Jubileusz 75-lecia Zdeňka HIavsy
Z denčk H lavsa urodził się 6 czerwca 1926 r. Studiow ał w Uniw ersytecie Ka rola filologię czeską i filologię angielską. N ajpierw pracow ał jako asystent na W ydziale 17 Listopada, a od roku 1963 w Instytucie Języka Czeskiego C ze chosłow ackiej A kadem ii N auk, gdzie jako bliski w spółpracow nik prof. Josefa Vachka pom agał mu w wydaw aniu w znowionego czasopism a „Travaux linguisti- ques de P rague” .
Problem atyką, której pośw ięcił najwięcej czasu, była sem antyka i składnia, a zw łaszcza problem atyka syntaktyczna języka czeskiego. Poświęcił jej wiele ar tykułów. Przypom nijm y tylko niektóre: Nový p o h le d na skladbu a vyučováni
českém u ja z y k u (1982/83), w którym zwraca uw agę na fakt, że w dotychczaso
wych gram atykach nie opisywało się faktów językow ych, ale interpretow ało się je, dlatego należałoby zm ienić podejście do zjaw isk językow ych i opracow ać no we gram atyki szkolne i akademickie; Which depth do we need in sem antics? (1987), w którym rozw aża stosunek semantyki i składni; K některým aktuálním
otázkám syntaktické norm y (1987), poświęcony norm ie syntaktycznej w mass-
-m ediach, które m ają zasadniczy wpływ na poziom językow ego w ypowiadania się; K oncepce větného vzorce v gram atickém p o pisu slovanských ja zy k ů - čtvrt
století zku šen o stí a problém ů (1988), w którym opisuje wyniki własnej pracy nad
k oncepcją w zorca zdaniow ego F. Daneša (z tą koncepcją w ystąpił na Kongresie Slaw istów w Sofii w 1988 r.); Některé problém y valenčního popisu slovesa (1991), pośw ięcony opisowi czasow nika jak o kategorii organizującej strukturę zdania (tę koncepcję przedstaw ił również na konferencji w Polsce, artykuł druko wany w tom ie Walencja czasowników a problem y leksykografii dwujęzycznej, W rocław 1991, s. 7 -1 4 ) i wiele innych. W roku 1982 przejął po F. D anešu prowa dzenie zespołu, opracow ującego część syntaktyczną akadem ickiej gram atyki ję zyka czeskiego (M luvnice češtiny, díl 3. Skladba), która w yszła drukiem w 1987 r. B adania syntaktyczne skłoniły Z. Hlavsę do szerszego spojrzenia na gram aty kę. R ozpoczął więc prace nad opracow aniem przejrzystych kryteriów kodyfika cyjnych d la języka czeskiego. W artykule Kritérie kodifikace (1994) om aw ia za sady, którym i kierował się zespół pracowników AN RCz, opracow ujący now ą wersję Z a sa d pisow ni czeskiej (1993), proponując w ziąć pod uwagę przy ocenie spraw ności językow ej kryteria językow e i pozajęzykowe.
O w o podejście funkcjonalne do języka przyczyniło się także do tego, że Zde něk H lavsa zajął się całościow ym opracow aniem gram atyki języka czeskiego dla u czniów szkół podstawow ych i średnich. Rozpoczął od określenia rozgraniczenia zjaw isk przynależnych do gram atyki i słownika. Tem u zagadnieniu pośw ięcił ar tykuł K někferým základním pojm ům fu n k č n í m luvnice češtiny (1994), w którym proponuje, aby przy opracow ywaniu gram atyki dla uczniów orientow ać się na
praktyczną stronę materiału, aby punktem wyjścia do opisu zjaw isk gramatycz nych była funkcja danego środka językow ego. Zaowocowało to udziałem w ze społach, opracowujących nowe gramatyki dla uczniów: Český ja z y k pro studijní
obory SO U a SO Š (w spółautor z A. Tejnorem, M. Sedláčkem i J. Uhlířem; 1987), Přehledná mluvnice češtiny pro základní školy (Mluvnice nebojíme se) (współau
tor z V. Styblíkiem, M. Ć echovą i A. Tejnorem; 1992), Český ja z y k pro střední
školy (współautor z M. Ćechovą, F. Danešem, K. Hausenblasem, J. Hoffmannovą,
V. Styblíkiem i K. Svobodą; 1995); Učebnice češtiny pro střední odborné školy (1996), Č e š tin a -ř e č a ja z y k (w spółautor z M. Č echovy M. Dokulilem, J. Hrbáč- kiem i Z. Hruśkovą). W ostatniej pracy najpełniej wykorzystał sw ą wiedzę i do świadczenia zdobyte podczas opracowywania akademickiej wersji Zasad pisow
ni czeskiej, dotyczy to zw łaszcza rozdziału Zvuková a grafická stránka jazyka.
Innym problemem, któremu poświęcił również dużo czasu, był język środ ków masowego przekazu. Oprócz wyżej wspomnianego artykułu o normie języ kowej w mass-m ediach ukazał się szereg artykułów poświęconych komunika tywności środków językow ych w prasie i telewizji, np. w pracy K jazykovědné
analýze komunikace v hromadných sdělovacích prostředcích (1992) przeanalizo
wał efektywne funkcjonowanie środków językow ych pod kątem socjolingwisty cznym i psycholingwistycznym, a w artykule K pervazivním prostředkům české
publicistiky (1993) om aw ia współczesne problemy kultury języka z uwzględnie
niem dynamiki życia społeczno-politycznego, która ma podstawowy wpływ na komunikację w mass-mediach.
Warto także wspomnieć jeszcze o dwu pracach. Dotyczy to opracowania przez niego pojęcia elipsy (Some notes on ellipsis in Czech language and lingui
stics, 1990) i pronom inalizacji (Podmínky fu ngování zájmen v textu, 1987).
Zdeněk Hlavsa dużo uwagi poświęcał również kulturze języka. Systematycz nie, co tydzień, prowadził w radiu czeskim kącik językow y „Rozmlouvání o češtině”, w którym om awiał aktualne zagadnienia kultury języka i dawał rady. ja k rozwiązywać problemy językow e powstałe w codziennej komunikacji. Pro gram ten był kontynuacją programu prowadzonego w czechosłowackim (i cze skim) radiu od 1946 r.
Poza działalnością naukow ą Z. Hlavsa udzielał się również organizacyjnie. Od 1990 r. był kierownikiem działu kultury języka i gramatyki Instytutu Języka Czeskiego AN RCz, a także redaktorem czasopisma „Slovo a slovesnost” i człon kiem rady redakcyjnej czasopisma „Naše řeč". Od 1992 przez trzy kadencje był przewodniczącym Rady Naukowej IJCz i wiceprzewodniczącym Komisji Gran towej AN. Brał udział także w akademickiej Radzie ds. popularyzacji nauki.
Jego aktywność naukow a i organizacyjna i dziś nie uległa zmianie. Życzmy więc Jubilatowi dalszych owocnych lat pracy, a przede wszystkim zdrowia i sił witalnych oraz kolejnych wspaniałych jubileuszy.
