Formy działania duszpasterstwa rodzin w domach matki i dziecka wobec samotnych matek w okresie ciąży

Paweł Landwójtowicz

Formy działania duszpasterstwa

rodzin w domach matki i dziecka

wobec samotnych matek w okresie

ciąży

Studia nad Rodziną 9/2 (17), 137-144

2005 R. 9 nr 2(17) ks. Paweł L A N D W Ó JT O W IC Z

FORMY DZIAŁANIA DUSZPASTERSTWA RODZIN W DOMACH MATKI I DZIECKA

WOBEC SAMOTNYCH MATEK W OKRESIE CIĄŻY

O sam otnienie kobiety ciężarnej stawia przed D uszpasterstw em Rodzin nowe wyzwania. N a tym etapie nie w ystarczają już inicjatywy związane z profilaktyką, lecz p otrzebne je st przyjście sam otnej m atce z konkretną pom ocą m aterialną, psychologiczną, pedagogiczną i duchową. Ta św iado­ m ość doprow adziła do pow staw ania D om ów M atki i Dziecka. W m aju 1958 r. kard. Stefan Wyszyński na zjeździe wyższych przełożonych zakon­ nych i zgrom adzeń żeńskich skierow ał prośbę o tw orzenie tego typów ośrodków pom ocy sam otnym m atkom 1. D o dnia dzisiejszego pow stało w Polsce ok. 38 D om ów M atki i Dziecka, powiązanych z duszpasterską tro ­ ską Kościoła. W spólną ich cechą je st zapew nienie schronienia przed p o ro ­ dem i p o nim kobietom i dziewczętom , które zdecydowały się urodzić dziecko bez w zględu n a niesprzyjające w arunki środowiskowe2.

W 1953 r. L am az o pracow ał n a pod staw ie b a d a ń naukow ych m eto d ę psychoprofilaktyki około p o ro d o w ej dla m atk i i dziecka. Z g o d n ie z tą m e to d ą w yróżnić m ożna trzy fazy o p iek i fizycznej i psychicznej przyszłej m atki:

- p ojednanie z rodziną - naw iązanie norm alnych kontaktów; - badania fizjologiczne i psychologiczne m atki i dziecka; - faza form acji pozytywnych czynników społecznych3.

B rak ta k rozum ianej pom ocy m oże m ieć b ard zo zły wpływ na m atkę i dziecko, doprow adzić do pow staw ania fizycznych i psychicznych d efek ­ tów now o narodzonych dzieci, do ich nieprzystosow ania społecznego, do zaburzeń w realizow aniu funkcji m acierzyńskiej i złej ad ap tacji

pensjona-1 D. Opozda, Domy samotnej matki, w: Troska Kościoła o rodzinę w Polsce, red. T. Kuko- lowicz, Warszawa 1992, s. 156; zob. T Kukolowicz, Wychowawcze działania Kościoła w kształ­ towaniu postaw wobec dziecka w prenatalnej fazie życia, w: Z zagadnień psychologii prenatal­ nej, red. E. Bielawska-Batorowicz, D. Kornas-Biela, Lublin 1992, s. 17-25.

2 M. Krężel, Wybrane problemy opieki nad samotnymi matkami, „Problemy Opiekuńczo­ -Wychowawcze” 1987, nr 10, s. 309.

3 Cz. Cekiera, W trosce o matkę i dziecko, „Zagadnienia Wychowawcze a Zdrowie Psy­

138 KS. PAWEŁ LANDWÓJTOWICZ [2] riuszek D om ów M atk i i D ziecka. Sposób m odelow ego funkcjonow ania D o m u M atki i D ziecka pow inien się charakteryzow ać:

- możliwością przychodzenia z pom ocą i opieką ginekologiczną, ogólno- lekarską, psychologiczną, pedagogiczną i praw ną;

- przyjm ow aniem potrzebujących osób na czas nieograniczony, w k tó ­ rym przyw rócone zostałoby poczucie bezpieczeństw a;

- naw iązaniem k o n tak tu z rodziną4;

- przygotow aniem do pełnienia nowych ról społecznych - m atki i żony; - prow adzeniem nauki zawodu, opieki i wychowania dziecka;

- kształtowaniem społecznie pożądanych postaw i korygowaniem systemu wartości młodych m atek oraz pom ocą do pełnego rozwoju ich osobowości5.

D la zapew nienia m odelow ego działania D om y M atki i D ziecka pow in­ ny zatem posiadać takie rozw iązania organizacyjne, jak:

- przyjm ow anie określonej liczby osób, nie przekraczającej liczby 10-15; - posiadanie pomieszczeń mieszkalnych oddzielnych i wspólnych: sale dziennego pobytu, kuchnie, jadalnie, sale zebrań, sale terapii psychologicznej;

- m iejsca rekreacji i pracy, ja k ogrody kwiatowe i warzywne; - posiadanie własnej sali porodow ej i m ałej sali klinicznej;

- posiadanie szkoły rzem ieślniczej, szwalni, przędzalni, gdzie m łode m atki m ogą zdobywać zawód;

- posiadanie kaplicy z chrzcielnicą dla chrztu nowo narodzonych dzieci6. D om y M atk i i D ziecka pow inny um ożliw iać swoim podopiecznym k o n tro lę zdrow ia, przygotow anie do p o ro d u i m acierzyństw a w aspekcie fizjologicznym i psychopedagogicznym , re a d a p ta cję ro zu m ian ą ja k o k o ­ rygow anie postaw i p o m o c w przystosow aniu społecznym o raz w inny za­ pew nić m atc e w szechstronną po m o c w przygotow aniu się do w ychow a­ nia d ziecka7. W szelkiego ro d za ju d u szp astersk a p o m o c pow inna zak ła­ dać, że akt seksualny i p o ch o d ząca z niego ciąża, o d rzu cen ie i poczucie o sam o tn ien ia po w oduje u k o b iet głębokie zm iany w psychice i ich p o s ta ­ w ach m oralnych. O dczuw ać m ogą o n e tak że głębokie poczucie winy w o­ b ec rodziny i społeczeństw a. Taki stan rzeczy pow oduje zw iększenie ich agresyw ności w obec siebie, rozw ijającego się dziecka i otoczenia. D la tych kobiet, odrzuconych p rz ez p a rtn e ra , ro d zin ę i środow isko, ważny je st nie tylko fizyczny rozwój dziecka, lecz wszystko to, co zw iązane jest z jeg o w łasnym rozw ojem psychicznym od p o czątk u ciąży. W ynikające

4 Zob. E. Lewandowska, Stosunki z rodziną i najbliższym otoczeniem dziewcząt oczekują­ cych dziecka w Domach dla Samotnych Matek, w: Rodzina jako system interakcji, red. K. Po- spiszyl, Lublin 1988, s. 194-201.

5 M. Krężel, Wybrane problemy opieki nad samotnymi matkami, dz. cyt., s. 311.

6 Cz. Cekiera, W trosce o matkę i dziecko, dz. cyt., s. 99.

stąd p roblem y m ożna p róbow ać rozwiązywać p o p rzez organizow anie w placów ce częstych indyw idualnych i w spólnych rozm ów z p ensjona- riuszkam i, zachęcanie do lektury książek traktujących o rodzinie, opiece i w ychow aniu dziecka, a tak że przez p relek cje w ygłaszane p rzez lekarzy i psychologów 8.

Podstawową zasadą podejm ow ania oddziaływań przez D om M atki i D ziecka w obec sam otnej m atki je st ustalenie, czy pragnie o na założyć swój dom i stworzyć relacje rodzinne razem z ojcem dziecka i czy m oże m ieć w sparcie we własnej rodzinie. Czynniki te są bardzo ważne, wręcz k o ­ nieczne dla norm alnego biologicznego i społecznego rozw oju dziecka oraz dojrzew ania do m acierzyństwa m łodej m atki. In n ą strategię postępow ania należy przyjąć w obec kobiety całkowicie osam otnionej, która w aha się przed podjęciem decyzji o zrezygnowaniu z praw rodzicielskich do dziecka, a inną w obec kobiety, k tó ra planuje w spólne życie z ojcem dziecka9.

K onstytutyw ne znaczenie dla pracy D uszpasterstw a R odzin w D om ach M atk i i D ziecka p o sia d a liturgia dla m a te k ciężarnych, k tó ra m oże się r e ­ alizować w dom ow ej kaplicy głów nie poprzez: liturgię Słowa, E ucharystię i sak ram en t po kuty i p o jed n an ia. W liturgii Słowa najw ażniejsze je st S ło­ wo Boże, zaw arte w Piśm ie Świętym, k tó re zw iązane je st z tem atyką m a ­ cierzyństw a i w ychowania. Słowo to pow inno uw zględnić ob ecn e p o trz e ­ by i problem y m a te k żyjących we w spółczesnej rzeczywistości sp ołeczno­ -kulturalnej. Pow inno zaw ierać wszystkie te problem y i tru d n o ści zw iąza­ n e z m acierzyństw em w kontekście o sam o tn ien ia kobiety. Słowo Boże m oże pom agać w rozw iązyw aniu przeżyw anych problem ów w ystępują­ cych w okresie ciąży m atek, a także łagodzić pojaw iające się w tym o k re ­ sie konflikty10.

Z liturgią Słowa łączy się E ucharystia. U czestniczenie w niej i przyjęcie K om unii Świętej je st następstw em zrozum ienia Słowa Bożego i pójścia za nim, przyjęcia go w sobie. G łoszone i słuchane Słowo Boże staje się n a ­ praw dę żywe na drodze ofiary życiowej tych, którzy go słuchają. D o zaak­ ceptow ania własnej sytuacji, do złożenia ofiary z w łasnego życia łatwiej jest dojść przez zrozum ienie i przyjęcie ofiary Chrystusa. Sytuacja sam otnej m atki niejako zm usza ją do przem yślenia w łasnego życia, czego efektem m oże być akt przebaczenia sobie, ojcu dziecka, najbliższej rodzinie, a n a ­ w et sam em u dziecku, k tóre m oże być postrzegane jako w inne całej pow sta­ łej trudnej sytuacji. U czestnictw o w ofierze Mszy św. pow inno być także p o ­ m ocne ciężarnej m atce w przygotow aniu się do złożenia ofiary z własnego

8 Cz. Cekiera, W trosce o matkę i dziecko, dz. cyt., s. 100.

9 Tamże, s. 101.

140 KS. PAWEŁ LANDWÓJTOWICZ [4] życia, bowiem rozwijający się po d jej sercem człowiek wymaga od niej ofia­ ry, i to ofiary ciągłej, nieustannej. M atka m usi zrezygnować z pewnych w ła­ snych u p o dobań i wygód życia osobistego, zmodyfikować całe swoje d o ­ tychczasowe życie. O dpow iednie przeżywanie uczestnictw a w Najświętszej O fierze Jezusa m oże ukoić w ew nętrzne niepokoje sam otnej m atki, zbudo­ wać w ew nętrzne siły do własnej ofiary, przezwyciężenia wszystkich trudów, lęków i niepokojów 11. Ważnym elem entem E ucharystii je s t m odlitwa, która daje św iadom ość łączności z Chrystusem , i K om unia Święta, k tóra je d n o ­ czy z Nim przez m iłość, prow adzi do pokochania Jego woli, zawartej w przekazanych nam słowach i do urzeczyw istniania jej w życiu12.

N a specjalną uw agę zasługuje sak ram e n t pokuty i p o jed n a n ia. W nim d o konuje się proces naw rócenia z nieodpow iedniej dla chrześcijanina drogi życia przez sp o tk an ie Jezusa przebaczającego, leczącego, p o d n o ­ szącego z upadków i podtrzym ującego n a duchu. S p otkanie z C hrystusem w sakram encie p okuty łagodzi pow stające w tym okresie konflikty. R o ­ zum na persw azja ze strony spow iednika m oże prow adzić do w yrów nania zachw ianej w kobiecie rów now agi em ocjonalnej, sam zaś sak ra m en t p o ­ kuty przez przygotow aw cze akty: rac h u n e k sum ienia, żal za grzechy i m ocne postanow ienie popraw y, prow adzi do autorefleksji i właściwej oceny swego zachow ania i p ostępow ania. M a to ogrom ne znaczenie dla obiektyw nego spojrzenia n a siebie i swoje trudności, dla spraw iedliw ego p o d ziału winy m iędzy drugich i siebie oraz dla w zięcia za nią odpow ie­ dzialności, jeśli się ją po p ełn iło . Takie p ostępow anie pozw ala do trzeć do źró d ła konfliktu i ew entualnego jego rozw iązania. R ola sa k ram en tu p o ­ kuty w okresie ciąży sam otnej m atk i je st d oniosła zarów no gdy chodzi 0 nią sam ą, ja k i o żyjące w niej dziecko. Ta d u szpasterska o pieka m a więc nie tylko nadprzy ro d zo n e w artości dla m atki ciężarnej, ale i n a tu ra ln e - profilaktyczne i terap eu ty czn e13.

Istotnym problem em , na który w arto zwrócić uwagę w pracy wychowaw­ czo-opiekuńczej w tych placówkach, je st sposób odnoszenia się do pracy 1 wykonywania obowiązków przez m atki. W czasie pobytu w D om u M atki i D ziecka kobiety pow inny być w drażane do pracy poprzez gotow anie p o ­ siłków, sprzątanie pom ieszczeń, pom aganie w opiece n ad dziećm i innych kobiet. D ziałalność ta m a istotne znaczenie dla rozw oju osobowości m ło ­ dych m atek, k tó re nie tylko nie posiadają w iadom ości o rozw oju i wychowa­ niu dziecka, nie są w drożone do spełniania obowiązków domowych, ale nie wykazują naw et tego rodzaju zainteresow ań. Taka pedagogia pracy pom

o-11 Zob. tamże, s. 460. 12 Tamże.

że zapełnić wolny czas i pozwoli nabyć p o trzeb n e um iejętności, niezbędne do sam odzielnego prow adzenia gospodarstw a dom ow ego14.

O d strony strukturalnej D om y M atki i D ziecka nie stanow ią wspólnej in ­ stytucji, gdyż każdy dom w zasadzie znajduje się na teren ie innej diecezji i podlega władzy biskupa danego miejsca. N astępstw em takiego rozw iąza­ nia je st przyjm owanie różnych celów określających istnienie tych placów ek oraz różne sposoby ich w ypełnienia. Także wypracow ane zasady finansow a­ nia tych dom ów są bardzo różne, zależne od możliwości danej diecezji. N a ­ stępstw em takiej struktury organizacyjnej jest niewielka możliwość w za­ jem nej w spółpracy i przychodzenia sobie z pom ocą, polegającą chociażby na wymianie doświadczeń. Kolejnym m ankam entem tak funkcjonującej struktury jest znikom a możliwość przechodzenia sam otnej kobiety z p la ­ cówki do placów ki celem zwiększenia poczucia bezpieczeństw a. Wydaje się, że właściwym rozw iązaniem tego problem u byłoby pow stanie przynaj­ m niej wspólnej strony internetow ej, k tó ra zaw ierałaby podstaw ow e infor­ m acje o poszczególnych form ach działalności w tego typu ośrodkach na te ­ renie całej Polski. Bardziej zaawansowanym sposobem byłoby pow stanie instytucji nadrzędnej, na poziom ie ogólnopolskim . D ziałanie takiej insty­ tucji nie pow inno ograniczać podm iotow ości i niezależności każdej z placó­ wek. Jej zadaniem byłaby działalność doradcza, inform ująca oraz koordy­ nująca pracę wszystkich dom ów n a teren ie całej Polski.

A naliza przeprow adzonych bad ań postaw m acierzyńskich sam otnych m a tek znajdujących się pod opieką D om ów M atki i D ziecka oraz w ybra­ nych czynników wpływających na ich praw idłow e kształtow anie w okresie ciąży pozw alają dostrzec jeszcze inne formy działania D uszpasterstw a R o ­ dzin w dom ach. B adania wykazały w ystępow anie korelacji pom iędzy skala­ m i postaw m acierzyńskich sam otnych m atek a następującym i czynnikami: odczuw anie ruchów dziecka, badania ultrasonograficzne, słuchanie bicia serca dziecka, przygotow anie do porodu, na k tó re według resp o n d en tek składa się: kurs rodzenia, przygotow anie intelektualne, przygotow anie m a ­ terialne. N atom iast w przeprow adzonych badaniach nie zaistniała w spół­ zależność pom iędzy skalam i postaw m acierzyńskich sam otnych m atek a sa­ m opoczuciem w czasie ciąży, przygotow aniem fizycznym i psychicznym do p o ro d u oraz brakiem przygotow ania do porodu.

W ażną z p u n k tu widzenia oddziaływań duszpasterskich je st inform acja o zachodzeniu korelacji pom iędzy badaniam i ultrasonograficznym i a p o ­ staw am i macierzyńskim i. Ten rodzaj bad ań m ożna przeprow adzać już we wczesnym stadium ciąży. M ożliwość zobaczenia ruchów swego dziecka, je ­ go reakcji na różne zew nętrzne bodźce oraz sam wygląd pow odują

142 KS. PAWEŁ LANDWÓJTOWICZ [6] ściej pełne uśw iadom ienie sobie przez kobietę realności istnienia nowego człowieka w jej łonie. Świadom ość ta m a ogrom ny wpływ na podejm ow anie dalszych decyzji co do przyszłości m atki i jej dziecka. Stąd pojaw ia się n ie­ om al konieczność wykorzystania tego typu b ad ań utrw alonych na taśm ie w ideo do wspólnej rozmowy z psychologiem n a tem at odczuć, niepokojów, lęków, obaw i zranień. Pow tórne obejrzenie rozwijającego się dziecka m o ­ że stać się także przedm iotem spotkania grupow ego, kiedy wszystkie m ieszkanki dom u będ ą mogły podzielić się swoimi spostrzeżeniam i i uw a­ gam i co do osobistej sytuacji, w jakiej się znalazły, oraz sposobam i, jakim i p róbują zaradzić swoim życiowym problem om . K ażda z kobiet w czasie cią­ ży potrzebuje wsparcia i zrozum ienia. Inicjow ane w spólne rozmowy o w ła­ snych problem ach, dzielenie się rozterkam i i nadziejam i w jakiejś m ierze powinny zm ierzać ku w ytworzeniu atm osfery w zajem nego zaufania wszyst­ kich kobiet i w spierania się nawzajem . W ten sposób zapobiegać m ożna n a ­ rastaniu poczucia osam otnienia i bezradności. B adania ultrasonograficzne przekonać m ogą także niezdecydow ane osoby o konieczności podjęcia o d ­ powiedzialności za swoje dziecko, a co za tym idzie - wzm ocnienie m otyw a­ cji do lepszego przygotow ania się do p o ro d u i w spółpracy z pracow nikam i danej placówki. Prow adzić to m oże do zwiększenia zaangażow ania kobiet w uregulow anie ich sytuacji praw nej, socjalnej i finansowej.

Kolejnym czynnikiem wzmacniającym praw idłow e kształtow anie p o ­ staw m acierzyńskich sam otnych m atek jest słuchanie bicia serca własnego dziecka. Z pu n k tu w idzenia teologii serce m a głęboki sens, poniew aż u p a ­ truje się w nim siedliska świadomej, rozum nej i wolnej osobowości człowie­ ka, m iejsca podejm ow ania decyzji i tajem niczego działania B oga15. N agra­ nie bicia serca dziecka je st jednym z fundam entalnych dowodów na realną jego obecność, a świadomość, że od 21. dnia od poczęcia serce rytmicznie p rzetacza krew dziecka, pozwala zaakceptow ać jego niezależne istnienie i praw o do życia16. Także i w tym przypadku w arto zaproponow ać m atce przesłuchanie nagrania z biciem serca jej dziecka, by było to podstaw ą do indywidualnych lub wspólnych rozm ów w czasie zajęć terapeutycznych. Z n a k serca pow inien także stać się przedm iotem konferencji lub hom ilii podczas wspólnego nabożeństw a czy Eucharystii. W arto także wykorzystać ten symbol w rozm ow ach na tem aty związane z przeżywaniem m iłości w ro ­ dzinie pochodzenia, wzajem nym przebaczeniem oraz rozum ieniem pojęcia prawdziwej miłości.

B ardzo istotną dla podjęcia działań opiekuńczo-wychowawczych w D o ­ m ach M atki i D ziecka jest inform acja, iż na kształtow anie prawidłowych

15 X. Leon-Dufor, Słownik teologii biblijnej, Poznań 1990, s. 871.

postaw m acierzyńskich sam otnych m atek wpływa odczuw anie ruchów dziecka w okresie jego rozwoju płodow ego. O dczucia te są przełom em w życiu kobiety ciężarnej. O d tąd bowiem nie tylko wie, że dziecko je st w jej łonie, ale także m oże fizycznie kontaktow ać się z nim. N a tym etapie p o ­ wstaje swoista kom unikacja. D ziecko i m atk a od ok. 5. m iesiąca ciąży p o ­ trafią wzajem nie inform ow ać się o swoich potrzebach. Pracownicy dom u w czasie swych działań wychowawczych pow inni zwracać uw agę na sposób przeżywania tego k o n tak tu przez każdą z m atek. Teoretycznie pow inien on wiązać się z rozwojem pozytywnych odniesień do dziecka, lecz sygnały pły­ nące ze strony kobiety o jego brak u lub negatywnych przeżyciach, pow odu­ jących w zrost lęku i napięcia, m ogą stanow ić impuls do podjęcia dialogu o przyczynach takiego stan u rzeczy.

Przygotowanie do porodu, rozum iane przez sam otne m atki jak o uczest­ niczenie w kursie rodzenia, przygotow anie intelektualne oraz m aterialne stanow i następny czynnik pozytywnie korelujący w przeprow adzonych b a ­ daniach z postaw am i m acierzyńskim i sam otnych m atek. Z p rzesłanek tych pracownicy D uszpasterstw a Rodzin opiekujący się sam otnym i m atkam i m ogą wyciągnąć następujące wnioski:

- konieczne je st przeprow adzenie kursu rodzenia dla wszystkich kobiet znajdujących się p o d opieką tych placówek;

- właściwe przygotow anie do p o ro d u zakłada ja k największa liczbę in ­ form acji na te m at ciąży i p o ro d u poprzez spotkania i konferencje ze specja­ listami, poprzez lekturę książek, oglądanie filmów przedstaw iających p ro ­ cesy dokonujące się w czasie ciąży oraz instruktażu, ja k pow inien p rzeb ie­ gać poród;

- każda z kobiet w czasie pobytu w ośrodku pow inna m ieć możliwości ro ­ bienia przygotow ań na przyjęcie dziecka poprzez zakup lub osobiste uszy­ cie np.: ubranek, becika, łóżeczka i innych potrzebnych rzeczy do p ielęgna­ cji m ałego dziecka.

Fr Paweł Landwójtowicz: Forms of Activity of the Family Pastoral Care in Homes of Mother and Child in Relation to Single Mothers in Pregnancy The loneliness of a pregnant woman requires from the Family Pastoral Care len­ ding a helping hand to the single mother, by bringing her material, psychological, pedagogical and spiritual help. Homes of Mother and Child are forms of such assi­ stance. Poland has 38 Homes of this kind. Their common feature is that they provi­ de shelter before and after birth for women and teenage girls who made up their minds to deliver the child irrespective of unfavorable environmental conditions.

Homes of Mother and Child ought to give women access to health control, pre­ pare to delivery and motherhood in a physiological and psychopedagogical aspect,

144 KS. PAWEŁ LANDWÓJTOWICZ [8] to enable readaptation in the sense of correcting attitudes and help in social ada­ ptation as well as ensure for the mother comprehensive help to prepare herself to bringing the child up. Allowance should be made for the women’s experiences - the fact that the were rejected and left in a state of loneliness leads to changes in their mental disposition and moral attitudes. They may feel guilty before the family and society. This in turn results in increased aggressiveness towards herself, the child and the environment. Each of the women during pregnancy needs support and un­ derstanding. Concern for liturgical and sacramental life and therapy through work to prepare the women to independent life is an important therapeutic factor in Ho­ mes of Mother and Child.