К . B IR K EN M A JER
W S P R A W I E M O R S K I E G O M I O C E N U N A P O D H A L U
(6 Tys.)
К в о п р о с у м о р с к о г о м и о ц е н а на П о д х а л е (Центральные Карпаты)
( 6 р и с .)
L a question du M iocene marin de Podhale (K arpates Centrales)
( 6 fig.)
S t r e s z c z e n i e : O znaczenia m ioceń sk iego w ieku iłó w w Szaflarach opierały s ię na kilku otw ornicach i m ałży Ervilia p u silla E ic h w . O tw ornice te jed n ak bynajm niej n ie św iadczą za m ioceńskim w iekiem osadu. P od an ie Ervilia pu silla E ic h w . z Szaflar polega przypuszczalnie na pom ieszan iu próbek. Iły szaflarskie są bardzo p o d o b n e d o niektórych u tw orów aalenu serii czorsztyńskiej zarów n o p od w zględem lit o lo gicznym , jak też i faunistycznym . Z nalezienie w iłach szaflarskich form y P osidon om ya alpina G r a s p ozw ala na zaliczenie rzek om ego m iocen u do aalenu serii czorsztyń
skiej. Iły szaflarskie są brekcją tek ton iczn ą, zło ż o n ą g łów n ie z elem en tów tej serii.
W lecie 1950 r. przeprowadzałem z inicjatywy K om itetu do Ba
dań Neogenu na Podhalu (utworzonego w 1949 r. na Zjeździe PoL Tow. Geol.), a z ram ienia W ydziału Geologii Regionalnej (Region Tatrzański) Państw. Inst. Geol. badania geologiczne nad neogenem na Podhalu. Zwróciło wówczas moją uwagę odsłonięcie w Szaflarach koło Nowego Targu, z którego to miejsca (jedynego!) znany jest w li
teraturze geologicznej m orski miocen na Podhalu. Badania terenowe poparłem następnie badaniam i laboratoryjnym i. W tym celu przeszła- mowano ok. 40 kg iłów «mioceńskich», którą to pracę wykonał p . Żyła A ntoni, laborant Zakładu Geologii U. J. W ybraną przez niego m ikro
faunę podjęła się oznaczyć p. E w a Ł u c z k o w s k a z Przeds. Państw , Wierceń Poszukiw., której na tym miejscu chciałbym wyrazić serdeczne podziękowanie. W pierwszym rzędzie chciałbym także wyrazić po dziękowanie panu prof, drowi M. K s i ą ż k i e w i c z o w i za życzliwe wskazówki, jakich mi nie szczędził przy opracowywaniu tem atu.
— 236 —
Pierwsze wiadomości o morskim miocenie na Podhalu pochodzą o d W. F r i e d b e r g a (9 — 1906). W edług tego autora m orski miocen m a się znajdować w kamieniołomie koło stacji kolejowej Szaflary.
W czasie swej pierwszej bytności, F r i e d b e r g zastał tam wyko
pany rów 3 m głębokości, prowadzący do kamieniołomu w północnej jeg o części. W przekopie tym odsłoniły się warstwy wapienia drobno
ziarnistego (krynoidowego), zapadającego ku SSE oraz niebieski ił
R ys. i .
Profil w Szaflarach (w edług Friedberga 1906)
1) w apień krynoidow y, 2) «die O ckererde», 3) ił z gipsem , górą z okrucham i sk al
nym i, 4) ziem ia hu m u sow a, 5) rum osz.
Р и с . 1.
Р а з р е з в Ш а ф л я р а х (п о Ф р и д б е р г у 1906)
1) к р и н о и д н ы й и з в е с т н я к , 2) « d ie O ckererde», 3) г л и н а с г и п с о м , в е р х е м с о ск а л ь н ы м и о б л о м к а м и , i ) г у м у с о в а я з е м л я , 5) г р у д а .
F ig. 1.
Profil d e Szaflary (d ’apres Friedberg 1906): 1) C alcaires a C rin cld es, 2) A rgiles
■ocreuses (die «O ckererde»), 3) A rgiles avec gypse et debris de roches vers le toit, 4) H um us, 5) P roduits d e d ecom p osition .
z licznymi, drobnym i blaszkami gipsu, nie wykazujący co praw da wyraźnych upadów, lecz w całości pochylony ku N N E . Pod iłem m ożna było obserwować żółty utwór, który F r i e d b e r g nazywa^ «ziemią ochro wą».
D la zilustrowania zaobserwowanych stosunków podaje F r i e d b e r g rysunek, który poniżej przytaczam (rys. 1).
«Ziemia ochrowa» m a być produktem bagniskowym, utw orzo
nym na płaskim lądzie, praw dopodobnie przed zalewem m orza m io
ceńskiego, które osadziło iły z gipsem. W iłach znajdować się miały w górnej partii bloki wapienia pochodzącego z sąsiadującej z mio- cenem skałki.
Z iłu «gipsonośnego» wyszlamował F r i e d b e r g tylko trzy okazy otw ornic, reprezentowane przez trzy gatunki: Polystomella aculeata
— 237 —
d 'O rb ., Cristellaria gibba d 'O rb ., C. cf. cultrata M o n t . i jedną sko
rupkę małżoraczka. N a podstawie tej fauny i charakteru osadu autor ten dochodzi do wniosku, że m i o c e ń s k i w i e k o s a d u i je g o m o r s k i e p o c h o d z e n i e n i e u l e g a j ą ż a d n e j w ą t p l i w o ś c i («Das m iozane Al ter und die m arinę H erkunft des Tones unterliegen sonach keinem Zweifel»).
W tym czasie badał F r i e d b e r g także iły lignitowe, znane od dawna na terenie Orawy. Znalazł ori nowe ich stanowiska i rozsze
rzając swe obserwacje z Szaflar także i na te utwory dochodzi do wniosku, że w tortonie morze wlało się w okolice Nowego Targu w po
staci z ato k i1. Z kolei zatoka ta utraciła połączenie z morzem i uległa wysłodzeniu, czego dowodem mają być pokłady lignitu i skorupki ślim aka słodkowodnego z grupy Planorbis na Orawie. Transgresja m orska m iała przyjść doliną Dunajca od Nowego Sącza, gdzie utwory mioceńskie z fauną tortońską znane są już oddaw na (35, 34).
D o pracy swej (9) F r i e d b e r g załącza mapkę ilustrującą przy
puszczalny zasięg m orza mioceńskiego na Podhalu.
Stanowisko F r i e d b e r g a powzięte na podstawie obserwacji w Szaflarach znalazło też swój wyraz w jego następnej pracy (10), w której zamieszcza on m apkę m orza mioceńskiego w K arpatach, znacząc je również na Podhalu.
W trzy lata później F r i e d b e r g ponownie odwiedził Szaflary.
W pracy pochodzącej z tego czasu (11) podaje on, że w przekopie prowadzącym do kamieniołomu, który został wykonany dla wagoników roboczych, po obu jego stronach odsłaniają się niebieskawe, żółto- plamione iły z blaszkami gipsu, których podłoże nie jest odsłonięte.
W ile znajdują się liczne kawałki wapienia krynoidowego z pobliskiej skałki i kwarcyty «permskie» z T atr. Pierwsze z nich są nieotoczone, drugie zaś otoczone. N a tej podstawie dochodzi F r i e d b e r g do wniosku, że do morza tortońskiego, podczas tworzenia się iłów, kwarcyty «perm
skie» dostawały się, niesione transportem rzecznym, wapienne zaś okruchy, z niszczonej abrazyjnie sk a łk i2.
W roku 1910 ukazuje się praca W. K u ź n i a r a (21), w której au to r po przestudiowaniu profilu w Szaflarach podanego przez F r i e d -
1 W arto w spom nieć, że p o za Szaflaram i, w żadnej ze szlam ow anych przez siebie próbek, za wyjątkiem jednej, pochodzącej z iłó w oraw skich, nie znalazł F r i e d b e r g ani śladu fauny. W yjątek dotyczy iłó w w G ło d ó w ce na O rawie, skąd autor ten w yszlam ow ał aglutynujące otw ornice, ok reślon e przez n iego, ja k o leżące na w tórnym ło ż u . F r i e d b e r g pom ija tutaj fakt, że w tychże iłach oraw skich R a c i b o r s k i (29) znalazł ślim aki słod k o w o d n e z rodzaju P lanorbis i florę lądow ą, c o m o że św iadczyć za sedym entacją k ontynentalną. O statnie badania prof. S z a f e r a nad szczątkam i roślin z analogicznych u tw orów z o k o lic C zarnego D u n ajca i autora niniejszej n otatk i nad sedym entacją tych osa d ó w wskazują, że m am y tam d o czy
nienia z typow ym i utw oram i sto żk ó w napływ ow ych i jeziornych, a w ięc o sa d ó w słod k ow od n ych . D la teg o w ięc teza o m orskim p ochodzeniu neogenu na O raw ie nie da się utrzym ać.
2 K w arcyty «perm skie» w k am ien iołom ie szaflarskim reprezentują w edług M a ł k o w s k i e g o (24) i R o m e r a (31) tzw . «m orenę szaflarską», którą ci autorzy zaliczają d o najstarszego zlod ow acen ia. W edług H a l i c k i e g o (15) i K l i m a s z e w s k i e g o (18 a ) «m orena szaflarska» reprezentuje fluw ioglacjał.
Rocznik Pol. Tow. Geol. XXI, 2. 16
- 238 —
b e r g a (9, 11), zwraca uwagę, że opisany przez tego autora «gips!»
jest kalcytem włóknistym (98% C a C 0 3). «Ziemia ochrowa» według K u ź n i a r a jest praw dopodobnie pozostałością wietrzenia typu kra^
sowego. W ymienione przez F r i e d b e r g a otwornice, wyszlamowane z iłu, ja k podkreśla K u ź n i a r , nie są żadnym dowodem na mioceński wiek osadu i mogą znajdować się na wtórnym złożu, pochodząc z fliszu strefy skałkowej. A utor ten zwraca też uwagę, że określone przez F r i e d b e r g a jak o morskie, iły lignitowe Orawsko-Nowotarskiej kotliny, są form acją słodkowodną.
N atychm iast po ukazaniu się pracy K u ź n i a r a , F r i e d b e r g pojechał do Szaflar, żeby stwierdzić, że jego własne spostrzeżenia były błędne i że ił nie zawiera gipsu, lecz kalcyt (12). Podaje on teraz, że pierwotne oznaczenie wieku iłów szaflarskich nie było popraw ne,
«gdyż znalezione w Szaflarach otwornice nie nadają się do dokładnego oznaczenia wieku warstw». Pierwotną próbkę iłu z Szaflar, badanego w 1906 r. w W iedniu, oddał F r i e d b e r g do jednego z polskich m u
zeów i nie mógł jej następnie odszukać.
W tym czasie (1910— 1911) w przekopie prowadzącym od łomu do wapiennika był odsłonięty nieco lepszy profil, niż w roku 1905:
«pod wierzchnią warstwą gleby leżą odłamy nieotoczonego wapienia wśród drobnego, żółtego żwiru, niżej zaś siwy ił, nieco łupkow aty, zawierający nieliczne ułam ki pręcikowego kalcytu, pod nim taki sam ił, lecz w stanie świeżym koloru żółtawego, a najniżej wapień skałki.
W najwyższej, a równocześnie najdalej ku południowi leżącej partii łomów brak iłów, a pod górnym żwirem leżą w prost wapienie». Z iłu F r i e d b e r g wydobył otwornice: Cristellaria cultrata M o n t . (1 okaz), C. gibba d 'O rb . (4 okazy), C. inornata d ’O rb (1 okaz), Truncatulina lobatula W a lk . & J a c . (1 okaz) oraz 4 skorupki m ałżoraczków . W dal
szym ciągu swej pracy F r i e d b e r g zaznacza, że iły łupkowe leżą tylko w północnej części łomu, w nieco niższym poziomie i «jakkolwiek są one zapewne morskiego pochodzenia, o czym świadczą otwornice i małżoraczki, p r z e c i e ż n i e m o ż e m y p o w i e d z i e ć n i c z e g o s t a n o w c z e g o o d i c h w ie k u » .
Litologicznie według opinii F r i e d b e r g a iły szaflarskie zupełnie odpowiadają mioceńskim, znanym tem u autorow i z różnych części
Podkarpacia i K arpat.
Co do fauny iłów F r i e d b e r g wyraża przekonanie, że jest ona na miejscu, ze względu na dobry stan zachowania skorupek skamielin.
W idocznie wątpliwości co do mioceńskiego wieku osadu spor
nego w Szaflarach znalazły swój wyraz w następnej pracy, skoro w za
łączonej do niej mapce (13) F r i e d b e r g nie znaczy wcale miocenu w kotlinie N ow otarskiej.
Jako zakończenie i rozwikłanie ostateczne spornej sprawy m io
cenu w Szaflarach, F r i e d b e r g (14) odszukał wreszcie w r. 1919 swoje zagubione próbki iłów, na podstawie których oznaczył kiedyś (9 — 1906) wiek iłów szaflarskich jak o mioceński. Próbki te znalazły się w M uzeum Dzieduszyckich we Lwowie. Po przeszlamowaniu ich, autor ten wydobył otwornice: Uvigerina, Cristellaria i Truncatulina,
— 239 —
a także m ięczaki: Ervilia pusilla E i c h w . (3 okazy) i Rissoa (?) (2 ułamki).
N a tej podstawie F r i e d b e r g stwierdza, że « w iek m i o c e ń s k i i ł ó w w S z a f l a r a c h n i e m o ż e u l e g a ć w ą t p l i w o ś c i , c h o c i a ż t e i ł y g i p s u n i e z a w i e r a j ą » .
Zrozum iałą jest rzeczą, że gdyby w iłach szaflarskich rzeczy
wiście znajdowała się Ervilia pusilla E i c h w. , wiek iłów nie mógłby budzić wątpliwości, gdyż gatunek ten jest typowy dla miocenu.
Należy jednak zwrócić uwagę na okoliczności towarzyszące temu oznaczeniu. Otóż «miocen» w Szaflarach był badany przez F r i e d - b e r g a kilkakrotnie (1905 — 9, 1909 — 11, 1910— 1911 — 12), przy czym za każdym razem autor ten przeglądał utw ór na miejscu i szla
mował go w pracowni w poszukiwaniu m ikrofauny. Oprócz niego badał iły szaflarskie krytycznie W. K u ź n i a r (1910 — 21). M imo tylu, i napewno szczegółowych badań, ani w jednym wypadku nie udało się autorom znaleźć w terenie bodaj kawałka skamieniałości większej niż otwornica.
F r i e d b e r g wspomina (12), że próbki iłu do pierwszej pracy (9) analizował w Wiedniu, a potem odesłał do «jednego z naszych muzeów»
i aż do roku 1919 nie mógł ich odszukać.
Weźmy też pod uwagę, że przy przeglądaniu własnych zbiorów w M uzeum Dzieduszyckich we Lwowie, w jednej z próbek (zapewne niezbyt wielkich rozmiarów), które m ają pochodzić z Szaflar trafiają się F r i e d b e r g o w i nagle aż 3 skorupki erwilii. Jest to rzecz zastana
wiająca, wobec bezowocnych, dotychczasowych poszukiwań. M ają to być przecież te same próbki, które autor ten analizował w W iedniu, skąd wydobył «nur drei Foram iniferen in drei A rte n ... und eine Ost- racodenschale» (9)! W danym wypadku za praw dopodobne należy uznać tłumaczenie, że miała tu miejsce pomyłka. Podczas transportu z W iednia do Lwowa, czy też na miejscu, w ciągu tylu lat (1906— 1919) próbki mogły ulec pomieszaniu.
Jest rzeczą ciekawą, że W. K u ź n i a r nie dał się przekonać argu
mentom F r i e d b e r g a o mioceńskim wieku iłów w Szaflarach. H a l i c k i (15) podaje na podstawie informacji ustnej, że utw ór «mioceński»
w Szaflarach należy wg W. K u ź n i a r a do «osłony» skałkowej. Podobne zdanie wypowiada też K u ź n i a r w r. 1927 (22) uważając, że rzekomy miocen w Szaflarach, który dał podstawę szeregu badaczom do wy
ciągnięcia daleko idących wniosków morfologicznych «jest dzisiej
szym eluwium dolnokredowych m argli skalicowych». A utor ten za
powiedział publikację w tej sprawie, k tó ra jednak nie ukazała się w druku.
Tymczasem «miocen morski» na Podhalu zyskał sobie praw o obywatelstwa w licznych pracach geologicznych i geomorfologicznych.
V. U h l i g znaczy «mioceński ił z gipsem» na mapie 1:75 000 A tlasu Geol. Galicji (Ark. N . Targ), koło skałki wapienia krynoidowego w Szaflarach.
N a podstawie dwóch pierwszych prac F r i e d b e r g a o miocenie na Podhalu (9, 11), L u d o m i r S a w i c k i (1909 — 32, 33) wysnuwa daleko idące wnioski odnośnie do młodszych faz orogenicznych w K ar-
16*
— 240 —
Rys. 2.
patach Zachodnich, przyjmując poza tym (nb. bez żadnego dowodu geologicznego), że zalew m orza mioceńskiego do kotliny N ow otar
skiej postępował dolinam i «Praskawy» i «Praraby».
L i m a n o w s k i (1922 — 23) podnosi, że miocen m orski F r i e d b e r g a w Szaflarach świadczy za rucham i obniżającymi, jakie miały miejsce po utworzeniu skałek.
Opierając się na pracach F r i e d b e r g a (zwłaszcza ostatniej — 14) N o w a k (1927 — 26) przyjmuje możliwość łączenia się m orza tortoń- skiego n a Podhalu, z tortonem Iwkowej, Niskowej, czy Rzegociny.
Połączenie to miało istnieć przez dolinę Dunajca. W ostatniej swej
— 241 —
R ys. 2.
P lan o d sło n ięcia w Szaflarach
1) brzeg urw iska, 2) w yraźniejsze u sk ok i, 3) rum osz i zw ietrzelina, 4) o sy p isk o , 5) żwiry i bloki kw arcytow o-gran itow o-w ap ien n e w glinie żółtej (tzw . «m oren a»), 6) m argle łu p k o w a te barwy ceglastej (m argle p u ch ow sk ie — m astrycht), 7) m argle h ip k ow ate zielo n e, żółtaw e i w iśn iow e (cenom an), 8) m argle łu p k ow ate i iły m argliste ciem n e (głów n ie aalen), 9) ja sn e w apienie z przerostam i ciem nych ro g o w có w (m a lm o - n eo k o m serii pienińskiej), 1 0) czerw on e i z ielo n e rogow ce (g. d o g g e r — d o ln y m alm serii pienińskiej), 11) w apień czerw ony, bulasty z am onitam i i brekcje w apieni kry- n oid o w y ch zlep ion ych w apieniem bulastym (k elow ej? — tytoń serii czorsztyńskiej), 12) biały w apień k ryn oid ow y (bajos serii czorsztyńskiej), A E «kieszenie» w w a
pieniu, P — m iejsce profilu P (patrz w tek ście).
Рис. 2.
План обнажения в Ш афлярах
1) берег обрыва, 2) отчётливые сбросы, 3) груда и продукты выветри
вания, 4) оползень, 5) гравий и глыбы кварцитово-гранитово-известня- ковые в жёлтой глине (т. н. «морена»), 6) сланцеватые мергели кирпич
ного цвета (пуховские мергели—Маастрихт), 7) сланцеватые зеленые, жёл- товатые и вишнёвые мергели (сеноман), 8) сланцеватые мергели и тёмные мергелистые глины (вероятно аален), 9) светлые известняки с переростами тёмных роговиков (мальмо-неоком пенинской серии), 10) красные и зе
лёные роговики (в. доггер-ниж. мальм пенинской серии), 11) красный желваковый известняк с аммонитами и брекчии криноидных известняков, слепленных желваковым известняком (келловей? титон чорштынской серии) 12) белый, криноидный известняк (байосс чорштынской серии), А—Д «карманы» в известняке), П место в разрезе, Р (смотри в тексте).
F ig. 2.
Le plan d e 1’affleurem ent d e Szaflary
1) L e bord de l ’eboulis, 2) Failles plus prononcees, 3) Produits de d eco m p o sitio n , et eventem ent, 4) ß b o u lis, 5) G raviers et blocs de quartzites, granits et calcaires dans u ne argile jau n e (la n om m ee «m oraine»), 6) M arnes schisteuses cou leu r brique (m arnes de P u ch ov — M aestrichtien) con ten an t G lobotruncana ( G lobotruncana) du groupe /apparenti B r o t z e n , 7) M arnes schisteuses verdätres, jaunätres et ro u g es ccn ten en t Globotruncana ( R o ta lip o ra ) du groupe apenninica R e n z (C en o m a n ien ), 8) M arnes schisteuses et argiles m arneuses som bres co n ten a n t des F oram in iferes, des O stracodes, B elem nites sp. ( ? Pseudobelus bip a rtitu s B l.) et P osidon om ya alpin a G r a s (principalem ent l’A alen ien ), dans la p o ch e D -R a d io la ria (probablem ent le N eo co m ien ), 9) C alcaires blancs avec intercalations de silex som bres (M alm — N e o - com ien de la serie pienine), 10) Silex rouges et verts (D o g g er sup. — M alm inf. d e la serie pienine), 11) C alcaire rouge, n od u leu x avec A m m on ites et des breches d e calcaires a Crinoi'des, agglutines par un calcaire n oduleux (C allovien ? — T ith o n iq u e de la serie d e C zorsztyn), 12) C alcaire blanc ä Crinoiides (Bajocien de la serie de C zor
sztyn), A — E «P oches» dans le calcaire, P ■— endroit du profil P (voir dans le texte).
pracy (1948 — 27) autor ten precyzuje ponadto dokładniej wiek «mio- cenu morskiego» na Podhalu, określając go jak o dolny to rto n (praw dopodobnie podpiętro grabowieckie).
Również M a t e j k a i A n d r u s o v (1931 — 25) opierając się na danych F r i e d b e r g a (9, 14) mówią o miocenie morskim w kotli
nie Nowotarskiej.
M. K l i m a s z e w s k i (1934 — 18) podtrzym uje tezę S a w i c k i e g o , że kotlina N ow otarska jest pochodzenia tektonicznego, opierając się podobnie, jak i S a w i c k i na zaburzonych iłach tortońskich na Podhalu.
— 242 —
O statnio również F. B i e d a (1951 — 2) cytuje uwagi F r i e d b e r g a i N o w a k a odnośnie do miocenu w Szaflarach, zwracając uwagę, że fauna jak ą tutaj znalazł F r i e d b e r g jest za szczupłą, żeby m ożna było zorientować się co do wieku tych osadów, nie neguje jednak ich mioceńskiego wieku.
Do oznaczeń wiekowych F r i e d b e r g a , dotyczących iłów w Sza
flarach podchodzę z rezerwą, tym bardziej, że posiadam dane, które rzucają inne światło na wiek i genezę iłów szaflarskich.
W omawianym odsłonięciu jest widoczna skałka białego wa
pienia krynoidowego (bajos serii czorsztyńskiej), na którym miejscami zachowały się strzępki wapienia bulastego (kelowej — tytoń ser. czor
sztyńskiej) i jasnych wapieni (tytoń?).
N ad wapieniem krynoidowym, kontaktując najczęściej za po
średnictwem brekcji wapiennej, leży kompleks margli, łupków mar- glistych i marglistych iłów, często łupkow atych i zawierających blaszki kalcytu włóknistego. Utwory te leżą w «kieszeniach», których ściany buduje wapień krynoidowy, czasem wapień bulasty i brekcja wapienna.
Kieszenie z iłami marglistymi i łupkam i typii «mioceńskiego»
F r i e d b e r g a są zgrupowane głównie w północnej części łomu, koło przekopu wykonanego dla wagoników roboczych i lokalizacją swoją zupełnie pokrywają się z tym, co podaje ten autor (patrz 9, 11, 12).
Poniżej podaję kilka opisów kieszeni (lokalizacja znajduje się n a rys. 2):
K i e s z e ń A (rys. 3, 4 a)
N a białym wapieniu krynoidowym (bajos ser. czorsztyńskiej) leżą miejscami brekcje złożone z czerwonych i białych wapieni kry- noidowych. Brekcje te są często zlustrowane. N a brekcji, lub też wprost n a wapieniu krynoidowym, leżą silnie złuskowańe łupki margliste barw y ochrowej, z fragm entami wyprasowanych wapieni marglistych barw y wiśniowej, lub żółtawej (wapienie podobnego typu są mi znane z cenomanu Pienin). Łupek ochro wy przechodzi ku górze w łupek m arglisty szaro-zielonkawy, czasem czarny, silnie sprasowany. Łupki czarne i zielonkawe zawierają blaszki włóknistego kalcytu, który jest ułożony na płaszczyznach pogięć. Ułożenie łupków różnych barw, które wykazują wyraźne zazębianie się, jest dostosowane do ścian kieszeni (rys. 4 a).
K i e s z e ń B (rys. 3, 4 b)
Kieszeń ta jest podobnie wypełniona, jak kieszeń A. D no jej i boki stanowi biały wapień krynoidowy, na powierzchni zbrekcjo- wany (brekcja złożona jest, poza okrucham i wapieni krynoidowych białych i czerwonych, także z wapieni masywnych, jasnych). N ad tym i utw oram i leży marglisty łupek barwy ochrowej, następnie łupek wiśniowy z fragmentami wyprasowanych soczewek wapieni marglistych czerwonych, wyżej spoczywają zielono-szare iłołupki margliste, zawie
rające blaszki włóknistego kalcytu.
— 243 —
R ys. 3.
«K ieszenie» w w apieniu kryn oid ow ym w Szaflarach
1) zw ietrzelina i osyp isk o, 2) łu p k i i iły łu p k ow ate (głów n ie aalen) z b laszk am i i ta- felkam i kalcytu w łóknistego, z fragm entam i w iśn iow ych w apieni, 3) brekcja w ap ien i krynoidow ych, bulastych i m asyw nych, z lustram i tek ton iczn ym i, 4) biały w apień
k rynoidow y (bajos serii czorsztyńskiej).
Р и с . 3.
«К ар м ан ы » в к р и н о и д н о м и з в е с т н я к е в Ш а ф л я р а х
1) п р о д у к т ы в ы в е т р и в а н и я и о п о л з е н ь , 2) с л а н ц ы и с л а н ц е в а т ы е гл и н ы (в е р о я т н о а а л е н ) с л е т к а м и п л а с т и н к а м и и з в е с т н я к о в , 3) б р е к ч и я к р и - н о и д н ы х и зв е с т н я к о в ж е л в а к о в ы х и м а с с и в н ы х , с т е к т о н и ч е с к и м и з е р к а л ь н ы м и п о в е р х н о с т и я м и , 4) б е л ы й , к р и н о и д н ы й и з в е с т н я к (б а й о с с ч о р -
ш т ы н ск о й с е р и и ) . F ig. 3.
«P oches» dans le calcaire a C rinoides d e Szaflary
1) £ v en tem en t et ćboulis, 2) Schistes et argiles schisteuses (principalem ent l ’A ale- nien) de couleur som bre, avec lam elles et feuillets d e calcite, con ten an t B elem n ites sp. (? Pseudobelus bipartitus B I.), P osidon om ya alpina G r a s (p och e C), des F o ra - m inifćres et O stracodes, ainsi q u e des fragm ents d e calcaires rouges, 3) B rćche de calcaires & C rinoides, n od u leu x et lites, avec m iroirs tecton iąu es, 4) C alcaire b lanc
a C rinoides (B ajocień de la serię de C zorsztyn).
K i e s z e ń С (rys. 3, 4 c)
N a białym wapieniu krynoidowym, górą miejscami zbrekcjo- wanym leżą miękkie łupki margliste ochrowo-żółte, z soczewką czer
wonych łupków marglistych, wyżej łup*ki margliste, miękkie, barwy zielonkawej, zawierające konkrecje limonitowe i soczewki łupków czarnych. Łupki (iłołupki margliste) czarne i zielonkawe zawierają blaszki włóknistego kalcytu. W łupkach tych znalazłem okaz belemnita.
Okaz znaleziony jest fragmentem środkowej części rostrum o długości 25 mm, średnicy 7 mm. Posiada on silnie zaznaczone bruzdy, grzbietową i brzuszną, które ciągną się na całej długości posiadanego fragmentu. Zachowana jest również częściowo alwoela o przekroju kolistym. Egzemplarz odpow iada form om opisywanym przez Q u e n - s t e d t a (28, str. 453) jak o Belemnites bipartitus B l a i n v i l l e , średnicą
— 244 —
odpowiada rysunkowi zamieszczonemu u tego autora (28, atlas, tabl. 30, rys. 15), od którego różni się tym, że obie bruzdy (grzbietowa i brzuszna) ciągną się na całej długości fragm entu rostrum . Form a Belemnites
a b с
R ys. 4.
«K ieszen ie« w w apieniu kryn oid ow ym w Szaflarach (patrz rys. 3)
1) zw ietrzelina, 2) łupki i iłołupki m argliste, zbrekcjow ane, żó łte (ochrow e), 3) łupki i iłołupki m argliste, zbrekcjow ane, czarne z blaszkam i w łók n istego kalcytu. 4) łupki i iłołupki m argliste, zbrekcjow ane, szaro-zielonkaw e, z blaszkam i w łók n istego k al
cytu. 5) łupki i iłołu p k i m argliste, zbrekcjow ane, w iśn iow e i czerw on e (warstwy 2— 5 reprezentują głów n ie aalen), 6) skorupy lim on ityczn e, 7) w yprasow ane soczew k i, w iśniow ych i żółtych m arglistych w apieni (cen om an ?), 8) brekcja w apieni k ryn oid o- wych białych i czerw onych, zlustrow anych, 9) biały wapień k ryn oid ow y (bajos serii
czorsztyńskiej).
Р и с . 4.
«К ар м ан ы » в к р и н о и д н о м и з в е с т н я к е в Ш а ф л я р а х (см . р и с . 3) 1) п р о д у к т ы в ы в е т р и в а н и я , 2) ж ел т ы е, с б р е к ч и р о в а н н ы е , м е р г е л и с т ы е гл и н ы и с л а н ц ы , 3 ) ч ёр н ы е , с б р е к ч и р о в а н н ы е , м е р г е л и с т ы е г л и н ы и с л а н ц ы с п л а с т и н к а м и в о л о к н и с т о г о к а л ь ц и т а , 4) с б р е к ч и р о в а н н ы е , с е р о -з е л е н к о в а т ы е , м е р г е л и с т ы е с л а н ц ы и г л и н о -с л а н ц ы с п л а с т и н к а м и в о л о к н и с т о г о к а л ь ц и т а , 5) с б р е к ч и р о в а н н ы е , в и ш н ёв ы е и к р а с н ы е , м е р г е л и с т ы е и г л и н и с т ы е с л а н ц ы (с л о и 2— 5 р е п р е з е н т и р у ю т в е р о я т н о а а л е н ), 6) л и м о н и т о в ы е ч е р е п ы , 7) в ы д а в л е н н ы е л и н з ы в и ш н ёв ы х и ж ё л т ы х м е р г е л и с т ы х и з в е с т н я к о в (с е н о м а н ? ), 8) б р е к ч и я б е л ы х , к р а с н ы х , зе р к а л ь н ы х , к р и н о и д н ы х и зв е с т н я к о в , 9) бел ы й , к р и н о и д н ы й и з в е с т н я к
(б а й о с с ч о р ш т ы н с к о й с е р и и ) . F tg . 4.
«P oches» dans le calcaire a C rin o ld es d e Szaflary
1) E ventem ent, 2) Schistes et argiles schisteuses, brechiques, jaunes (ocreu ses),, 3) Schistes et argiles schisteuses, noires avec lam elles de calcite fibreux, 4) S chistes et argiles schisteuses, brechiques, gris-verdatres, avec lam elles d e calcite fibreux, 5) Schistes et argiles schisteuses, brechiques, rouge-cerise et rouges (les c o u c h e s 2— 5 representent principalem ent 1’A alenien), 6) N o d u les lim on itiq u es, 7) L en tilles pressees de calcaires m arneux rouge-cerise et jau n es (C en om an ien ?), 8) Breche d e calcaires a C rinoldes blancs et rouges, lustres, 9) C alcaire blanc a C rinoldes (B ajocien
de la serie de C zorsztyn).
bipartitus BI. m a odpowiadać według Q u e n s t e d t a (28, str. 453) formom, opisywanym przez М . Н. d e B l a i n v i l l e jako Pseudobelus bipartitus BI. i Belemnites bicanaliculatus Bl. (3, str. 113 i 120). Duże podobieństwa posiadany okaz belemnita wykazuje również do form y
— 245 —
określonej przez Q u e n s t e d t a (28, str. 415, tabl. 25, rys. 16, 17) ja k o Belemnites exilis d ’O rb ., różniąc się bardziej «ósemkowatym» prze
krojem (typowym dla formy Belemnites bipartitus BL), podczas gdy Belemnites exilis d ’O rb . na rysunkach Q u e n s t e d t a ma zarys b ar
dziej czworokątny i posiada mniejszą średnicę od mojego okazu.
Pseudobelus bipartitus BI. jest form ą pospolitą w kredzie alpej
skiej od infrawalanżynu po hoteryw. P a q u i e r (vide K i l i a n 17) cy
tuje Pseudobelus z grupy bipartitus BI. także z baremu. W kredzie południowej Francji form y P. bipartitus BL, w hoterywie i barem ie są mniejsze niż w walanżynie ( P a q u i e r — vide U h l i g 36). To sam o zjawisko obserwuje U h l i g w K arpatach Zachodnich. W pienińskim pasie skałkowym Pseudobelus bipartitus występuje w neokomskich wapieniach rogowcowych serii pienińskiej (35 a).
Belemnites exilis d ’O r b . jest cytowany przez Q u e n s t e d t a (28,.
str. 415) z liasu, poniżej poziom u Lytoceras jurense. W pienińskim pasie skałkowym jest cytow ana form a Belemnites cf. exilis d ’O rb . z okolic Szaflar (35 a). Występuje ona tutaj w czarnych lub ciemno
szarych iłach poziom u Ludm gia murchisonae.
Posiadany fragm ent belemnita nie pozwala na zupełnie pewne oznaczenie. N a zasadzie większych podobieństw do formy Belemnites (Pseudobelus) bipartitus BL, niż do formy Bel. exilis d ’O rb . posiadany okaz oznaczam jako, Belemnites sp. ( ? Pseudobelus bipartitus BL).
Jeżeliby przyjąć, że omawiany belemnit jest form ą Pseudobelus bipartitus BL, to odpowiadałby on form om większym, opisywanym przez U h l i g a (36) z warstw cieszyńskich i grodziskich. K s i ą ż k i e - wi c z (19) z warstw przejściowych barem u-aptu okolic Lanckorony podaje formy Pseudobelus bipartitus Bl. znacznie mniejsze od opisy
wanych przez U h l i g a . Form a Belemnites sp. ( ? Pseudobelus biparti
tus B1.) z «iłów szaflarskich» mogłaby zatem świadczyć z zastrzeże
niami o wieku dolno-neokom skim tych utworów.
Podobne charakterem litologicznym do opisywanych powyżej czarnych iłołupków m arglistych z blaszkami kalcytu włóknistego, występują czarne iły margliste, nieco łupkowate, koło przekopu pro- wadzącegb do odsłonięcia (por. rys. 2).
Bardziej skomplikowane profile odsłaniają się w kieszeniach D i E.
K i e s z e ń D (rys. 5 a).
Z białym wapieniem krynoidowym kontaktuje brekcja złożona z kawałków jasno-czerwonych lub białych wapieni, często bulastych oraz białych wapieni krynoidowych i łupków marglistych. Całość jest zabarwiona wtórnie na czerwono. Z brekcją lub wprost z wapie
niem krynoidowym, kontaktują margle łupkowate czerwone i zielone*
żółtawe, silnie wytłoczone, zawierające bardzo obfitą m ikrofaunę, złożoną prawie wyłącznie z globotrunkan. Oznaczyłem tutaj Globo
truncana (Rotalipora) z grupy apenninica R e n z (por. 30). Globotruncana apenninica R e n z jest uważana za typową formę przewodnią dla ce- nom anu i.najniższego turonu ( R e n z 1936, T s c h a c h t l i 1939, B o l l i
— 246 —
1944, K i k o i n e 1947 i in n i)1. Litologicznie margle te pokrywają się zm arglam i cenomanu Pienin.
D o cenomanu przytykają czarniawe i zielonkawo-czarne lupki margliste, silnie wytłoczone, drobno się łupiące. Zawierają one Radio
laria.
Cała opisana seria utworów jest przykryta osadem, określonym przez M a ł k o w s k i e g o (24) i R o m e r a (31) jako «morena szaflarska».
U tw ór ten składa się dołem z okruchów wapieni krynoidowych, tkw ią
cych w żółtawo-brunatnej glinie, wyżej leży glina piaszczysta z oto
czakam i skał krystalicznych tatrzańskich (granity, kwarcyty) i osa
dowych z pasm a skałkowego i najwyżej glina z fragm entami czerwo
nych łupków.
K i e s z e ń E (rys. 5 b)
N a kontakcie z pionowo stojącym białym wapieniem krynoido
wym odsłaniają się tutaj brekcje wapieni krynoidowych czerwonych i białych z Pentacrinus sp. zlepione wapieniem bulastym barwy czer
wonej (bat?, kelowej?), i wapień bulasty czerwony z am onitam i (ke- lowej — tytoń). Z tymi utw oram i kontaktują margle wapniste zielon
kawe i wiśniowe, identyczne jak w kieszeni D , zawierające obfitą mikrofaunę, złożoną głównie z globotrunkan. Oznaczyłem tutaj Globo
truncana (Rotalipora) z grupy apenninica R e n z (cenoman).
Z ławicami cenomanu, które stoją pionowo, wykazując liczne pogięcia kontaktują wzdłuż prawie pionowej płaszczyzny czarno- niebieskie i żółto-zielonkawe łupki m argliste z blaszkami włóknistego kalcytu.
N ad opisanymi utw oram i leżą niezgodnie, prawie płasko, ce- glasto-czerwone i różowo-zielonkawe margle, dość silnie powytła- czane, które okazują strzałkę kalcytową. Są to typowe margle pu
cho wskie (mastrycht). Zawierają one dość bogatą m ikrofaunę re
prezentowaną przede wszystkim przez Globotruncana (Globotruncana) z grupy lapparenti B r o t z e n (por. 4).
Najciekawszy jednak profil odsłania się w przekopie prow adzą
cym do kamieniołomu, na jego północnej ścianie (rys. 2-P, rys. 8).
1 F orm ę Globotruncana apenninica R e n z p o raz pierw szy w Pieninach p od aje K s i ą ż k i e w i c z z m argli cen om an u p od zam kiem w C zorsztynie (20, str. 329, przy- p isek u d ołu strony). U p rzed n io, n ie o zn a czo n e bliżej otw orn ice rodzaju R osalin a ( = G lobotruncana) p od aw ał z cen om an u Pienin S u j k o w s k i (15 a). F orm a G lo- botruncana (R o ta lip o ra ) apenninica R e n z , ja k m ogłem się przek on ać p o zb ad an iu kilk u d ziesięciu próbek z cen om an u p ien iń sk iego pasa sk ałk ow ego, jest nadzw yczaj p o sp o litą .
Z nalezien ie u tw orów cen om an u na od cin k u skałek szaflarsko-m aruszyńskich (p o za Szaflaram i znane m i są o n e ja k dotychczas z p o to k a M ały R o g o ź n ik k o ło Z ask ala i ze Starego B ystrego), zm ien ia d otych czasow e p ogląd y n a rozm ieszczen ie c e n o m a n u w pienińskim p a sie skałkow ym . W edług H o r w i t z a (16) n a tym od cin k u c e n o m a n n ie w ystępuje, usunięty być m o że czynnikam i denudacyjnym i. U tw ory c e n o m a n u , jak się okazuje mają szerokie rozprzestrzenienie w p asie sk ałk ow ym .
- 247 —
R ys. 5.
«K ieszen ie» w w apieniu krynoidow ym w Szaflafach
I ) zw ietrzelina i osyp isk o, 2) glin a z fragm entam i czerw onych łupków , 3) glina piaszczysta z otoczak am i granitów , kw arcytów i fragm entam i w apieni skałkow ych, 4) okruchy w apieni kry- n o id o w y ch w żółtaw o-brunatnej glinie (warstwy 2— 5 reprezentują tzw. «m orenę szaflarską»), 5) m argle ceglasto-czerw one (m argle pu ch ow sk ie — m astrycht), 6) m argle w apniste, łu p k ow ate, czerw on e, w iśn iow e, zielonaw e, żółtaw e, silnie w y tłoczon e (cenom an), 7) łupki m argliste czarniaw e i zielon k aw o-czarn e (p raw dopodobnie n eok om ), 8) czarno-niebieskie i żółto-zielon k aw e łupki m ar
g liste, m iękkie, z blaszkam i i tafelkam i w łóknistego kalcytu (głów n ie aalen), 9) brekcja w apienna, tek ton iczn a, 10) w apień bulasty, czerw ony z am onitam i (kelow ej — tytoń serii czorsztyńskiej), I I) brekcja w apieni k rynoidow ych czerw onych i białych, zlepiona w apieniem bulastym (k e lo
w e j ? — bat?, seria czorsztyńska), 1 2) biały wapień krynoidow y (bajos serii czorsztyńskiej).
Р и с . 5.
« К ар м ан ы » в к р и н о и д н о м и з в е с т н я к е в Ш а ф л я р а х
1) п р о д у к т ы в ы в ет р и в а н и я и о п о л з е н ь , 2) г л и н а с ф р а г м е н т а м и к р а с н ы х с л а н ц е в , 3) п е с ч а н а я г л и н а с г а л ь к а м и г р а н и т о в , к в а р ц и т о в и ф р а г м е н т а м и у т е с о в ы х и з в е с т н я к о в , 4 ) о б л о м к и к р и н о и д н ы х и з в е с т н я к о в в ж ё л т о в а т о -б у р о й г л и н е (с л о и 2 — 5 р е п р е з е н т и р у ю т т. н . « ш а ф л я р ск у ю м о р е н у » ), 5) к и р п и ч н о -к р а с н ы е м е р г е л и ( п у х о в с к и е м е р г е л и — М аастр и хт', 6) и з в е с т н я к о в ы е , с л а н ц е в а т ы е , к р а с н ы е , в и ш н ё в ы е , з е л е н о в а т ы е , ж ел т о в а т ы е, с и л н о с ж а т ы е м е р г е л и (с е н о м а н ). 7) м е р г е л и с т ы е , ч ёр н ы е и ч е р н я в о - з е л ё н о в а т ы е с л а н ц ы (в е р о я т н о н е о к о м ), 8) ч ё р н о -г о л у б ы е и ж е л т о -з е л ё н о в а т ы е м е р г е л и с т ы е сл а н ц ы , м я г к и е с л и с т к а м и и п л а с т и н к а м и в о л о к н и с т о г о к а л ь ц и т а (а а л е н ), 9) т е к т о н и ч е с к а я , и з в е с т н я к о в а я б р е к ч и я , 1 0) ж ел в а к о в ы й , к р а с н ы й и з в е с т н я к с а м м о н и т а м и (к е л л о в е й - т и т он ч о р щ т ы н с к о й с е р и и ), 1 1) б р е к ч и я к р и н о и д н ы х , к р а с н ы х и б е л ы х и з в е с т н я к о в , с ц е м е н т и р о в а н н а я ж ел в а к о в ы м и з в е с т н я к о м (к е л л о в е й ? бат? — ч о р ш т ы н с к а я с е р и я ), 1 2) б ел ы й , к р и н о и д н ы й и з в е с т н я к ( б а й о с с ч о р ш т ы н с к о й с е р и и ) .
F ig. 5.
«P oches» dans le calcaire a C rinoides de Szaflary
1) Ć ventem ent et eb ou lis, 2) A rgile avec fragm ents d e schistes rouges, 3) A rgile sableuse avec galets de granits de ąuartzites et des fragmer.ts d e calcaires de la zo n e des K lip p es, 4) D eb ris d e calcaires a C rinoides dans u n e argile brun-jaunatre (les cou ch es 2— 4 representent la n om m će
«m oraine de Szaflary»), 5) M arnes rouge-brique (m arnes d e P u ch ov) con ten an t G lobotruncana (G lobotruncana) du groupe lapparenti B r o t z e n (M aestrichtien ), 6) M arnes calcaireuses, sch i- steuses, rouges, rouge-cerise, verdatres, jaunatres, fortem ent pressurćes, con ten an t G lobotruncana (R o ta lip o ra ) du groupe apenninica R e n z (C enom anien). 7) Schistes m a m eu x noiratres et noir- verdatres con ten an t R adiolaria (probablem ent le N eo co m ien ), 8) S chistes m arneux bleu-noirs e t jaune-verdatres, m ou s, avec lam elles et feuillets d e calcite fibreux, des F oram iniferes et des O stracodes (principalem ent 1’A alćnien), 9) Brćche tecton iąu e avec debris d e calcaires, 10) C alcaire n oduleux, rouge, avec A m m on ites (C allovien — T ith o n ią u e d e la serie de C zorsztyn), 11) Bróche d e calcaires a C rinoides rouges et blancs con ten an t Pentacrinus sp., con glu tin ee par un calcaire n o d u leu x (C allovien ?, B ath on ien ? — serie de C zorsztyn), 12) Calcaire blanc a C rinoides (Ba-
jo cien d e la serie d e C zorsztyn).
— 248 —
R ys. 6.
Profil P (por. m apkę rys. 2). O bjaśnienia w tekście.
Р и с . 6.
Р а з р е з П (см . к а р т у р и с . 2), о б ъ я с н е н и я в т е к с т е . F ig. 6.
Profil Р (voir la carte fig. 2). E xplications dans le texte.
W tym miejscu wykonałem szurf ścianowy, który odsłonił stosunki następujące:
P r o f i l P (rys. 6)
1) 0,70 m biały wapień krynoidowy, o powierzchni podnoszącej się z E ku W, zabarwionej czerwono związkami żelaza.
U pad w kierunku NW — 28°.
2) 0,02 m ił marglisty, zielonkawy.
3) 0,08 m ił ochrowo-żółty, z fragm entami łupków tejże barwy, m ar
glisty.
4) 0,09 m ił zielonkawo-szary, nieco łupko waty, marglisty.
5) 1,65 m ił łupkowaty, marglisty, barwy czarniawo-niebieskiej, z blasz
kami i tafelkami włóknistego kalcytu.
6) 0,42 m ił łupkowaty marglisty, wiśniowo-czerwony, partiam i za
barwiony żółtawo. Zawiera on fragmenty wapieni wiś- niowo-zielonkawych.
7) 0,37 m ił marglisty łupkowaty, czarno-niebieskawy, z fragmen
tam i łupków tejże barwy.
8) 0,15 m ił marglisty barwy zielonkawo-czarnej z drobnym i frag
mentami silnie wyprasowanych wapieni białych m alm o- neokomu serii pienińskiej.
9) 0,15 m wapienie jasne m alm o-neokom u silnie zbrekcjowane i wy
prasowane w soczewki.
10) 2,00 m wapień m alm o-neokom u barwy lekko zielonkawej lub białej, silnie wyprasowany w formie soczewek. Posiada
— 249 —
on przerosty czarniawych lub brunatnych rogowców.
Seria jest spękana i skalcytyzowana. U pad wapieni w kie
runku N N E — 25°.
11) 2,00 m czerwone i zielone rogowce oraz cienkie wapienie czerwo
nawe (górny dogger—doi. malm pienińskiej serii).
12) 0,70 m zwietrzelina i hałda.
Iły i łupki margliste czarne i zielonkawo-czarne, zawierające blaszki włóknistego kalcytu, które litologicznie i sytuacyjnie najzu
pełniej pokrywają się z opisanymi przez F r i e d b e r g a «iłami gipso
wymi» poddano szlamowaniu w dużych, ok. 1—2 kg próbkach (prze- szlamowano m ateriału łącznie ok. 40 kg). Ponadto przeszlamowano i zbadano na m ikrofaunę w celach porównawczych, analogiczne jak w Szaflarach, iły ciemne z blaszkami włóknistego kalcytu, odsłaniające
się w potoku Mały Rogoźnik na W od Szaflar
Poniżej przytaczam oznaczenia p. E. Ł u c z k o w s k i e j 1:
P r ó b k a n r 1 (Szaflary, kieszeń B, w. 4, por. rys. 4 b) Cristellaria ponad 50 okazów, w tym:
C. polygonata F r a n k e , C. gibba d ’O r b .
Ostracoda — 11 okazów, zęby ryb — 3 okazy, ślimaki ? — 3 okazy.
P r ó b k a n r 2 (Szaflary, kieszeń C, w. 4, por. rys. 4 c) Cristellaria, ponad 50 okazów, w tym:
C. polygonata F r a n k e , C. gibba d ’O rb .
Yaginulina sp.
Flabellina tenuistriata F r a n k e — 4 okazy.
Frondicularia sp. — 1 okaz.
Ostracoda — 12 okazów, zęby ryb — 1 okaz, ślimaki? — 3 okazy, rurki robaków ?.
P r ó b k a n r 3 (Szaflary, ił koło przekopu, po jego N stronie, koło profilu P ; patrz rys. 2)
Cristellaria— 19 okazów, w tym:
C. polygonata F r a n k e — 16 okazów, C. foliacea S c h w a g e r — 1 okaz, C. sp. — 2 okazy.
Rotalia semiornata S c h w a g e r — 7 okazów.
Nodosaria (ułamki) — 2 okazy.
Flabellina sp. — 1 okaz.
Glandulina sp. — 2 okazy.
1 S p ośród kilkunastu przeszlam ow anych, w ybrano tylk o 8 próbek z naj
ciek a w szą m ikrofauną.
— 250 —
Ostracoda — 20 okazów, ząb ryby — 1 okaz, ślimaki — 4 okazy, ślimaki? — 6 okazów, małże, kolce jeżowców?, rurki ro
baków ?
P r ó b k a n r 4 (Szaflary, kieszeń B, w. 5, por. rys. 4 b) Cristellaria, ponad 50 okazów, w tym:
C. polygonata F r a n k e , C. gibba d ’O r b .
Dendrophrya ro b u sta (l) — 2 okazy.
Ostracoda — 22 okaźy, zęby ryb — 7 okazów.
Skorupki są duże, matowe na powierzchni, jakby przekrysta- lizowane, o zabarwieniu czerwonym.
P r ó b k a n r 5 (Szaflary, kieszeń E, w. 8, por. rys. 5 b) Cristellaria — 22 okazy.
Nodosaria (ułamki) — 3 okazy.
Ostracoda, ponad 50 okazów, ząb ryby — 1 okaz, kolce jeżow
c ó w — 2 okazy, konkrecje? wapienne — 28 okazów.
Skorupki są drobniejsze, niż w poprzednich próbkach, często zniszczone.
P r ó b k a n r 6 (Szaflary, kieszeń B, w. 4, p er. rys. 4 b) Cristellaria, ponad 50 okazów, w tym:
C. polygonata F r a n k e , C. gibba d ’O r b .
Flabellina tenuistriata F r a n k e — 1 okaz.
Ostracoda — ponad 50 okazów, zęby ryb — 3 okazy, ślimaki ? — 3 okazy.
P r ó b k a n r 7 (Szaflary, ił przy przekopie, po jego S stronie, p o r rys. 2)
Cristellaria — 24 okazy, w ty m : C. polygonata F r a n k e ,
C. montis calvi D e e c k e — 1 okaz.
Ammodiscus sp. — 1 okaz.
Ostracoda — 44 okazy, ślimaki? — 2 okazy, ślimaki — 1 okaz, kolce jeżowców? — 4 okazy.
P r ó b k a n r 8 (potok Mały Rogoźnik, na W od Szaflar, iły z blasz
kami kalcytu)
Rotalia semiornata S c h w a g e r — 21 okazów.
Cristellaria — 24 okazy.
Nodosaria (ułamki) — 2 okazy.
Ostracoda — ponad 50 okazów, ślimaki — 9 okazów, ślimaki ? — 5 okazów, małże.
— 251 —
Globotruncana (Globotruncana) z grupy lapparenti B r o t z e n — 1 okaz zniszczony i zabarw iony odmiennie od pozostałych okazów.
Fauna powyższa n ie p o s i a d a c h a r a k t e r u m i o c e ń s k i e g o ^ Zespołowo sprawia ona wrażenie fauny starszej, dolno-kredcwej lu b jurajskiej. Z pośród oznaczonych okazów większość w przejrzanej li
teraturze została opisana z jury, a mianowicie:
Cristellaria polygonata F r a n k e — lias,
„ foliacea S c h w a g e r — dogger, ,, montis calvi D e e c k e — dogger, Rotalia semiornata S c h w a g e r — dogger, Flabellina tenuistriata F r a n k e — lias.
F auna jest często źle zachowana, zgnieciona, zmatowiała n a powierzchni. Większą część zespołu stanowią na równi małżoraczki i kristelarie, występujące w kilku gatunkach. W mniejszej ilości wy
stępuje w dwóch próbkach Rotalia semiornata S ćhw ., poza tym Flabel
lina, Glandulina, Nodosaria, ślimaki, małże, kolce jeżowców, zęby ryb.
W powyższym zespole m ikrofauny nie znaleziono otw ornic oznaczonych z tych iłów przez F r i e d b e r g a (9, 12): Polystomella aculeata d ’O rb ., Truncatulina lobatula W a l k . & J a c .
Jak zatem widać otwornice oznaczone przez p. E. Ł u c ź k o w s k ą nie określają dokładniej pozycji stratygraficznej iłów szaflarskich, świadcząc jednak stanowczo przeciwko ich mioceńskiemu wiekowi..
Również i otwornice wymienione w pracach F r i e d b e r g a , które zo
stały wyszlamowane z iłów szaflarskich nie dają żadnych wskazówek wiekowych (por. K u ź n i a r 21, F r i e d b e r g 12):
Cristellaria cultrata M o n t f . : jura-holocen (8), C. gibba d 'O rb .: lias-holocen (7),
C. inornata d 'O rb .: g. senon-pliocen (7).
Truncatulina lobatula W a l k . & J a c . ( = Cibicides lobatulus W a l k . & J a c . ) : karbon-holocen (8).
Jedynie Polystomella aculeata d ' O r b . ( = Elphidium aculeatum (d 'O rb .) B o g d a n . & F e d o r o v . ) jest podaw ana od miocenu do pleisto- cenu (6). Rodzaj Elphidium M o n t f o r t {= Polystomella L a m a r c k ) znany jest od jury do dziś (5). F r i e d b e r g w zbadanych przez siebie próbkach znalazł tylko jeden okaz P. aculeata d ’O rb . W przeszlam o- wanych przez nas próbkach, mimo znacznej ilości zbadanego m ate
riału form a ta nie występuje.
Belemnites sp. ( ? Pseudobelus bipartitus BI.) znaleziony w iłach szaflarskich, świadczy za wiekiem starszym niż miocen, być m oże neokomskim. Belemnit ten jest niewątpliwie na złożu pierwotnym,.
Przypuszczenia, że znajduje się on na złożu wtórnym, wypłukany przez transgresję mioceńską z utworów neokom u nie m ają uzasadnie
nia. Jeżeliby to miało miejsce, wówczas morze mioceńskie, przemy
wając utwory skałkowe, musiałoby także przemyć margle cenom anu
— 252 —
i senonu z którym i kontaktują iły szaflarskie, a w których istnieje nadzwyczajna obfitość typowej m ikrofauny. M ikrofauna ta powinna w tym wypadku także znajdować się na złożu wtórnym w iłach «mio
ceńskich». W żadnej z badanych próbek iłów z Szaflar, pom im o znacz
nej ilości przeszlamowanego materiału, nie udało się znaleźć ani frag
m entu globotrunkany.
Interesujące są również Radiolaria, występujące w podobnym do iłów szaflarskich utworze w kieszeni D (por. rys. 5 a, w. 7). Radio
laria są pospolite w utw orach neokomu pasa skałkowego (por. np. 1), natom iast w miocenie należą do rzadkości.
Ziemia ochrowa, którą F r i e d b e r g uważał za p rodukt bagni- skowy, K u ź n i a r zaś za pozostałość wietrzenia typu krasowego, jest zazwyczaj związana z podłożem zielonkawych i czarniawych iłów szaflarskich, zawiera nieco zniszczonych kristellarii i małżoraczków i leży najczęściej wprost na wapieniu krynoidowym. Często znajdują się w niej skorupy limonityczne. Jej powstanie należy wiązać z procesami oksydacyjnymi, jakie zachodzą na kontakcie warstwy nieprzepuszczal
nej — iłów i łupków, z warstwą przepuszczalną dla wody — wapie
niem krynoidowym.
Podobne do opisywanych powyżej, choć co praw da gorzej od
słonięte iły czarne z blaszkami włóknistego kalcytu, obserwowałem nad potokiem M ały Rogoźnik, przy jego zakręcie na południe od wsi Żaskale. Występują one tam w towarzystwie analogicznych utworów ja k w Szaflarach. Iły te są w części odsłoniętej niewątpliwie przemyte, co potwierdza też, znajdujący się obok fauny takiej, jak w iłach sza
flarskich, egzemplarz globotrunkany (próbka 8). Być może, że są to te same iły popielato-szare, piaszczyste, z licznymi blaszkami i okru
cham i kalcytu, które podaje z Zaskala F r i e d b e r g (11), uważając je jed n a k za osad potoku.
Wiek iłów szaflarskich wyjaśniają spostrzeżenia dokonane nad wykształceniem aalenu serii czorsztyńskiej pienińskiego pasa skał
kowego.
W lecie 1951 r., kartując dla Regionu Tatrzańskiego (Wydz.
Geol. Region. Państw. Inst. Geolog.) zachodnią część pienińskiego pasa skałkowego na obszarze między Now ą Białą nad Białką a Czor
sztynem, w kilku miejscach natknąłem się na utwory ilaste do złudze
nia przypominające «iły szaflarskie». Zawierały one, podobnie jak iły w Szaflarach liczne blaszki włóknistego kalcytu, a oprócz tego
sferosyderyty z fauną aalenu.
Poniżej przytaczam pokrótce opis niektórych odsłonięć:
O d s ł o n i ę c i e 1
Znajduje się ok. 200 m na południe od skałki K ram nica na prawym brzegu Białki. W ystępują tutaj czarne, lub czarno-niebieskawe iły, lub iłołupki margliste zawierające liczne blaszki włóknistego kal
cytu i sferosyderyty. W sferosyderytach występuje fauna źle .zachowa
nych amonitów.
— 253 —
Z odsłonięcia tego, które znaczone jest na mapie geologicznej U h l i g a (Ark. N. Targ, 1:75 000, Atl. Geol. Galicji) jako «Flecken- mergel m it H . opalinum und Tone m it H. Murchisonae» autor ten podaje formę Ludwigia murchisonae (Sow .).
O d s ł o n i ę c i e 2
Znajduje się w Kiźlinkowym potoku na wschód od Kramnicy n/Białką. W ystępują tutaj źle odsłonięte i niewątpliwie przemyte czarne, lub niebiesko-czarne iły m argliste z blaszkami włóknistego kalcytu i ze sferosyderytami. Miejsca tego U h l i g na swojej mapie nie znaczy.
W sferosyderytach znalazłem kilka amonitów, spośród których ozna
czyłem Ludwigia murchisonae (Sow .). Jest to zatem aalen serii czor
sztyńskiej.
O d s ł o n i ę c i e 3
Znajduje się w potoku Durścińskim na wschód od odsłonięcia n r 2, koło Lorencowych skałek. W sąsiedztwie białego wapienia kryno- idowego (bąjos serii czorsztyńskiej) występują tutaj iły i iłołupki m ar
gliste czarne i czarno-niebieskawe z blaszkami włóknistego kalcytu i sferosyderytami. Miejsce to jest znaczone na mapie geologicznej U h l i g a - ( p a t r z wyżej) jak o aalen. W sferosyderytach znalazłem małżę Posidonomya alpina Gr a s .
Z opisanych powyżej odsłonięć została wyszlamowana m ikro
fauna, oznaczona przez p. E. Ł u c z k o w s k ą . O d s ł o n i ę c i e 1:
Cristellaria polygonata F r a n k e — 1 okaz, Cristellaria sp. — 6 okazów,
Rotalia semiornata Sc hw. — 1 okaz, Ostracoda — 12 okazów.
Ośrodki ślimaków — 2 okazy, ośrodki am onitów ? — 3 okazy, ośrodki małży — 3 okazy.
O d s ł o n i ę c i e 2:
Cristellaria polygonata F r a n k e — 2 okazy, Cristellaria sp. — 16 okazów,
Rotalia semiornata Sc hw. — 5 okazów,
Glandulina sp. (bajociana T e r ą u . ? ) — 1 okaz.
Glandulina sp. — 1 okaz,
Dentalina communis d 'O rb .? — 1 okaz, Ostracoda — 17 okazów.
Ślimaki — 4 okazy, rurki robaków ? — 12 okazów.
W próbce tej znalazło się ponadto 11 okazów Globotruncana sp., okazów odmiennej barwy i niewątpliwie domieszanych wtórnie, gdyż ja k powyżej wspomniałem w odsłonięciu n r 2 iły poziom u Ludwigia
murchisonae są przemyte.
Rocznik Pol. Tow. Geol. XXI, 2. 17
— 254 — O d s ł o n i ę c i e 3:
Cristellaria sp. — 9 okazów,
Rotalia semiornata Sc hw. — 1 okaz, Ostracoda — 7 okazów.
Ośrodki ślimaków — 2 okazy, ośrodki amonitów ? — 20 okazów.
M ikrofauna powyższych odsłonięć jest bardzo zbliżona do m ikro
fauny iłów w Szaflarach, ze względu na stosunkowo licznie występu
jące małżoraczki i kristellarie, jak też ze względu na występowanie wspólnej formy Rotalia semiornata S c h w . 1 i innych szczątków zwie
rzęcych. Stan zachowania m ikrofauny z opisanych odsłonięć jest na ogół gorszy, niż w iłach w kamieniołomie w Szaflarach.
Porównanie m ikrofauny i litologii iłów szaflarskich i iłów aalenu poziomu Ludwigia murchisonae serii czorsztyńskiej ' wykazuje tak daleko idące analogie, że m ożna je uważać za utwory jednowiekowe.
Potwierdzają to także inne dane. Po dokładnym przeszukaniu iłów szaflarskich w kamieniołomie w Szaflarach w kieszeni C i E znalaz
łem fragmenty wyprasowanych plamistych szarych margli, bardzo przypominających margle poziomu Leioceras opalinum serii czorsztyń
skiej. Ponadto w kieszeni C znalazłem kilka odcisków małży oznaczo
nych jako Posidonomya alpina G r a s (aalen-kelowej). Form a ta jest często cytowana ( 1, 35 a) z warstw aalenu serii czorsztyńskiej, zarówno z poziomu Leioceras opalinum, jak też z poziomu Ludwigia murchi
sonae i świadczy w danym wypadku za niewątpliwie aaleńskim wie
kiem utworów w kieszeniach.
Iły szaflarskie nie są elementem wiekowo jednorodnym . Stańo"
wią one brekcję tektoniczną złożoną z iłów murchisonowych, częściowo także margli opalinusowych serii czorsztyńskiej, a także elementów neokomskich serii pienińskiej przejściowej, czy też cenomańskich.
W skazują na to różnobarwne soczewki wapienno-margliste w kiesze
niach A, B czy też profilu P, a także być może belemnit oznaczony jako Belemnites sp. (? Pseudobelus bipartitus BI.2) . W profilu P (rys. 6) widać, że mamy do czynienia z kontaktem tektonicznym serii czor
sztyńskiej i serii pienińskiej przejściowej. Serie te leżą dziś w odw ró
conym porządku stratygraficznym i wydaje się praw dopodobne, że
1 R otalia sem iornata S c h w . jest bardzo zb liżo n a d o opisanej przez t e n D a m ’a A sierigerina m acfadyeni t e n D a m . U kilku o k a zó w tej otw orn icy daje się zauw ażyć d o k oła dużego i w ypukłego pępka szereg n iew ielk ich k om ór, tw orzących jakby gw iazdę, l ie sięgającą brzegów skorupki, co zaliczałob y form ę o zn a czo n ą przeze m nie ja k o R otalia sem iornata S c h w . do rodzaju A sterigerin a. P o n iew a ż jednak S c h w a g e r u sw oich o k a zó w opisuje rów nież «pępek p ok ryty m niejszym lub w ięk
szym guzem , który tylk o w niektórych w ypadkach troch ę w ystaje i w ch od zi p o m iędzy k om ory zaokrąglonym i żebram i w k ształcie g w iazd y» — m o żn a by ten opis zastosow ać i w naszym w ypadku. Z pośród o k a z ó w R o ta lia sem iorn ata S c h w . z «iłów szaflarskich» tylk o jed en , bardzo u szk o d zo n y w ykazyw ał ślady pow yższej gw iazdy (uw aga E. Ł uczkow skiej).
2 C o prawda belem nit ten, jest p o d o b n y d o form y B elem n ites ex ilis d ’O r b ., występującej w liasie i doggerze. N ie jest w ięc w yk lu czon e, że om aw ian y belem nit p och od zi z a a len u serii czorsztyńskiej, znajdując się «in situ» w iłach szaflarskich.
