walutowy, Bank Światowy czy Klub Paryski.
Wsparcie Komisji obejmowało zniesienie barier
handlowych, promocję eksportu państw Europy Środkowo-Wschodniej oraz redukcję ich zadłuże- nia. Centralna rola KE wpłynęła na umocnienie jej pozycji w kontaktach z państwami członkowskimi oraz akceptacji wiodącej roli Komisji w procesie integracji i negocjacji (Grabbe, 2015).
Negocjacje przedakcesyjne
Wymogi stawiane Polsce przez Unię Eu- ropejską po raz pierwszy sformułowano w tzw.
Układzie Europejskim, podpisanym 16.12.1991 r., ustanawiającym stowarzyszenie między Pol- ską a Wspólnotą Europejską oraz jej państwami członkowskimi1. Umowa stowarzyszeniowa za- wierała kryteria gospodarcze i polityczne. Wśród warunków gospodarczych znalazły się m.in. za- pisy dotyczące zniesienia taryf i ustanowienia obszaru wolnego handlu towarowego po stro- nie Polski w perspektywie 10 lat, zaś po stronie państw członkowskich UE – w perspektywie 5 lat, a także liberalizacji przepływu kapitału. Podpi- sane porozumienia zawierały również klauzule uzależniające współpracę gospodarczą między Polską a Unią od spełnienia przez Polskę określo- nych warunków politycznych, m.in.: zapewnienia rządów prawa, poszanowania praw człowieka, ist- nienia systemu wielopartyjnego, przeprowadza- nia wolnych wyborów (Grabbe, 2015).
Ogólne normy, które musiały zostać speł- nione przez Polskę w Układzie Europejskim w 1991 r., zostały uszczegółowione w tzw. Kry- teriach kopenhaskich, przyjętych w 1993 r. Wy- mogi stawiane przez Komisję Europejską były
8
Polska droga do Wspólnoty Europejskiej doprecyzowywane i obejmowały nowe aspekty funkcjonowania państwa. Przykładem tego może być wymóg przeprowadzenia reformy służby cy- wilnej oraz decentralizacja połączona z przyzna- niem rozszerzonych praw lokalnym i regional- nym jednostkom samorządowym (Goetz, 2004).Stan przygotowań oraz poziom dopasowania polskiego prawodawstwa do wymogów unijnych określała tzw. Biała Księga Polska-UE, opraco- wywana w latach 1993-1996 (Grabbe, 2015). Pod- czas szczytu Rady Europejskiej w Luksemburgu w 1997 r. podjęto decyzję o rozpoczęciu negocjacji akcesyjnych i uruchomieniu wzmocnionej strategii przedczłonkowskiej. W 1998 r. Komisja ustanowiła dla Polski następujące priorytety dotyczące kie- runku dalszych reform: restrukturyzacja przemysłu węglowego i stalowego, wzmożona prywatyzacja i restrukturyzacja przedsiębiorstw państwowych, reforma sektora finansowego uwzględniająca pry- watyzację banków oraz zwiększona kontrola nad korupcją. Negocjacje zakończone zostały na szczy- cie Rady Europejskiej w Kopenhadze w 2002 r., zaś 16.04.2003 r. w Atenach podpisano traktat akcesyj- ny umożliwiający przystąpienie Polski do struktur UE (Grabbe, 2015).
Napływ środków z funduszy przedakcesyjnych
Równolegle z procesem dostosowywania polskiego porządku prawnego i instytucjonal- nego do wymogów unijnych, Komisja Europej- ska kierowała do państw kandydujących pomoc finansową w ramach tzw. programów dostoso- wawczych. Głównym jej elementem był program PHARE, uruchomiony w 1989 r. Celem programu było wsparcie postkomunistycznych państw Europy Środkowo-Wschodniej w procesie prze- mian gospodarczych i politycznych (Komisja Eu- ropejska, 2015). W pierwszym okresie działania programu skierowano do Polski bezpośrednie granty pieniężne, które miały wspierać ogólny proces transformacji gospodarczej i które były odpowiedzią na konkretne potrzeby krajów
kandydujących. Fundusze były wydatkowane w szczególności na rozwój infrastruktury dro- gowej i kolejowej, rozwój prywatnej przedsię- biorczości i mikrofirm, a także rozwój regional- ny, m.in. przez wdrażanie instytucji „współpracy bliźniaczej” (Bailey, De Propris, 2004).
Wraz z rewizją polityki akcesyjnej UE w 1997 r. środki przyznawane z funduszu PHARE nakierowane były na rozwój instytucjonalny związany m.in. z implementacją prawa europej- skiego oraz tworzeniem instytucjonalnej i admi- nistracyjnej infrastruktury umożliwiającej efek- tywną absorbcję funduszy unijnych w okresie poakcesyjnym. Równolegle do programu PHARE, w 2000 r. uruchomiono dwa nowe programy:
Instrument for Structural Policies for Pre-Acces- sion (ISPA) oraz Special Accession Programme for Agricultural and Rural Development (SAPARD), któ- rych głównym celem było wsparcie transportu, ochrony środowiska oraz rozwoju terenów wiej- skich (Bailey, De Propris, 2004). Ogółem w latach 1990-2006 z programu PHARE przyznano Polsce środki w wysokości 4 mld EUR.
Jednym z podstawowych instrumentów programu PHARE w ramach celu skoncentro- wanego na tworzeniu efektywnych rozwiązań instytucjonalnych był program „współpracy bliźniaczej” dla administracji publicznej (twin- ning), który w zamierzeniu miał prowadzić do transferu wiedzy, kompetencji i rozwiązań insty- tucjonalnych z państw członkowskich do państw kandydujących. Idea partnerstwa polegała na długoterminowym oddelegowaniu pracowników służby cywilnej krajów członkowskich do pracy w urzędach i instytucjach krajów kandydujących.
Oddelegowanie to miało służyć wsparciu kandy- dujących państw w rozwiązywaniu konkretnych problemów oraz wypracowywaniu efektywnych rozwiązań instytucjonalnych (Bailey, De Propris, 2004). W latach 1998-2002 w Polsce przeprowa- dzono 104 programy „współpracy bliźniaczej”, co stanowiło 1/5 wszystkich programów wśród państwach kandydujących.
9
Polska droga do Wspólnoty Europejskiej
↘ Tabela 1. Przedakcesyjna pomoc finansowa dla Polski z funduszu PHARE (w mln EUR)
Okres Kwota
1990-1996 1 389
1997-1999 632
2000-2003 1 858
2004-2006 115
Łącznie 3 994
Źródło: Komisja Europejska (2015).
W okresie przedakcesyjnym nie brakowało głosów wskazujących na wadliwe wykorzysta- nie środków z programu PHARE. Podstawowym zarzutem był brak monitoringu i oceny efektyw- ności projektów przez stronę polską, brakowa- ło również strategii dotyczącej wydatkowania otrzymanej pomocy, wykwalifikowanej kadry urzędniczej i stabilnej polityki regionalnej rzą- du (Grosse, 2000). Komisja Europejska oceniła, że środki przyznane w ramach programu były efektywnie wydatkowane w dziedzinie ochrony środowiska naturalnego oraz tworzenia mecha- nizmów rynkowych, jednak w obszarach rozwój infrastruktury drogowej czy rolnictwo pojawiały się problemy związane m.in. ze znacznymi opóź- nieniami czy niedostosowaniem przyjętych roz- wiązań do wymogów prawa unijnego (Komisja Europejska, 2015).
Polska gospodarka
od transformacji do akcesji do UE
U progu transformacji potencjał gospodar- czy Polski był zdecydowanie niższy niż państw Unii Europejskiej. W 1990 r. PKB per capita Polski stanowiło 36 proc. wielkości gospodarki nie- mieckiej w przeliczeniu na jednego mieszkańca;
efektywność pracy na jednego zatrudnionego
w porównaniu do Niemiec, była niższa prawie o 2/3 (wykres 1).
Ponadto Polska we wczesnych latach 90.
borykała się z szeregiem innych problemów strukturalnych, wliczając w to wysoką inflację (wykres 2) oraz rosnące bezrobocie (wykres 3).
Jeszcze przed wejściem Polski na drogę reform gospodarczych – w 1989 r. – wskaźnik wzrostu cen osiągał wartość 251 proc., a w roku następ- nym już 586 proc. W kolejnych latach dynamika wzrostu cen spadła, jednak dopiero w 1999 r.
po raz pierwszy inflacja nie przekroczyła pozio- mu dwucyfrowego. Szybki wzrost bezrobocia można było zaobserwować szczególnie w la- tach 1990-1993 oraz 1998-2002. Uznaje się to za efekt restrukturyzacji i redukcji zatrudnienia, ja- kie miały miejsce w znaczących gałęziach prze- mysłu w tamtym okresie. Przykładowo w latach 1992-2003 zatrudnienie w górnictwie zostało zredukowane z 502 tys. do 198 tys. (o 62 proc.), a w hutnictwie z 184 tys. do 67 tys. (o 64 proc.) (Kawecka-Wyrzykowska i in., 2005). Kolejnym problemem było zadłużenie zagraniczne, które- go wartość nominalna w 1989 r. osiągnęła po- ziom 41,4 mld USD, co stanowiło ok. 60 proc.
polskiego PKB i pięciokrotnie przewyższało wartość rocznego eksportu Polski (Szatlach, 2002).
10
Polska droga do Wspólnoty Europejskiej↘ Wykres 1. PKB per capita Polski oraz efektywność pracy w relacji do Niemiec w latach 1989-2004 (w proc.)
0 10 20 30 40 50 60
2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 1989
Efektywność pracy PKB per capita
Uwaga: PKB per capita oraz efektywność pracy w przeliczeniu na osobę zatrudnioną według Parytetu Siły Nabyw- czej w 1990 r.
Źródło: opracowanie własne PIE na podstawie: The Conference Board Total Economy Database.
↘ Wykres 2. Inflacja w Polsce w latach 1989-2004 (w proc.)
0 100 200 300 400 500 600 700
2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 1989
Źródło: opracowanie własne PIE na podstawie danych GUS.
11
Polska droga do Wspólnoty Europejskiej
↘ Wykres 3. Stopa bezrobocia w Polsce w latach 1990-2004 (w proc.)
0 5 10 15 20 25
2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990
Źródło: jak w wykresie 2.
Integracja europejska wpływała pozytyw- nie na rozwój gospodarczy Polski w całym okre- sie przedakcesyjnym. Podpisanie umowy stowa- rzyszeniowej w 1991 r., wejście Polski na drogę reform politycznych i gospodarczych, a także określenie przez Komisję Europejską stabilności
politycznej oraz budowania podstaw państwa prawa (rule of law) jako warunku wejścia Polski do Unii, podniosły wiarygodność międzynaro- dową naszego kraju i w efekcie miały kluczowe znaczenie dla napływu inwestycji zagranicznych do Polski (Bank Światowy, 2018).
↘ Wykres 4. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski w latach 1989-2004 (w mld USD)
0 2 4 6 8 10 12 14 16
2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 1989
Źródło: opracowanie własne PIE na podstawie danych Banku Światowego.
12
Polska droga do Wspólnoty Europejskiej↘ Wykres 5. Saldo obrotów handlowych Polski z państwami UE w latach 1994-2004 (w mld USD)
-14 -12 -10 -8 -6 -4 -2 0
2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994
Źródło: opracowanie własne PIE na podstawie danych Banku Światowego.
↘ Wykres 6. Udział eksportu do państw UE w PKB Polski w latach 1994-2004 (w proc.)
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994
Źródło: jak w wykresie 5.
Wobec znacznego zadłużenia Polski u pro- gu transformacji oraz niskiej stopy oszczędności, jednym z kluczowych wyzwań przemian gospodar- czych stało się sfinansowanie inwestycji rozwojo- wych. Otwarcie polskiego rynku dla inwestycji
zagranicznych częściowo rozwiązywało ten pro- blem. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) zaczęły napływać do Polski w zwiększonym tempie od 1990 r., a ich wartość rosła systematycznie aż do 2000 r., kiedy to nastąpiło czasowe załamanie.
13
Polska droga do Wspólnoty Europejskiej
Następnie, w 2004 r. ich wartość osiągnęła rekor- dowy poziom 14 mld EUR (wykres 4).
Istotnym elementem integracji europej- skiej było zniesienie barier w handlu między państwami kandydującymi a Unią Europejską oraz stopniowe tworzenie wspólnego obszaru wolnej wymiany towarów, usług, kapitału i pra- cy. Szczególne znaczenie dla liberalizacji wy- miany handlowej miało wejście w życie Ukła- du europejskiego a także wstąpienie Polski do Światowej Organizacji Handlu w 1995 r. (Ka- wecka-Wyrzykowska i in., 2005). Począwszy od wejścia w życie Układu następował stopniowy wzrost wartości polskiego importu z krajów UE, co wpływało na pogorszenie się salda bilansu handlowego (wykres 5). Odwrócenie tego trendu nastąpiło pod koniec lat 90. Mimo negatywne- go salda obrotów handlowych w całym okresie przedakcesyjnym udział eksportu do krajów Unii w ogólnej wartości polskiego PKB stale rósł – od 9 proc. w 1994 r. do 18 proc. w 2004 r. (wykres 6).
Rosnący deficyt handlowy z państwami UE występował mimo zasad asymetrii zawartych w podpisanym Układzie europejskim. Zasady te nakładały obowiązek zniesienia barier han- dlowych przez państwa członkowskie w per- spektywie 5 lat, a przez Polskę – w ciągu 10 lat (Grabbe, 2015). Negatywne saldo obrotów han- dlowych po stronie Polski wynikało z kilku czyn- ników. Trend ten był związany przede wszyst- kim z wysokim potencjałem gospodarczym sąsiadujących krajów członkowskich UE, który przekładał się na ich możliwości sprzedaży Pol- sce produktów tańszych i wyższej jakości, niż te produkowane w naszym kraju. Istotnym czyn- nikiem był również rosnący w Polsce popyt na dobra importowane, zwłaszcza te o charakte- rze inwestycyjnym i zaopatrzeniowym, a także znaczna aprecjacja złotego, którego wartość w stosunku do dolara wzrosła w latach 1990- 1997 ponad dwukrotnie (Kawecka-Wyrzykowska i in., 2005).
14
Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na polską
gospodarkę
2 Dla zapewnienia najlepszej możliwej porównywalności między krajami, PKB analizowano w dolarach międzyna- rodowych, uwzględniając parytet siły nabywczej (PPP), w wartościach stałych z 2011 r.
3 Przeliczenia dokonano wykorzystując przelicznik z dolara międzynarodowego (2011) na EUR (2011) równy 0,845 (IMF, 2019) oraz stopę inflacji między latami 2011 a 2017 równą 6,22 proc. (Eurostat, 2018).
P
rzystąpienie do Unii Europejskiej spo- wodowało, że Polska gospodarka za- częła funkcjonować w niespotykanej wcześniej rzeczywistości wolnego przepływu towarów, usług, kapitału oraz ludności. Inte- gracja postępowała stopniowo, wraz z przyj- mowaniem przez Polskę kolejnych obowiązków nałożonych przez Wspólnotę Europejską oraz otrzymywaniem coraz większych przywilejów.Przykładem takiej stopniowej integracji może być otwieranie dla Polaków rynków pracy przez państwa starej unii. Proces ten rozpoczął się w 2004 r., wraz z otwarciem rynku brytyjskiego, irlandzkiego i szwedzkiego, a zakończył dopiero w 2011 r., gdy Polscy pracownicy uzyskali nie- skrępowany dostęp do rynków pracy w Niem- czech i Austrii.
Analiza piętnastu lat członkostwa w Unii Europejskiej pozwala stwierdzić, że Polacy do- brze wykorzystali szansę, jaką było przystą- pienie do Wspólnoty. Od 2004 roku Polska go- spodarka wzrosła o prawie 65 proc., a do kraju napłynęło (bądź napłynie w najbliższym cza- sie) 164 mld EUR. Wolny, wspólny rynek wywo- łał także boom eksportowy. W 2003 r. eksport Polski ogółem (wliczając także kraje spoza UE) wyceniany był na 48 mld EUR. Od tego czasu wartość towarów eksportowanych przez uloko- wane w Polsce firmy wzrosła ponad czterokrot- nie (nominalnie), a wartości 100 i 200 mld EUR
przekroczono – odpowiednio – w latach 2010 i 2017.
W niniejszym rozdziale podjęto próbę osza- cowania wpływu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej na podstawowe wskaźniki makro- ekonomiczne, jak PKB, produktywność, wartość eksportu i bezpośrednie inwestycje zagraniczne.
Analizie poddano również kwestie funduszy unij- nych oraz migracji.
Szacowanie „Efektu UE”
Produkt Krajowy Brutto
Od wejścia Polski do Unii Europejskiej war- tość Produktu Krajowego Brutto per capita wzro- sła o około 65 proc. w wartościach realnych i ponad dwukrotnie w nominalnych. W 2004 r.
PKB na mieszkańca wyniósł około 16,4 tys. do- larów międzynarodowych2 (14,7 tys. EUR 2017)3, podczas gdy w 2017 r. 27,3 tys. (24,5 tys. EUR 2017). Tym samym Polska cechowała się dru- gim najwyższym wzrostem w regionie. W isto- cie, spośród 10 krajów, które przystąpiły do UE 1.05.2004 r. jedynie Litwa zanotowała w latach 2004-2017 wyższy wzrost gospodarczy niż Pol- ska. W tych samym okresie, gdy Polska gospo- darka urosła o 65 proc., gospodarki strefy Euro rozwijały się dużo wolniej. Niemcy zanotowały skumulowany wzrost gospodarczy na poziomie 21 proc., a Francja – 7 proc. Niektóre gospodarki
15
Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na polską gospodarkę
w tym okresie uległy wręcz skurczeniu. War- tość gospodarki Włoch w realnym ujęciu spa- dła o prawie 6 proc., a Grecji aż o 17 proc.
Porównanie dynamiki PKB Polski i wybranych krajów Wspólnoty zaprezentowano na wykre- sie 7.
↘ Wykres 7. Dynamika PKB per capita w latach 2004-2017 w Polsce i w wybranych krajach Unii Europejskiej (w proc., 2004=100)
100 110 120 130 140 150 160 170 180
2017 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004
Polska
Litwa Czechy Niemcy
+21%
+34%
+65%
+75%
Źródło: jak w wykresie 5.
Problem oszacowania wpływu integracji europejskiej na wyniki gospodarcze poszcze- gólnych krajów pozostaje w znacznej mierze nierozwiązany, co wynika z uwarunkowań me- todologicznych oraz braku dostatecznej ilo- ści danych (Eichengreen, 2007; Crafts, 2016).
W praktyce niemożliwym jest, przy obecnym za- awansowaniu statystyki oraz dostępnych zbio- rach danych, wyizolowanie „czystego” efektu przystąpienia poszczególnych krajów do Unii Eu- ropejskiej i udzielenie dokładnej odpowiedzi na pytania badawcze postaci „o ile wzrósł Produkt Krajowy Brutto danego kraju w efekcie włącze- nia tego kraju do struktur unijnych?”. Pozostaje jedynie możliwość oszacowania takiego efektu za pomocą stosunkowo nieskomplikowanych
metodologii (Campos, Coricelli, Moretti, 2018).
Oprócz tego większość dostępnych oszaco- wań (np. Henrekson, Torstensson, Tornstens- son, 1997; Badinger, 2005; Crespo, Silgoner, Ritzberger-Grünwald, 2008) nie obejmuje swoim zakresem rozszerzeń UE ponad tzw. starą pięt- nastkę. W niniejszym opracowaniu oszacowania wpływu przystąpienia Polski do UE dokonano za pomocą dwóch metod: ekstrapolacji trendu oraz Synthetic Control. Przybliżenie obydwu, wraz z odwołaniami do odpowiedniej literatury tech- nicznej można znaleźć w Załączniku 1. Szaco- wania dokonano uwzględniając dwa przedziały:
2004-2017 oraz 1998-2017. Pierwszy odpowiada okresowi członkostwa Polski w Unii Europejskiej, drugi obejmuje czas od rozpoczęcia negocjacji
16
Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na polską gospodarkę akcesyjnych Polski z instytucjami UE. Podmio-ty gospodarcze (polskie, europejskie i świato- we) mogły oczekiwać przystąpienia Polski do struktur UE jeszcze przed formalnym przystą- pieniem i zgodnie z tymi oczekiwaniami dosto- sowywać działania rynkowe do tych oczekiwań (Campos, Coricelli, Moretti, 2018). Dlatego też można spodziewać się, że efekty ekonomiczne przypisywane procesowi integracji europejskiej, mogły pojawić się na długo przed formalnym przystąpieniem Polski do Wspólnoty. Za począ- tek takiego okresu przyjęto 1998 r., kiedy – jak wspomniano – ogłoszono początek negocjacji przedakcesyjnych.
Spośród czterech modeli (dwie metody, dwa rozważane okresy), model ekstrapolacyjny dla lat 2004-2017 przyjęto jako podstawowy, ze
względu na brak dodatkowych, ograniczających założeń występujących w metodzie Synthetic Control, zgodność metodologii ekstrapolacyjnej z analizami Banku Światowego (Stiglitz, Fitoussi, Durand, 2018), mniejszą zależność od dostęp- ności danych oraz fakt, że konsensus wyłaniają- cy się z cytowanej wyżej literatury wskazuje, że uwzględnianie okresu antycypacji stwarza dużo większe ryzyko niewłaściwego (niezgodnego z rzeczywistością) przypisania niektórych prze- mian ekonomicznych procesowi integracji eu- ropejskiej. W przypadku metody eksploracyjnej dla lat 2004-2017 analiza obserwacji odstających nie wskazała na konieczność uwzględniania kry- zysu z 2009 r. w szeregu kontrfaktycznym (patrz Załącznik 1). Wyniki dla modelu podstawowego przedstawiono na wykresie 8.
↘ Wykres 8. Oszacowanie wpływu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej w modelu podstawowym (PKB per capita) (2011 int. dol.)
5000 10000 15000 20000 25000 30000
201720162015201420132012201120102009200820072006200520042003200220012000199919981997199619951994199319921991
PKB per capita (Polska poza UE) PKB per capita (Polska w UE)
Źródło: opracowanie własne PIE na podstawie danych Banku Światowego.
W latach 2004-2017 PKB per capita w warto- ściach realnych rósł w Polsce średnio o 3,91 proc.
rocznie. Zgodnie z analizą przedstawioną wyżej średnioroczny wzrost gospodarczy w scenariuszu
17
Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na polską gospodarkę
bez Unii Europejskiej wyniósłby 2,87 proc. Moż- na zatem oszacować, że przystąpienie Polski do UE przełożyło się na wzrost gospodarczy większy o 1,04 punktu procentowego. Jest to wynik zbliżo- ny do uzyskiwanych w cytowanych wyżej bada- niach, w których analizowano efekty wchodzenia do Unii Europejskiej krajów starej piętnastki. Hen- rekson, Torstensson i Tornstensson (1997) osza- cowali wpływ członkostwa na 0,6-0,8 proc. dodat- kowego wzrostu średniorocznie. Przedstawione wyżej oszacowanie (2,87 proc. wzrostu średnio- rocznie przy braku wejścia do UE) wskazuje rów- nież, że gdyby nie integracja europejska Polska go- spodarka byłaby dzisiaj o około 12 proc. mniejsza.
Na wykresie 9 przedstawiono oszacowania wynikające z pozostałych modeli. Model oparty na ekstrapolacji, uwzględniający antycypację
wejścia do UE od 1998 r., pozwala oszacować, że w przypadku Polski akcesja przełożyła się na wzrost szybszy o 0,92 p.p. rocznie (w latach 1998-2017), a w hipotetycznym scenariuszu, w którym Polska nie wstąpiła do Unii, gospo- darka naszego kraju byłaby obecnie o 14 proc.
mniejsza. Z kolei modele opracowane za pomo- cą metody Synthetic Control szacują te warto- ści na 1,78 p.p. dodatkowego, średniorocznego wzrostu w latach 2004-2017 i 20 proc. większą gospodarkę w 2017 r. (model bez antycypacji) oraz 2,1 p.p. dodatkowego, średniorocznego wzrostu w latach 1998-2017 i 35 proc. większą gospodarkę w 2017 r. (model z antycypacją).
Wyniki wszystkich czterech zaprezentowanych oszacowań wskazują zatem na wyraźny i istotny wpływ integracji na Polską gospodarkę.
↘ Wykres 9. Porównanie hipotetycznych ścieżek rozwoju PKB per capita w sytuacji nieprzystąpienia Polski do Unii Europejskiej wg metody ekstrapolacyjnej bez uwzględnienia antycypacji (od 2004 r.) i z uwzględnieniem antycypacji (od 1998 r.) oraz wg metody Synthetic Control bez uwzględnienia antycypacji (od 2004 r.) i z uwzględnieniem antycypacji (od 1998 r.) (2011 int. dol.)
5000 10000 15000 20000 25000 30000
2017
20162015
2014
2013
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
PKB per capita (rzeczywisty)
PKB per capita (ekstrapolacja, od 2004 r.) PKB per capita (Synth. Control, od 2004 r.) PKB per capita (ekstrapolacja, od 1998 r.) PKB per capita (Synth. Control, od 1998 r.) Źródło: jak w wykresie 8.
18
Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na polską gospodarkęProduktywność (PKB na przepracowaną godzinę)
Jak wspomniano wyżej, w ostatnim pięt- nastoleciu Polska była europejskim liderem pod względem wzrostu gospodarczego. Na ten fakt złożyło się wiele czynników, m.in. produk- tywność oraz wzrost zatrudnienia. W 2004 r.
produktywność polskiego pracownika (liczona jako PKB na przepracowaną godzinę) wynosi- ła 12,9 dolarów międzynarodowych (11,6 EUR w cenach z 2017 r.), podczas gdy w 2017 r. była o ponad 40 proc. wyższa i wynosiła 18,4 dola- rów międzynarodowych (16,5 EUR w cenach z 2017 r.). Spośród krajów Wspólnoty jedynie Irlandia, Litwa oraz Łotwa mogły pochwalić się
wyższymi przyrostami procentowymi produk- tywności w latach 2004-2017. Dynamikę PKB na przepracowaną godzinę w wybranych krajach UE przedstawiono na wykresie 10. Drugim klu- czowym czynnikiem wpływającym na rozwój go- spodarczy Polski był wzrost zatrudnienia. We- dług danych Głównego Urzędu Statystycznego w 2004 r. zatrudnionych było 13,8 mln Polaków, stopa bezrobocia wynosiła 19,0 proc., a współ- czynnik aktywności zawodowej (liczba zatrud- nionych w stosunku do liczby osób w wieku produkcyjnym) 44,3 proc. W 2017 r. nominalna liczba zatrudnionych wyniosła 16,4 mln, stopa bezrobocia była równa 6,6 proc., a współczyn- nik aktywności zawodowej 53,7 proc.
↘ Wykres 10. Dynamika wzrostu PKB w przeliczeniu na przepracowaną godzinę w wybranych krajach Unii Europejskiej (w proc., 2004=100)
100 110 120 130 140 150 160 170 180
2017 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004
Polska
Litwa Czechy Niemcy Irlandia
+15%
+30%
+43%
+52%
+73%
Źródło: opracowanie własne PIE na podstawie danych Banku Światowego oraz Penn World Tables, Feenstra, Inklaar, Timmer (2015).
Podobnie jak w przypadku PKB per capita dokonano oszacowania wpływu przystąpienia do Unii Europejskiej na produktywność. Wyni- ki modelu podstawowego przedstawiono na
wykresie 11, a zbiorcze wyniki wszystkich czte- rech oszacowań na wykresie 12.
W latach 2004-2017 PKB na przepracowa- ną godzinę rosło średnio o 2,78 proc. rocznie.
19
Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na polską gospodarkę
Zgodnie z wynikami modelu podstawowego, wartość wzrostu wynosiłaby 2,81 proc., gdy- by Polska nie przystąpiła do Unii Europejskiej.
Można zatem wnioskować, że włączenie Polski do grona państw członkowskich UE nie spo- wodowało dodatkowego wzrostu produktyw- ności. Wyniki pozostałych modeli również nie wskazują na wystąpienie w okresie poakcesyj- nym wyraźnie szybszego niż dotychczas wzro- stu produktywności (PKB na przepracowaną
godzinę). Model ekstrapolacyjny wskazuje, że gdyby Polska nie przyłączyła się do UE w la- tach 1998-2017 wzrost produktywności był- by co roku o 0,7 p.p. niższy. Model Synthetic Control bez antycypacji szacuje tę wartość w latach 2004-2017 na 1,28 p.p., a model z an- tycypacją wskazuje wręcz na spadek produk- tywności wraz z przystąpieniem Polski do UE (o 0,37 p.p. średniorocznie mniej w latach 1998-2017).
↘ Wykres 11. Oszacowanie wpływu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej w modelu podstawowym (PKB na przepracowaną godzinę) (2011 int. dol.)
5 10 15 20
2017201620152014201320122011201020092008200720062005200420032002200120001999199819971996199519941993
PKB na przepracowaną godzinę (Polska poza UE) PKB na przepracowaną godzinę (Polska w UE)
Źródło: jak w wykresie 10.
Podsumowując wyniki szacowania wpływu przystąpienia Polski do UE na produktywność (definiowaną jako PKB na przepracowaną godzi- nę) należy stwierdzić, że jeśli w ogóle taki efekt wystąpił, to był stosunkowo niewielki. Biorąc po- wyższe pod uwagę, a także uwzględniając wspo- mniany szybki wzrost PKB per capita w latach
2004-2017 oraz wzrost zatrudnienia, można wnio- skować, że na wyższy, średnioroczny wzrost go- spodarczy Polski w latach 2004-2017 niż w latach przed akcesją miało wpływ przede wszystkim pobudzenie ekonomiczne ludności po 2004 r.
(wzrost zatrudnienia), a nie szybszy niż dotych- czas obserwowany wzrost produktywności.
20
Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na polską gospodarkę↘ Wykres 12. Porównanie hipotetycznych ścieżek rozwoju produktywności (PKB na przepracowaną godzinę) w sytuacji nieprzystąpienia Polski do Unii Europejskiej wg metody ekstrapolacyjnej bez uwzględnienia antycypacji (od 2004 r.) i z uwzględnieniem antycypacji (od 1998 r.) oraz wg metody Synthetic Control bez uwzględnienia antycypacji (od 2004 r.) i z uwzględnieniem antycypacji (od 1998 r.) (2011 int. dol.)
6 8 10 12 14 16 18 20 22
2017
2016
2015
2014
2013
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
20001999
1998
1997
1996
1995
PKB na przepracowaną godzinę (rzeczywisty)
PKB na przeprac. godzinę (ekstrapolacja, od 2004 r.) PKB na przeprac. godzinę (Synth. Control, od 2004 r.) PKB na przeprac. godzinę (ekstrapolacja, od 1998 r.) PKB na przeprac. godzinę (Synth. Control, od 1998 r.) Źródło: jak w wykresie 10.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne
Jednym z bardziej widocznych skutków przystąpienia Polski do Unii Europejskiej był szybki napływ bezpośrednich inwestycji zagra- nicznych (BIZ). W latach 2004-2017, w ramach BIZ, napłynęło do Polski łącznie 5,5 tys. dola- rów międzynarodowych 2011 per capita (4,9 tys.
EUR 2017). Dla porównania, w latach 1990-2003 (również 13 lat) wartość BIZ netto była prawie czterokrotnie niższa (1,5 tys. dolarów międzyna- rodowych 2011, 1,3 tys. EUR 2017). W wartościach skumulowanych (netto) napłynęło do Polski w latach 2004-2017 około 40 proc. wartości PKB (wartość realna PKB z 2017 r.) w ramach BIZ. Pod względem tego wskaźnika Polska znajdowała
się w dolnej połówce państw członkowskich UE, choć wartości dla poszczególnych krajów są w znacznej mierze zaburzone przez istnienie wewnątrz Unii tzw. rajów podatkowych (jak Luk- semburg, Malta, Cypr) i nieujednolicony system podatkowy umożliwiający szeroko rozumianą optymalizację przez przenoszenie aktywów mię- dzy krajami członkowskimi.
Na wykresie 13 przedstawiono oszacowanie wpływu przystąpienia Polski do UE na wartość BIZ netto (analizie poddano wartości skumulo- wane od 1990 r., tak by istniała możliwość wyod- rębnienia trendu). W latach 2004-2017 skumulo- wane BIZ netto (liczone od 1990 r.) rosło średnio o 10,87 proc. rocznie. Zgodnie z wynikami modelu podstawowego średnioroczny przyrost BIZ netto
21
Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na polską gospodarkę
(zdefiniowanych jak wyżej) w scenariuszu bez Unii Europejskiej wyniósłby 6,8 proc. W wartościach bezwzględnych, które ze względu na konstrukcję szeregu mają większy sens interpretacyjny, moż- na oszacować, że przystąpienie Polski do Unii Eu- ropejskiej spowodowało, iż w latach 2004-2017
4 W wartościach z 2017 r.
do Polski napłynęło netto per capita 2908 EUR4 więcej w ramach bezpośrednich inwestycji za- granicznych niż napłynęłoby, gdyby Polska nie dołączyła do UE. W przeliczeniu na cały kraj (bez uwzględniania wielkości populacji) wartość ta wy- niosła około 112 mld EUR.
↘ Wykres 13. Oszacowanie wpływu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej w modelu podstawowym – skumulowane bezpośrednie inwestycje zagraniczne (od 1990 r.) (2011 int. dol.)
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000
201720162015201420132012201120102009200820072006200520042003200220012000199919981997199619951994199319921991
Skumulowany (od 1990) napływ inwestycji zagranicznych netto per capita (Polska w UE) Skumulowany (od 1990) napływ inwestycji zagranicznych netto per capita (Polska poza UE) Źródło: opracowanie własne PIE na podstawie danych Banku Światowego.
Model ekstrapolacyjny z uwzględnieniem antycypacji również wskazuje na znaczny przy- rost skumulowanych, bezpośrednich inwe- stycji zagranicznych netto per capita (+6,5 p.p.
w latach 1998-2017), jednak wyniki modeli Syn- thetic Control wskazują, że w przypadku nie- przystąpienia do struktur unijnych, wartości BIZ obserwowane w Polsce byłyby wyższe niż obecnie. Oznacza to, że choć wyniki dla modeli
eksploracyjnych, a także graficzna analiza tren- du, wyraźnie wskazują na przyspieszenie napły- wu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski od 2004 r., to można na świecie wyróżnić kraje o podobnej do Polski gospodarce (przed 2004 r.), które zanotowały wyraźny przyrost BIZ netto w tym samym czasie, niebędący jedno- cześnie wynikiem przystąpienia do Wspólnoty Europejskiej.
22
Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na polską gospodarkę↘ Wykres 14. Porównanie hipotetycznych ścieżek rozwoju BIZ netto per capita (skumulowane od 1990 r.) w sytuacji nieprzystąpienia Polski do Unii Europejskiej wg metody ekstrapolacyjnej bez uwzględnienia antycypacji (od 2004 r.) i z uwzględnieniem antycypacji (od 1998 r.) oraz wg metody Synthetic Control, bez uwzględnienia antycypacji (od 2004 r.) i z uwzględnieniem antycypacji (od 1998 r.)
0 2000 4000 6000 8000 10000 12000
2017
2016
2015
2014
2013
2012
2011
2010
2009
20082007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
20001999
1998
1997
1996
1995
BIZ netto per capita (rzeczywisty)
BIZ netto per capita (ekstrapolacja, od 2004 r.) BIZ netto per capita (Synth. Control, od 2004 r.) BIZ netto per capita (ekstrapolacja, od 1998 r.) BIZ netto per capita (Synth. Control, od 1998 r.) Źródło: jak w wykresie 13.
Wynagrodzenia
Ostatnie piętnaście lat wiązało się z prawie dwukrotnym wzrostem średniego wynagrodze- nia (nominalnie). Wg danych Głównego Urzędu Statystycznego w czwartym kwartale 2004 r.
przeciętne wynagrodzenie w sektorze przed- siębiorstw wynosiło 2546 PLN, podczas gdy w czwartym kwartale 2018 r. wynosiło 5071 PLN, czyli było prawie dwukrotnie wyższe. Przyczyn takiego wzrostu należy szukać m.in. we wzro- ście produktywności czy w przemianach struk- turalnych polskiej gospodarki. Szybki wzrost płac zaowocował również zmniejszeniem dy- stansu między poziomem średnich wynagro- dzeń w Polsce a średnimi wynagrodzeniami w krajach starej Unii. Jak wskazują dane OECD,
w 2004 r. Polak zarabiał średnio 49 proc. tego co Niemiec i 57 proc. tego co Włoch, a w 2017 r.
już 57 proc. tego co Niemiec i 74 proc. tego co Włoch. W regionie Europy Środkowo-Wschodniej Polska jest wręcz liderem (wyłączając Niemcy) pod względem nominalnej wysokości wyna- grodzeń (23,9 tys. EUR). Średnie wynagrodzenie w Czechach wyniosło w 2017 roku 23,2 tys. EUR, na Litwie, w Estonii i na Słowacji po 22,3 tys. EUR, na Łotwie 21,6 tys. EUR, a na Węgrzech 20,7 tys.
EUR. Różnice te stają się jeszcze bardziej wi- doczne, gdy pod uwagę weźmie się wartości uwzględniające koszty życia (wartości realne), gdyż zgodnie z danymi Eurostatu Polska cecho- wała się w 2017 r. trzecim najniższym w UE (po Bułgarii i Rumunii) poziomem cen, wynoszącym
23
Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na polską gospodarkę
zaledwie 55 proc. średniego poziomu cen w Unii Europejskiej.
Wzrostowi wynagrodzeń towarzyszyło także zmniejszenie nierówności społecznych. Zgodnie z danymi Eurostatu w 2004 r. 20,5 proc. Polaków dysponowało dochodem do dyspozycji niższym niż 60 proc. mediany dochodu do dyspozycji dla całej populacji. Do 2017 r. wskaźnik ten zmniejszo- ny został do poziomu 15 proc. W ostatnich piętna- stu latach, w efekcie wzrostu wynagrodzeń oraz rozwoju systemu świadczeń społecznych, spadł również udział populacji znajdującej się poniżej tzw. granicy ubóstwa. Poniżej skrajnej granicy ubóstwa (budżet poniżej minimum egzystencji obliczanego przez Instytut Pracy i Spraw Socjal- nych) w 2005 r. żyło 12,3 proc. Polaków, podczas gdy w 2017 r. już tylko 4,3 proc. Poniżej relatywnej granicy ubóstwa (budżet poniżej połowy średnich wydatków gospodarstw domowych) w 2005 r.
znajdowało się 18,1 proc. populacji, a w 2017 r. – 14,4 proc. Natomiast poniżej ustawowej granicy ubóstwa (wartość zapisana w ustawie, poniżej której można ubiegać się o świadczenia z opie- ki społecznej) w 2005 r. żyło 18,1 proc. Polaków, podczas gdy w 2017 r. – 10,7 proc.
Dwukrotny wzrost wynagrodzeń nie prze- łożył się jednak na znaczny wzrost udziału wy- nagrodzeń w PKB. Zgodnie z danymi Eurostatu w 2005 r. wynosił w Polsce 37,1 proc., co stano- wiło drugą najniższą wartość w UE (po Słowacji i Grecji), a w 2017 r. – 38,5 proc. (trzecia najniższa wartość po Rumunii, Grecji i Irlandii).
Handel zagraniczny
Wartość polskiego eksportu w 2003 r. wy- ceniana była na 48 mld EUR. W ostatnich 15 la- tach, w znacznej mierze w efekcie przystąpienia do wspólnego rynku unijnego, wartość ta wzro- sła ponad czterokrotnie, by w 2018 r. osiągnąć poziom 220 mld EUR (wartości nominalne, w ce- nach stałych odnotowano około 2,5-krotny przy- rost wolumenu eksportu). Bariery 100 i 200 mld EUR przekroczono odpowiednio w latach 2010
i 2017. Z produktów przeznaczonych na eksport w 2018 r. około 80 proc. trafiło do pozostałych członków Unii Europejskiej. Najważniejszym part- nerem handlowym dla polskich przedsiębiorców jest Republika Federalna Niemiec. To tam w 2018 r.
trafiło 28 proc. polskiego eksportu (z Niemiec po- chodzi także najwięcej sprowadzanych do Polski produktów – 23 proc.). Choć rozwojowi eksportu towarzyszył również wzrost wartości importowa- nych produktów, to eksport cechował się większą dynamiką, co pozwoliło Polsce w latach 2015-2017 osiągnąć dodatni bilans handlowy (różnicę między wartością eksportu a wartością importu), po raz pierwszy od wczesnych lat 90. Bilans handlowy z państwami członkowskimi Unii Europejskiej po- zostaje dodatni od 2009 r., pozytywnie zmienia się także struktura polskiego eksportu. Jak wskazują dane Banku Światowego w 2004 r. jedynie 3,3 proc.
można było zakwalifikować jako produkty wysokiej techniki. W 2017 r. udział ten wynosił już 7,7 proc.
Wprawdzie Polsce wciąż daleko do wartości tego wskaźnika osiąganych chociażby przez Niem- cy (14 proc. w 2017 roku), czy Francję (24 proc.), jednak wyraźnie się do nich zbliżyła w ostatnich 15 latach.
Polska zwiększyła także swój udział w za- gregowanym eksporcie wszystkich Państw UE. W 2004 r. wynosił 2,0 proc., a w 2018 r. już 4,0 proc. Biorąc pod uwagę obserwowaną obecnie dynamikę rozwoju polskiego eksportu, a także porównując ją z dynamiką w pozostałych krajach Wspólnoty, można spodziewać się, że wartość omawianego wskaźnika w kolejnych la- tach nadal będzie rosła. Szybki wzrost wartości eksportu oraz udziału wartości eksportu w za- gregowanym eksporcie Unii Europejskiej Polska zawdzięcza w znacznej mierze rozwojowi tych branż, których produkty cieszą się dużym uzna- niem na rynkach Europy Zachodniej. Przykładem może być tutaj branża rolno-spożywcza, która w 2004 r. stanowiła 8,8 proc. polskiego ekspor- tu, a w 2017 r. – 13,4 proc., przy stosunkowo nie- zmienionym udziale w PKB (6,6 proc. w 2004 r.
24
Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na polską gospodarkę i 6,2 proc. w 2016 r.) oraz postępującym spad-ku części populacji zatrudnionej w rolnictwie (17,6 proc. w 2004 r. i 10,2 proc. w 2017 r.).
Wszystkie państwa, które w 2004 r. do- łączyły do UE (za wyjątkiem Cypru) zanotowa- ły ponad dwukrotny wzrost wartości eksportu (w cenach stałych). W przypadku Polski przyrost
ten wyniósł ponad 160 proc. i był drugim naj- wyższym (za Litwą), nie tylko wśród nowych państw członkowskich z 2004 r., ale również wśród wszystkich państw UE. Porównanie dy- namiki wzrostu eksportu w latach 2004-2017 w Polsce i wybranych krajach UE przedstawio- no na wykresie 15.
↘ Wykres 15. Dynamika wartości eksportu w latach 2004-2017 w Polsce i w wybranych krajach Unii Europejskiej (w proc., 2004=100)
100 120 140 160 180 200 220 240 260 280 300
2017 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004
Polska
Litwa Czechy Niemcy
+75%
+136%
+161%
+189%
Źródło: jak w wykresie 13.
Oszacowania wpływu integracji europej- skiej na wartość Polskiego eksportu dokonano zgodnie z metodologią przedstawioną w punkcie poświęconym PKB per capita oraz w Załączniku 1, na podstawie wartości eksportu w dolarach amerykańskich w cenach stałych z 2010 roku.
Wartości zostały poddane analizie w wersji per capita (tj. wartość eksportu podzielona przez liczbę ludności) by zachować porównywalność krajów niezbędną do przeprowadzenia analizy za pomocą metody Synthetic Control. W mode- lach ekstrapolacyjnych uwzględniono negatyw- ny szok w 2009 r. będący efektem globalnego
kryzysu (patrz: Załącznik 1). Ze względu na ogra- niczony horyzont czasowy dostępnych danych, nie było możliwe przeprowadzenie analizy uwzględniającej efekt antycypacji. Wykres 16 obrazuje wyniki omawianych analiz.
W latach 2004-2017 eksport per capi- ta rósł średnio o 7,69 proc. rocznie. Zgodnie z analizą przedstawioną powyżej średnio- roczny przyrost wartości eksportu per capita w scenariuszu podstawowym (ekstrapolacja, bez antycypacji) wyniósłby 4,49 proc. Można zatem oszacować, że przystąpienie Polski do Unii Europejskiej przełożyło się na zwiększenie
25
Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na polską gospodarkę
wzrostu wartości eksportu o 3,20 p.p. rocz- nie. Gdyby nie integracja europejska Polska
wartość Polskiego eksportu byłaby dzisiaj o 32 proc. niższa.
↘ Wykres 16. Porównanie hipotetycznych ścieżek rozwoju wartości eksportu per capita w sytuacji nieprzystąpienia Polski do Unii Europejskiej wg metody ekstrapolacyjnej
bez uwzględnienia antycypacji (od 2004 r.) oraz wg metody Synthetic Control bez uwzględnienia antycypacji (od 2004 r.) (USD 2010)
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000
2017
2016
2015
2014
2013
2012
2011
2010
2009
20082007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
20001999
1998
1997
1996
1995
Eksport per capita (rzeczywisty)
Eksport per capita (ekstrapolacja, od 2004 r.) Eksport per capita (Synth. Control, od 2004 r.) Źródło: jak w wykresie 13.
Analiza za pomocą metody Synthetic Control prowadzi do podobnych wniosków, co analiza eks- trapolacyjna. Zgodnie z wynikami otrzymanymi za pomocą tej metody włączenie Polski do grona kra- jów Unii Europejskiej przełożyło się na zwiększe- nie wzrostu wartości eksportu o 3,59 p.p. rocznie, a polski eksport bez integracji europejskiej miałby dzisiaj o 36 proc. niższą wartość.
Analiza transferów finansowych – fundusze unijne dla Polski
Saldo rozliczeń między środkami płynący- mi z Brukseli do Polski a zobowiązaniami nasze- go kraju wobec Wspólnoty pod koniec lutego
2019 r. opiewa na kwotę blisko 110 mld EUR.
Podczas 15 lat członkostwa transfery do Polski wyniosły prawie 163 mld EUR (wliczając środki przedakcesyjne). Środki unijne przyczyniły się do rozwoju Polski na wielu płaszczyznach, ich ska- lę potwierdzają nie tylko niżej zaprezentowane liczby, ale zauważają je i doceniają sami Pola- cy (CBOS, 2016). 87 proc. jest przekonanych, że dzięki środkom unijnym poprawiła się sytuacja w regionie i województwie. Jednocześnie więcej niż czterech na pięciu respondentów (82 proc.) podobnie ocenia przeobrażenia własnej miej- scowości. W poniższej tabeli zostały zebrane dane odnośnie rozliczeń Polski z UE.
26
Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na polską gospodarkę↘ Tabela 2. Transfery finansowe Polska-budżet UE w mld EUR (łączna kwota od maja 2004 r. do lutego 2019 r.) I. Transfery z UE do Polski5 (1+2+3+4+5)
w tym
162,93
Transfery bieżące 74,49
Transfery kapitałowe 88,45
1. Polityka spójności 102,91
Fundusz ISAP6 1,97
Europejski Fundusz Pomocy Najbardziej Potrzebującym (FEAD) 0,22
Fundusz Spójności 33,13
w ramach perspektywy 2004-2006 2,96
w ramach perspektywy 2007-2013 22,39
w ramach perspektywy 2014-2020 7,78
Fundusze strukturalne 67,59
w ramach perspektywy 2004-2006 8,56
Europejski Fundusz Społeczny 2,04
Finansowy Instrument Wspierania Rybołówstwa 0,18
Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego 5,15
Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej 1,19
w ramach perspektywy 2007-2013 44,71
Europejski Fundusz Społeczny 10,01
Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego 34,70
w ramach perspektywy 2014-2020 14,32
Europejski Fundusz Społeczny 3,73
Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego 10,59
5 Dane zaprezentowane metodą kasową – przepływy rejestrowane są w momencie wpływu na rachunek w NBP. Ka- tegoria „Transfery z UE do Polski” oprócz przepływów w ramach Funduszu Spójności/ISPA, Europejskiego Funduszu Pomocy Najbardziej Potrzebującym, Funduszy strukturalnych, Wspólnej Polityki Rolnej, Funduszy migracyjnych i po- zostałych transferów obejmuje także przepływy w okresie maj 2004 – grudzień 2010 na kwotę 3 441 180 056,96 EUR w ramach następujących kategorii: Środki przedakcesyjne PHARE, SAPARD: 1 413 088 950,32 EUR, Instrument Popra- wy Płynności: 1 616 632 480,0 EUR.
6 Od 1 maja 2004 r. Polska przestała być beneficjentem funduszu ISPA. Projekty finansowane ze środków ISPA będą nadal realizowane w ramach Funduszu Spójności.
27
Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na polską gospodarkę
2. Wspólna Polityka Rolna 54,85
Bezpośrednie dopłaty (ARiMR) 33,50
Interwencje rynkowe (ARR) 1,81
Program Rozwoju Obszarów Wiejskich do roku 2013 16,05
Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020 2,51
Pozostałe transfery WPR 0,16
Europejski Fundusz Rybacki do roku 2013 0,71
Europejski Fundusz Morski i Rybacki 2014-2020 0,11
3. Instrument „Łącząc Europę” (CEF) 0,72
4. Przepływy w ramach Działu 3a budżetu UE 0,18
Fundusze Migracyjne7 0,18
5. Pozostałe transfery8 0,84
II. Wpłaty do budżetu UE 53,26
DNB 35,94
VAT 7,47
TOR 6,22
RABATY 3,63
Zwrot nadpłaconej składki za rok 2017 * (+) 0,001
III. Zwroty środków do budżetu UE 0,17
IV. Saldo rozliczeń PL-UE (I – II – III) 109,50
* Kwota 1 182 840 EUR dotyczy składki nadpłaconej w 2017 r., którą KE zwróciła w styczniu 2018 r.
Źródło: dane Ministerstwa Finansów (2019).
7 Pozycja „Fundusze Migracyjne” obejmuje: Europejski Fundusz Powrotu Imigrantów, Fundusz Granic Zewnętrz- nych, Europejski Fundusz na Rzecz Uchodźców oraz Europejski Fundusz na Rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich.
8 Kategoria „Pozostałe transfery”: zgodnie z danymi NBP w większości transfery te związane są z Działami 1a oraz 3b budżetu UE (głównie programy wspólnotowe). Dane napływają z miesięcznym opóźnieniem.
28
Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na polską gospodarkęNiżej zaprezentowano dane dotyczące wykorzystania środków unijnych, z podziałem na hory- zonty czasowe.
2004-2006
Infrastruktura Kapitał społeczny
1631 km zbudowanych i zmodernizowanych dróg 1286 km zbudowanych i zmodernizowanych wodociągów 1240 km zbudowanych i zmodernizowanych oczysz-
czalni ścieków
12,8 km zmodernizowanych dróg krajowych (planowa- nych było 350 km)
1,1 mln osób wspartych w ramach Europejskiego Fun- duszu Społecznego
122 tys. zakupionych stanowisk komputerowych
Źródło: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (2007).
2007-2013
Praca i przedsiębiorczość Badania i rozwój, innowacje
409 752 nowych miejsc pracy 30 703 wspartych przedsiębiorstw 247 wspartych instytucji otoczenia biznesu
1412 wspartych uczelni i jednostek naukowych 1949 laboratoriów
2921 wspartych pomysłów innowacyjnych 3685 wdrożonych technologii
Społeczeństwo informacyjne Transport
56 752 km sieci Internetu szerokopasmowego 234 660 gospodarstw domowych, które otrzymały
dofinansowanie dostępu do Internetu 5647 nowych e-usług
12 005 km zbudowanych lub zmodernizowanych auto- strad, dróg ekspresowych, krajowych, wojewódzkich, powiatowych, gminnych
1566 km zbudowanych lub zmodernizowanych linii kolejowych
2947 zakupionych lub zmodernizowanych jednostek taboru komunikacji miejskiej
Ochrona środowiska
522 oczyszczalni ścieków
24 646 km wybudowanych lub zmodernizowanych sieci kanalizacyjnej
7188 km wybudowanych lub zmodernizowanych sieci wodociągowej
710 inwestycji w zakresie odnawialnych źródeł energii 1811 inwestycji związanych z podnoszeniem efektyw-
ności energetycznej
Źródło: Portal Funduszy Europejskich (2016).
29
Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na polską gospodarkę
2014-2020
Praca i przedsiębiorczość Badania i rozwój
672 528 osób bezrobotnych, które otrzymały wsparcie 43 450 osób, które otrzymały bezzwrotne wsparcie na
założenie firmy
15 538 wspartych przedsiębiorstw
3541 realizowanych prac i projektów B+R
2158 jednostek naukowych i przedsiębiorstw wspar- tych w zakresie prowadzenia prac B+R
673 wdrożone wyniki prac B+R
Innowacje Nauka i edukacja
2889 innowacji produktowych 1273 innowacje procesowe 723 innowacje nietechnologiczne
70 563 uczniów uczestniczyło w stażach i praktykach u pracodawcy
33 099 miejsc wychowania przedszkolnego 407 wspartych uczelni
Zdrowie Usuwanie barier dla osób
niepełnosprawnych 158 125 osób objętych programem zdrowotnym
135 790 osób, które zgłosiły się na badanie profilaktyczne
64 753 osoby z niepełnosprawnościami objęte wsparciem
1690 obiektów dostosowanych do potrzeb osób z niepełnosprawnościami
Transport
830 km wybudowanych lub przebudowanych dróg ekspresowych, krajowych, wojewódzkich i gminnych
483 km wybudowanych autostrad i dróg ekspresowych
1192 zakupione jednostki taboru pasażerskiego w publicznym transporcie zbiorowym komunikacji miejskiej
200 zakupionych lub zmodernizowanych jednostek taboru kolejowego
Źródło: Portal Funduszy Europejskich (2019).
Migracje Polaków w UE
Swobodny przepływ osób jest jedną z pod- stawowych wolności obywateli UE, ale jej skutki są ambiwalentne. W perspektywie indywidualnej wdrożenie zasady swobodnego przepływu osób ma z założenia przyczyniać się do podniesienia
poziomu życia obywateli w całej Unii, a przede wszystkim do poprawy warunków ich zatrudnie- nia. W perspektywie makroekonomicznej migra- cje na dużą skalę stanowią zawsze wyzwanie dla funkcjonowania państwa, a w szczególności dla systemów zabezpieczenia społecznego.
30
Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na polską gospodarkę Masowe wyjazdy Polaków za granicę roz-poczęły się w 2004 r. wraz z otwarciem rynku pracy w Wielkiej Brytanii dla obywateli z tzw. no- wej Unii. Po zmniejszeniu skali migracji w latach 2008-2010, spowodowanej recesją gospodarczą w krajach Europy Zachodniej, nastąpił ponowny jej wzrost. Pod koniec 2017 r. tymczasowo poza Polską przebywało około 2,5 miliona polskich obywateli w tym 2,1 mln w krajach UE. Dla porów- nania, po pierwszym roku przystąpienia Polski
do UE, za granicą pozostawało około 1,45 mln Polaków.
Wśród wyjeżdżających Polaków najwięk- szą grupę stanowią obecnie osoby między 30.
a 40. rokiem życia, a jeszcze 10 lat temu byli to ludzie młodsi (20-29 lat). Można zatem zało- żyć, że znaczna część osób, które wyjechały za granicę w pierwszych latach po przystąpieniu Polski do UE, pozostaje do tej pory za granicą (GUS, 2018).
↘ Wykres 17. Liczba osób przebywających za granicą w końcu roku (w tys.)
0 500 1000 1500 2000 2500 3000
2017 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004
Łącznie Kraje Unii
Źródło: opracowanie własne PIE na podstawie danych GUS.
Jak wynika z danych Narodowego Spisu Powszechnego z 2011 r., jak i innych polskich badań statystycznych dotyczących gospo- darstw domowych (BAEL, EU-SILC) głównym powodem emigracji Polaków jest chęć pod- jęcia lepiej płatnej pracy za granicą. Z Pol- ski wyjeżdżały dotychczas głównie osoby mieszkające na wsi lub mieście liczącym do 100 tys. mieszkańców (69 proc.) (Work Service, 2018).
Niekorzystnym zjawiskiem dla polskiej gospodarki pozostaje także tzw. drenaż mó- zgów, czyli szczególna forma emigracji. Ma ona miejsce, gdy wysoko wykwalifikowani pracow- nicy migrują do innego regionu, ponieważ ich rodzima gospodarka nie wykorzystuje w pełni posiadanych przez nich kwalifikacji. W efekcie powiększa się dysproporcja między krajami bogatszymi a biedniejszymi. Drenaż mózgów niesie za sobą także konsekwencje fiskalne
31
Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na polską gospodarkę
– uszczuplenie wpływów z podatków, rynkowe – zmniejszenie konsumpcji oraz obniża wydaj- ność pracy. Według danych Eurostat, w 2017 r.
ponad 726 tys. Polaków po studiach mieszkało w innym niż rodzinny kraju UE. To najwięcej spo- śród państw UE.
↘ Wykres 18. Liczba Polaków w wieku 20-64 z wykształceniem wyższym mieszkających poza Polską (w tys.)
0 100 200 300 400 500 600 700 800
2017 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004
Źródło: opracowanie własne PIE na podstawie danych Eurostatu.
Nie można jednocześnie pominąć faktu, że przez ostatnie 15 lat w UE Polska sama sta- ła się celem migracji zarobkowej, dla obywate- li z innych państw. Największy odsetek z nich
stanowią obecnie Ukraińcy. Pod koniec 2018 r.
około 425 tys. obywateli z tego kraju było legal- nie zatrudnionych w Polsce.
