Baskerville – film widmo

Baskerville – film widmo

Jakub Szydelski

Uniwersytet Warszawski; Wydział Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii

Pałac Myśli – czyli o metodzie

Niemy detektyw rozwiązał swoją ostatnią zagadkę w 1929 r., po czym zaginął na ponad siedemdziesiąt lat. Film Richarda Oswalda Pies Baskerville’ów (Der Hund von Baskerville, 1929) to ostatnia niema ekranizacja przygód Sherlocka Holmesa. Kiedyś ten film uznawano za bezpowrotnie zaginiony, dzisiaj jest wyświetlany na całym świecie.

Światowa repremiera na 23. Festiwalu Kina Niemego w San Francisco w 2018 r. Pokazy na festiwalu w szkockim Falkirk w 2019 r. W końcu projekcja w Warszawie 4 kwietnia 2019 r.

To wydarzenie skłoniło mnie do bliższego poznania historii tego filmu. Jego losy okazują się nie mniej fascynujące od samej fabuły powieści sir Conana Doyla.

Czemu akurat tę ekranizację Psa Baskerville’ów uznano za kultową? Dlaczego film zaginął i w jaki sposób zdołano go odnaleźć? W tym artykule odpowiem na pytania, które sam na sobie zadałem po seansie w kinie Iluzjon. Opieram się głównie na pracach naukowych dostępnych online w bazie Google Books. Przytoczone dane opierają się na analizach instytucji badawczych, a linki do opracowań podane są na końcu w bibliografii. Większość bezpośrednio przytoczonych cytatów w cudzysłowach pochodzi z konferencji poprzedzającej projekcję w Warszawie.

Holmes pod lupą

Der Hund von Baskerville zaskakuje rozmachem i nowatorstwem wykonania. Dynamiczny ruch kamery i wartka akcja przyciągają uwagę współczesnego widza. Gra aktorska jest wyważona i naturalna. W kinie lat 20. stopniowo odchodzi się od scenicznej ekspresji.

Mimika i gestykulacja są coraz bardziej tonowane. W latach 30. będzie to już standard dla kina dźwiękowego.

Kinowe afisze błyszczą międzynarodową obsadą z Ameryki, Włoch i Wielkiej Brytanii.

Sześciu głównych aktorów pochodzi z sześciu różnych krajów. Filmowy Sir Henry Baskerville jest grany przez Włocha, a dr Mortimer – przez Czecha. W rolę Sherlocka Holmesa wciela się Amerykanin, Carlyle Blackwell. Rola głównego antagonisty – Stapletona – przypadła Fritzowi Raspowi. Był on prominentnym aktorem w Republice Weimarskiej,

znanym z ról złoczyńców i czarnych bohaterów. Der Spiegel w 1976 r. nadał mu tytuł

„niemieckiego dyżurnego łotra filmowego”.

Filmowe lokacje też robią wrażenie. Wrzosowiska oraz fasada willi Baskerville’ów zostały skonstruowane wewnątrz hangarów Zeppelina w Staaken. Dało to reżyserowi ogromne pole manewru, tak użyteczne podczas realizowania szeroko zakrojonych scen akcji. Najlepszym tego przykładem jest scena pościgu przez wrzosowiska. Jej realizacja w oryginalnym, szkockim plenerze mogłaby nastręczać filmowcom trudności logistycznych. Na uwagę zasługuje też scena topienia się Stapletona na bagnach. Pełna kontrola nad planem filmowym ułatwiała realizację, a efekt końcowy można śmiało nazwać widowiskowym.

Saga Baskerville’ów

Kariera Richarda Oswalda jest nierozerwalnie powiązana z Psem Baskervillle’ów. Oswald w latach 20. jest powszechnie znanym filmowcem w Republice Weimarskiej. Jest cenionym austriackim scenarzystą i reżyserem żydowskiego pochodzenia. Specjalizuje się w popularnych filmach kryminalnych i detektywistycznych.

Według IMDb – internetowej bazy danych filmów – Oswald jest autorem czterech scenariuszy serii Der Hund von Baskerville z lat 1914-1916. Cykl otwiera w 1914 r. pierwsza filmowa adaptacja tej powieści. Kolejne części coraz bardziej oddalają się od książkowego pierwowzoru. Oswald w 1916 r. przejmuje inicjatywę od Rudolfa Meinerta i jest odpowiedzialny już nie tylko za scenariusz, ale też za reżyserię.

Seria Der Hund von Baskerville 1914-16 jest bardzo luźną adaptacją oryginalnej powieści.

Oswald kreuje całkiem nową rolę Stapletona. Czarny charakter staje się mistrzem kamuflażu.

Stapleton podszywa się pod samego Sherlocka Holmesa. Z kolei detektyw nie pozostaje dłużny i sam przebiera się za kryminalistę, aby go zdemaskować.

Ekranizacja z 1929 r. jest powrotem do korzeni. Stapleton bardziej przypomina książkowy pierwowzór bystrego i dwulicowego złoczyńca. Zgodnie z fabułą przybiera fałszywą tożsamość, aby ukryć swoje prawdziwe pochodzenie, jako dziedzica Baskerville’ów.

Drogi Watsonie!

Początkowo Oswald zupełnie ignoruje postać dr. Watsona. W 1914 r. doktor pojawia się na ekranie tylko raz i nie mówi żadnej kwestii. Holmes mówi mu, że jedzie zbadać sprawę

fałszywego Sherlocka. Na tym kończy się udział Watsona w całej serii. Ta epizodyczna rola aktorska nie jest nawet odnotowana w IMDb.

Dopiero w 1929 r. Watson odzyskuje właściwy mu status. Jest nie tylko najbliższym przyjacielem Sherlocka, ale też jego najbardziej zaufanym pomocnikiem. To właśnie na Watsonie skupia się akcja aktów 2, 3 i 4, kiedy zostaje wysłany przez Holmesa, aby zbadać sprawę morderstw potomków Baskerville’ów. Doktor, do tej pory nieobecny na srebrnym ekranie, staje się w końcu pełnoprawnym bohaterem.

Dowartościowanie Watsona jest bardzo istotne. W końcu John jest narratorem przygód Sherlocka Holmesa i odgrywa kluczową, samodzielną rolę w Psie Baskerville’ów.

To pierwszy film, który czyni z relacji Holmesa i Watsona główny wątek całej akcji. (…) Aż do tego momentu reżyserzy nie mieli pomysłu na Watsona. Zwykle albo go ignorowali albo umieszczali go w tle. Nikt do tej pory nie postawił na, żywą wzajemną grę charakterów tych dwóch postaci. (Merritt, 2019)

W dzisiejszych filmach przyjaźń łącząca dwóch dżentelmenów jest nierzadko eksponowana na pierwszym planie, między innymi w serialu Sherlock produkcji BBC. Siłą napędową serialu nie jest sama akcja i intrygi, ale przede wszystkim interakcja Benedicta Cumberbatcha (jako Holmes) z Martinem Freemanem (jako Watson).

Światowa sława i zapomnienie

Premierowe pokazy objęły większość krajów Europy – od Skandynawii, aż po Włochy. Sam Conan Doyle przyjechał na premierę filmu w Kopenhadze. Trend nie ominął Polski – film zaprezentowano 21 listopada 1929 roku w warszawskim kinie Capitol. Jednak po głośnych premierach końca lat dwudziestych wkrótce ostały się tylko wspomnienia. Der Hund von Baskerville został wyparty z rynku przez późniejsze ekranizacje dźwiękowe np. brytyjski The return of Sherlock Holmes w reżyserii Basila Deana.

Film miał pecha. Premiera w Niemczech odbyła się w sierpniu 1929 r. Amerykańskie kina dopiero co skończyły konwersję na kino dźwiękowe i były nastawione wyłącznie na rodzime

„talkies”. (…) Z kolei w Anglii Arthur Conan Doyle autoryzował brytyjską, dźwiękową wersję Psa Baskerville’ów, która mimo kiepskich recenzji trafiła na rynek amerykański i została tam rozpowszechniona. (Merritt, 2019)

Niemiecka produkcja popadła w zapomnienie, a wydawcom nie opłacało się dłużej przetrzymywać filmu w swych magazynach. Wyjątkiem była Czechosłowacja, w której jeszcze w latach 1929-33 urządzano regularne pokazy. Potem większość taśm przewieziono do Brna, gdzie zostały wyrzucone.

Wraz z nastaniem ery kina mówionego stare taśmy okazały się bezużyteczne dla producentów, więc się ich pozbywano. Jak przeczytaną gazetę. (Bromberg, 2019)

Seria pożarów w archiwach z częścią zachowanych filmów dopełniła dzieła zniszczenia.

Światowe dziedzictwo poszło z dymem, kiedy zapłonęły magazyny 20th Century Fox w 1937 r. i Metro-Goldwyn-Mayer w 1965 r. Przyczyną pierwszego pożaru były letnie upały i samozapłon taśmy filmowej (nitrofilmu), której głównym składnikiem była łatwopalna nitroceluloza. W drugim przypadku spięcie elektryczne spowodowało wybuch.

David Pierce w raporcie¹ o amerykańskich niemych filmach fabularnych z lat 1912-1929 określa 70% niemych produkcji w Stanach Zjednoczonych jako utracone. Zaledwie 14%

filmów uznaje jako w pełni zachowane w kinowym formacie 35 mm. Kolejne 11% produkcji określa jako kompletne, ale tylko w wersjach zagranicznych i różnych formatach obrazu np.

28 mm, lub 16 mm. Ostatnie 5% filmów to dzieła niekompletne, w których brakuje części filmu.

Skala zaginięć europejskich filmów niemych jest prawdopodobnie bardzo zbliżona do amerykańskich statystyk. Można nawet przypuszczać, że ze względy na zniszczenia II Wojny Światowej odsetek ocalonych produkcji jest mniejszy.

Der Hund von Baskerville do końca lat 2000. klasyfikowano jako bezpowrotnie utracony.

Jedyny, niekompletny materiał filmowy należał do austriackiego kolekcjonera Michaela Seebera, który nie rozpowszechniał wcześniej informacji o posiadanym filmie. Na taśmie w formacie 9.5 mm zapisana była wersja z francuskimi napisami, pochodząca z projektora kinematograficznego Pathé Baby. Szczątkowe materiały archiwalne były rozsiane po całym kontynencie i nie pozwalały w żadnej mierze na jakąkolwiek rekonstrukcję.

The game is on

Zwrotem akcji okazało się odkrycie w parafii w Sosnowcu. W 2009 r. nowy proboszcz ks.

Jacek Kmieć zwrócił uwagę na śmierdzącą paczkę z nitrofilmem oraz projektorem.

1 Pierce D. (2013) The Survival of American Silent Feature Films: 1912-1929

Rozkładające się szpule nitrofilmu 35 mm kryły czeską wersję sławnej ekranizacji. Der Hund von Baskerville trafił do polskiego klasztoru św. Andrzeja Boboli w Sosnowcu dzięki filmowej pasji poprzedniego proboszcza, Jerzego Barszcza. Ksiądz kolekcjonował taśmy w latach 40. dzięki znajomemu z seminarium. Duchowny, który przebywał na misji w Czeskim Cieszynie zaopatrywał ks. Barszcza w nowości filmowe z czeskich kin.

Proces digitalizacji filmu i uzupełniania brakujących środkowych aktów nabrał tempa w 2015 r. dzięki międzynarodowej współpracy rekonstruktorów. Prace konserwatorskie prowadzone były w Filmotece Narodowej w Warszawie, gdzie do dzisiaj znajdują się oryginalne taśmy z Sosnowca. Nitrofilm zachował się w zaskakująco dobrym stanie, mimo, że brak wentylacji i wilgotność zazwyczaj wpływają negatywnie na jego stan. Specjalistom udało się zabezpieczyć materiał, a następnie zdigitalizować w rozdzielczości 4K. Cyfrowe materiały wysłano do laboratoriów San Francisco Film Museum, gdzie odrestaurowano film klatka po klatce. Oczyszczono przy tym materiał z rys i innych uszkodzeń.

Filmowcy dysponowali dwoma wersjami filmu: czeskiej w formacie 35 mm oraz francuskiej 9.5 mm. Obie były niekompletne i nie zazębiały się. Brakowało około 12 minut. Dyrektor SFSFF, Robert Byrne w dokumencie poświęconym restauracji filmu opowiada, że lukę fabularną uzupełniono fotosami z Niemieckiego Instytutu Filmowego. Kopia scenariusza filmowego dostarczyła informacji co do urwanych wątków fabularnych. Streszczenia scen umieszczono na tle odpowiednich fotosów z filmu. Z kolei niemieckie zapisy cenzorskie z lat 20. umożliwiły odtworzenie plansz z napisami. Tekst przetłumaczony na język angielski nałożono na puste kadry ciemnego obrazu i dodano efekt ziarna oraz drgania.

Fandom w służbie filmu

Rekonstrukcja Der Hund von Baskerville jest nierozerwalnie związana z fandomem Sherlocka Holmesa. W zrozumieniu czym de facto jest tak obecnie popularne zjawisko społeczne pomocna okazuje się definicja Małgorzaty Lisowskej – Magdziarz.

Słowa „fandom” można używać w co najmniej dwóch znaczeniach. Pierwsze określa grupę ludzi połączonych uwielbieniem dla wybranego tekstu kultury i jawnie je okazujących. Drugie mówi o zjawisku twórczego i partycypacyjnego zaangażowania w konsumpcję tekstu medialnego. (Lisowska-Magdziarz, „Fandom dla początkujących. Część 1. Społeczność i wiedza”, 2017)

Fandom sławnego detektywa z Baker Street 221b można opisać za pomocą do obu tych definicji. Fanów określających się mianem „Sherlockian” albo „Holmesian” jest obecnie bardzo wielu. Wynika to zarówno ze sporej popularności twórczości Sir Arthura Conana Doyle’a, jak i z międzynarodowej sławy Sherlocka Holmesa, który stał się ikoną popkultury.

Fani kanonu są wiernymi czytelnikami oryginalnych, kultowych książek. Do tej kategorii można z pewnością zakwalifikować najstarsze towarzystwo literackie skupione wokół powieści o Holmesie. Założone w 1934 r. The Baker Street Irregulars skupia ludzi nauki, którzy już od 1946 r. wydają czasopismo naukowe „The Baker Street Journal”. Na jego łamach autorzy rozgryzają zagadki dotyczące oryginalnego kanonu np. dotyczące kultowego adresu Baker Street 221b. W czasach autora ostatnim domem na tej ulicy był nr 85. Czemu sir Conan Doyle ukrył miejsce zamieszkania detektywa? Na to pytanie odpowiada Mark Levy w swoim artykule² „How Did 221 Come to B?”.

Z drugiej strony w przestrzeni medialnej zaznaczają swoją obecności fani współczesnej wersji Sherlocka Holmesa. Od członków The Baker Street Irregulars odróżnia ich jednak większe zainteresowanie źródłami filmowymi.

Aktualnie znaczna część fanów skupia swoją uwagę na serialu Sherlock produkcji BBC.

Sherlockians analizują filmy w poszukiwaniu ukrytych znaczeń i wskazówek. Śledzą też nowe role odtwórców serialowych postaci. Dobrym przykładem takich aktywności są blogi na platformie Tumblr. Wiele z nich jest poświęconych karierze aktorskiej Benedicta Cumberbatcha.

Popularną platformą jest też serwis fandom.com. Dzięki niemu internauci mogą bezpłatnie zakładać i edytować encyklopedie typu wiki. Najbardziej rozbudowane strony dotyczą właśnie serialu Sherlock produkcji BBC (np. Sherlock Wiki). Popularnością cieszy się też wikia japońskiego anime (Kabukichou Sherlock Wiki). Z kolei Baker Street Wiki jest największą encyklopedią ogólnotematyczną.

Warto zaznaczyć, że Polska nie jest wyjątkiem na światowej mapie organizacji zrzeszających fanów Holmesa. Sherlockon Polska to grupa polskich fanów organizująca konwent w Warszawie. Pierwsza edycja corocznego zjazdu fanów Holmesa odbyła się 27 maja 2017 r. w warszawskim klubie Hybrydy.

2 Artykuł dostępny w darmowym egzemplarzu czasopisma w formacie PDF:

https://bakerstreetirregulars.com/2012/01/02/winter-2011-bsj/

Polscy Sherlockians byli szczególnie zaangażowani w Święto Niemego Kina, podczas którego miała miejsce polska premiera odrestaurowanego Psa Baskerville’ów. Zorganizowali w siedzibie FINA na Wałbrzyskiej w Warszawie „Weekend z Sherlockiem Holmesem”.

Wydarzenia obejmowały prelekcje oraz pokazy kryminologiczne.

Międzynarodowa szajka

Zaangażowani fani stanowią nieocenioną pomoc w czasie badań naukowych, a nierzadko sami je inicjują. Taki przypadek miał miejsce w czasie odrestaurowywania filmu Oswalda.

Serge Bromberg w dokumencie³ poświęconym restauracji tego filmu wspomina, jak sam został zaangażowany do tego projektu dzięki siatce kontaktów i znajomości w środowisku fanów Sherlocka. Zaczęło się od rosyjskich Sherlockians Aleksandra Orlova i Danilaa Dubshina, którzy zwrócili uwagę na odkrycie polskich konserwatorów. Potem informacja pocztą pantoflową przesłana została przez Austrię do Stanów Zjednoczonych, aż do samego Serge’a Bromberga.

Sieć powiązań fanów Sherlocka pozwala nie tylko na zaangażowanie kolejnych specjalistów do współpracy, ale wręcz umożliwia rekonstrukcję filmów. Taka sytuacja przytrafiła się Elżbiecie Wysockiej, konserwatorce FINA. Podczas jednego z festiwali zaczepił ją Michael Seeber, kolekcjoner filmów i zapytał o rekonstrukcję Der Hund von Baskerville. Okazało się, że może udostępnić konserwatorom posiadaną wersję Pathé Baby w formacie 9.5 mm, która uzupełniała w dużej części brakujący materiał filmowy.

W proces rekonstrukcji zaangażowany był zespół specjalistów nie mniej międzynarodowy, niż sama obsada filmu Oswalda. Kluczowa była współpraca między polską FINĄ i amerykańskim Festiwalem Kina Niemego w San Francisco. Fotosy z planu pochodziły z archiwów Niemieckiego Instytutu Filmowego. Wspomniany wyżej Michael Seeber jest Austriakiem. Od innego austriackiego Sherlockiana konserwatorzy uzyskali kopię oryginalnego scenariusza. Natomiast Serge Bromberg, który współpracował przy rekonstrukcji i popularyzował ideę wskrzeszonego Der Hund von Baskerville jest Francuzem.

The final conclusion

Kręcenie filmu to praca grupowa, tak jak prowadzenie śledztwa. Tak jak Holmes nie rozwiązałby zagadki psa Baskerville’ów bez pomocy Watsona, tak i Oswald nie odniósłby

3 Restauracja Psa Baskerville’ów https://www.youtube.com/watch?v=ulRBqa5UHj0&t=31s

reżyserskiego sukcesu bez współpracy z dziesiątkami filmowców z całego świata.

Der Hund von Baskerville jest filmem wspólnie nakręconym, wspólnie odnalezionym i wspólnie zrekonstruowanym. Jego kultowy status wynika z zaangażowania fanów w obiór oraz w rekonstrukcję filmu.

Bibliografia

 Levet N. (2014) The Hound of the Baskervilles: Chronicle of a mediatic success (dostęp:

10.06.2020)

https://www.ingentaconnect.com/content/intellect/jepc/2014/00000005/00000001/art0000 7

 Lisowska-Magdziarz M. (2017) Fandom dla początkujących. Część I–Społeczność i wiedza (dostęp: 10.06.2020)

https://media.uj.edu.pl/documents/1384650/134373778/Lisowska-Magdziarz+M.+- +Fandom+dla+poczatkuj%C4%85cych.pdf/6c8582e7-9d26-449d-a109-c29e56b3e582

 Milewska M. (2015) Wpływ Internetu na Fandom na przykładzie społeczności fanowskich seriali telewizyjnych (dostęp: 14.04.2020)

https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/13594/Milewska_Wplyw_internetu_na _fandom.pdf?sequence=1&isAllowed=y

 Pierce D. (2013) The Survival of American Silent Feature Films: 1912-1929 (dostęp:

10.06.2020)

https://www.loc.gov/programs/national-film-preservation-board/preservation- research/silent-film-database

 Reimer C. R., Carol Reimer J. C. (2019) Historical Dictionary of German Cinema (dostęp:

10.06.2020)

https://books.google.pl/books?id=4MCZDwAAQBAJ&pg=PA210&lpg=PA210&dq=Ric hard+Oswald+directing+style&source=bl&ots=oJdkk9hAPs&sig=ACfU3U1pNUcpxD1f _sMOn9B4cQPKzpDq4Q&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwiZhveh7_fpAhUxw8QBHVXe AK4Q6AEwEXoECAUQAQ#v=onepage&q&f=false

Strony internetowe

 Restauracja filmu Pies Baskerville’ów (dostęp: 10.06.2020) https://www.youtube.com/watch?v=ulRBqa5UHj0&t=31s

 Strona internetowa FINA (dostęp: 10.06.2020)

http://www.fn.org.pl/pl/page/1055/pies-baskerville-ow.html

 The Baker Street Journal (dostęp: 11.06.2020)

https://bakerstreetirregulars.com/2012/01/02/winter-2011-bsj/

 Strona internetowa IMDb (dostęp: 11.06.2020) https://www.imdb.com/name/nm0652650/

 Strona internetowa – transkrypcja filmu (dostęp: 12.06.2020) https://subslikescript.com/movie/Der_Hund_von_Baskerville-4121