Małżeństwo zawierane warunkowo w świetle wyroków Roty Rzymskiej

Jerzy Laskowski

Małżeństwo zawierane warunkowo

w świetle wyroków Roty Rzymskiej

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 24/1-2, 175-188

P ra w o K an on iczn e 24 (198ił) nr 1—2

KS. JERZY LASKOWSKI

M A ŁŻEŃ STW O Z A W IER A N E W ARU NK O W O W ŚW IETLE W YROKÓW RO TY R ZY M SK IEJ

T r e ś ć : 1. W p row ad zen ie — zgoda m ałżeń sk a. 2. Zgoda w a r u n k o w a .. 3. K ryteria u sta le n ia w aru n k u : a. In ten cja osoby; b. P rzed m io t w a ­ runku; c. W ątp liw ość; d. R ea k cja na n ie sp e łn ie n ie się w a ru n k u . 4. W a­ r u n e k p rzeciw n y n iero ze rw a ln o ści. 5. W n iosk i ogólne.

1. W p row ad zen ie — zgoda m a łżeń sk a

B ad an ia p sy c h o -so c jo lo g ic z n e , p rzep row ad zan e w śród n a rzeczo n y ch - w W a rsza w ie w 1974 r., na teren ie 13 p a ra fii u ja w n iły , że w ie lu n ie - a k cep tu je w sposób a b so lu tn y za sa d y n iero ze rw a ln o ści m a łż e ń stw a .. F ak t te n sk ło n ił m n ie do p rzestu d io w a n ia za g a d n ien ia m a łż e ń stw za­ w iera n y ch w a ru n k o w o na p o d sta w ie w y ro k ó w r o ta ln y ch . A r ty k u ł te n p o w sta ł w w y n ik u a n a liz y 46 w y r o k ó w , w y d a n y c h w la ta c h 1940—‘1976.

M ałżeństw o jest zw ią z k ie m in terp erso n a ln y m . Ż ycie w m a łż e ń stw ie - W spółcaesnym , w id z ia n e jako „głęb ok a w sp ó ln o ta ży cia i m iło śc i” 1 z a le ż y w zn aczn ym stop n iu od o sob ow ości w sp ó łm a łżo n k ó w . Sam o za­ w a r c ie m a łżeń stw a p o d k reśla zn a czen ie osoby, p o n iew a ż w y m a g a o n o

g łęb ok iego, sięg a ją ceg o rd zen ia osob ow ości, z a a n g a żo w a n ia obu stron. Żadna innia u m ow a n ie m a ta k m ocnego o d n ie sie n ia do o sob y, jak to m a m iejsce w m a łż e ń stw ie . T utaj osoba jest p od m iotem i p rzed ­ m io tem k o n tra k tu -p rzy m ierza .

O zaw arciu m a łż e ń stw a d e c y d u je zgoda m a łżeń sk a . O na jest w e ­ w n ętrzn ą , isto tn ą p rzyczyn ą sp raw czą p o w sta n ia zw iązk u m a łż e ń sk ie ­ go 2. D o jego z a istn ie n ia w y m a g a się, by zgoida b y ła w y ra żo n a w fo r ­ m ie o k reślo n ej, p rzez o sob y zd oln e pod w z g lę d e m p ra w n y m (kan 108,1 § 1). Z in n ego pu n k tu w id z e n ia o k r e śla zgodę m a łżeń sk ą K od ek s P r a ­ w a K an on iczn ego i K o n sty tu cja o K o ściele w S w ie c ie W sp ółczesn ym , Soboru W a ty k a ń sk ieg o II. K o d ek s pow iada: „Zgoda m a łżeń sk a jest a k tem w o li, przez k tó ry k ażda z e stron p rzek azu je i o trzy m u je p raw

o-1 K o n s ty tu c ja d u s z p a s te r s k a o K o ś c ie le w śu ń ecie w s p ó łc z e s n y m (skrót KD K ) (w:) Sobór W a ty k a ń sk i II, w y d . P a llo ttin u m , P o zn a ń 1968, s. 905.

2 SR R D ec., v o l. X X X III, D ec. 6 m aja 1941, c. W y n e n , ss. 357— 358;. v ol. 40, D ec. 15 czerw ca 1948, c. D. S t a f f a , s. 245, n. 2.

176 Ks. J. Laskow ski _12]

-do sieb ie, d ozgon n e i w y łą czn e, co do czy n n o ści zd a tn y ch z sie b ie do •w ydania p o to m stw a ” (k an 1081 § 2). P ra w o d a w ca u jm u je tu ta j zgodą m a łżeń sk ą w p e r s p e k ty w ie p rok reacyjn ej. T y m cza sem K o n sty tu cja so ­ b o ro w a G a u d iu m e t S p e s d ostrzega w zgod zie m a łżeń sk iej: „akt oso­ b o w y , przez k tó ry m a łżo n k o w ie oddają i p rzyjm u ją sią w z a je m n ie ’'

(K D K 48). D ok u m en t te n u jm u je zgodą w sposób g łęb szy , p ełn iejszy , b a rd ziej p erso n a listy czn y . P om im o w y stę p o w a n ia różn ic isto tn e p o d e j­ śc ie jest ta k ie sam o w obu u jęcia ch . J ed en i d ru gi d ok u m en t p od k reśla, że p rzy m ierze m a łż e ń sk ie d ok on u je się p rzez o so b iste, n ieo d w o ła ln e, w z a je m n e p o w ierzen ie sią m ałżon k ów , w k tó ry m k ażd y oddaj sieb ie i pnzym uje drugą o so b ę.

Z goda m a łżeń sk a p ow in n a b yć a k tem w p e łn i lu d zk im , tizn. tak im , w k tórym p rzeja w ia d o sta teczn ą a k ty w n o ść in t e le k t i w o la czło w ie k a .

R o z u m — D o za w a rcia m a łżeń stw a w y m a g a sią ta k ie j zd o ln o ści ro­ zu m o w a n ia , o cen ia n ia , rozsąd zan ia, by przy jej p om ocy m ożna b yło zd ać so b ie sp ra w ę z n a tu ry u m o w y m a łżeń sk iej, z jej isto tn y ch cech , u św ia d o m ić sob ie ob ow iązk i, ja k ie w y n ik a ją z fa k tu , że jest to z w ią ­ z e k trw a ły , na ca łe ży cie , za w a rty w celu zrod zen ia p o to m stw a (por., k an. 1082 § 1). O soby od zn aczające się n ied o ro zw o jem u m y sło w y m , k tó r e n ie p o tra fią u rob ić so b ie w ła śc iw e g o sąd u o m a łż e ń stw ie , n ie są zd o ln e do za w a rcia zw ią zk u m a łżeń sk ieg o . N ie k a żd y jed n ak sto p ień n ied o ro zw o ju u m y s ło w e g o u n ie m o ż liw ia za w a rcie m a łż e ń s tw a 5. O gól­ n ie p rzy jm u je się za n ie w y sta r c z a ją c y rozw ój, w k tórym zd oln ość ro­ z ezn a w a n ia , w y d a w a n ia sąd ów (d iscretio iu d icii) n ie p rzek racza p o­ ziom u osób n o rm a ln y ch , przed o sią g n ięciem p rzez n ie d ojrzałości fiz y c z ­ n e j (ante p u b e r ta te m )4. T ego rodzaju sta n n a le ż y za k ażd ym razem * SR R D ec., v o l. 60, D ec. 7 gru d n ia 1968, c. C. L e f e b v r e, ss. 824— 825, n. 3: „ F a cu ita tis e x in d e c o g n o sc itiv a e e x e r c itiu m p o stu la tu r sicu t e t facuitatiis c r itic a e „quae est v is iu d ica n d i et r a tio c in a n d i et iu d icia u n a csomponendi, u t n o v u m iu d iciu m in d e ca m p o n a tu r”, u ti d eterm in a - tuir in u n a coram E. m o F e l i c i, d ie i 3 d ecem b ris 1957 (cfr. S . A. R otae D ecisio n es, v o l. X L IX , p. 788, n. 3). P ro seq u itu r a u te m se n te n tia d e­ n o ta n s psyehodogus a e stim a r e p ra efa ta m fa c u lta te m d iscretiv a m h aud e v o lv i an te d u o d e c im a e ta tis ann u m , dum c o n clu d a t „pari criterio esse c o n sid era n d o s q u o tq u o t lic e t aeta-te ad u lti, m e n te ta m e n p ro p ter m or- bum v e l co n g en itu m v e l a cq u isitu m , n on d u m duode-c.Lm annos n u m erare v id e n tu r , nernpe ta le m a eta tem m en ta lem h ab en t, q u ae irnpar e st con ­ tra h en d o c o n iu g io ”.

I s ti a u te m te n e n d i s u n t u ti m e n te d eb iles. N o ta n d u m ta m en est sta tim n o n o m n em m e n tis d e b ilita te m in d u cere g e n e r a le m p ra esu m p tio n em in h a b ilita tis ad m atrk n o n iu m cele b r a n d u m , u ti s c ite a n im a d v ertitu r in una coram E xc. m o S a b a tta n i, d ie 24 fe b r u a r i 1961, n am q u e „discretio iu d ic ii m atrim on io p rop ortion ata p lu s im p ortat q u am p o a en a lis im p u - ta b ilita s (II d iritto eoal., t. 73, 1962, II, p. 7 B). C a v en d u m e s t e x in d e ne d ed u ca tu r e x m en tis d e b ilita te defectu-s discretioniis iu d ic ii su ffic ie n tis , c u m diverlsd sin t graduis is tiu s d e b ilita tis a le v i d e fic ie n tia ad im b e c illi- ta te m ”.

4 S R R D ec., v o l. 42, D e c . 103 c. Em . mo F e l i c i , n. 2; D ec. 22 k w ie t- n ia 1970, c. S. M a s a 1 a.

[3] M ałżeństwo warunkow e 177 u d o w o d n ić przy p om ocy so lid n y c h arg u m en tó w . R ozw ój in te le k tu a ln y u le g a o sła b ien iu w sk u te k choroby. A rg u m en tem p rzem a w ia ją cy m "a b ra k iem o d p o w ied n ieg o rozw oju jest o rzeczen ie o w y stę p o w a n iu „ a m e n tii” 5. W ypada za zn aczyć, że z ty tu łu braku o d p o w ied n ieg o roze­ zn an ia R ota R zym sk a w y d a ła szereg w n io sk ó w u zn a ją cy ch n iew a żn o ść m a łż e ń stw a z a w iera n eg o pnzez s c h iz o fr e n ik ó w 6.

W o l a — Zgoda m ałżeńsika jest akteim w o li (kan 1081). D o w ażn ego z a w a r c ia u m o w y m a łż e ń sk ie j w y m a g a się n ie ty lk o o d p o w ied n io ro z w i­ n ię te j w ła d zy p ozn an ia, ale ró w n ież w o l i 7, k tóra zn a jd u je sw ój w y ­ raz w im e n c ji, u m o ż liw ia sw o b o d n e p od jęcie d ecy zji i p o k ie r o w a n ie w ła s n y m p o stęp o w a n iem . Iurispr-udenicja sto i n a sta n o w isk u , ż e do za w a rcia m a łż e ń stw a jeist w y m a g a n a c a łk o w ita , w o ln a w o la obu w s p ó łp a r tn e r ó w 8. S p ra w n o ść ta u m o żliw ia p o d jęcie p e łn o w a r to śc io w e j, .sw obodnej d ecy zji, n iezb ęd n ej przy w y ra ża n iu zgod y m a łżeń sk iej. D e ­

cy zja ,, którą c z ło w ie k p o d e jm u je m oże zostać m ocno ogran iczon a p rzez u w a r u n k o w a n ia zew n ę tr z n e lu b w ew n ętrzn e. U w a r u n k o w a n i a z e w n ę t r z n e p rzeja w ia ją się w form ie lęk u , za stra szen ia , szan tażu , p rzym u su m oraln ego. Ich źród łem jest iinna. osoba lu b c a ły sp lo t o k o ­ lic z n o śc i zew n ętrzn y ch . P o w a żn a i n ie sp r a w ie d liw a bojaźń ogran icza sw o b o d ę d ecy zji i n a ru sza p o d sta w o w e u p ra w n ien ia o s o b y 9. P r a w o ­ d a w ca k o ścieln y w z ią ł w obronę u p ra w n ien ia osob y i w celu za b ezp ie­ cz e n ia każdem u p o d ejm o w a n ia o so b istej d ecy zji, p o sta n o w ił: „ N ie­ w a żn e jest m a łżeń stw o , z a w a r te z przym usu lu b cięż k iej, zew n ętrzn ej i n ie sp r a w ie d liw ie w y w o ła n e j b ojaźn i, od k tó r e j żeb y k toś m ó g ł się u w o ln ić, zm u szan y jest w y b ra ć m a łż e ń stw o ” (kan 1087 § 1). U w a r u n ­ k o w a n i a w e w n ę t r z n e m ają sw o je źródło w p sy c h ic e osob y p o d ejm u ją cej d ecyzje. O ne o sła b ia ją d zia ła n ie w o li. B rak o d p o w ied

-5 S R R D ec., D ec. 80, 22 k w ie tn ia 1970, c. M a s a l a : „V alid u m a r g u ­ m en tu m ad ex clu d e n d a m fa c u lta te m criticam e x u r g it e x a m en tia siv e m a n ife sta s iv e in sta tu adum 'bratae g u ie ta tis”.

6 SR R D ec., v o l. 44, D ec. 77 c. D. F i d e c i e c c h i , 7 p aźd ziern ik a 1952, s. 519, n. 3.

7 O. G i a c c h i , II co n sen so n e l m a trim o n io can on ico, M ilano 1973, s. 280.

8 S R R D ec., D ec. 125, 14 czerw ca 1968, с. V. F a g 1 i о l o , n. 2: „U bi m a trim o n iu m non e lig itu r p len a lib e r ta te Беи lib era v o lu n ta te sed ta n ­ tu m ut e v ite tu r m alu m , quod m etu m cu titu r, illa m m u tu a m d on atio- n e m in tim a m q u e u n io n em n o n p e r fic it m a trim o n ia lis co n sen su s, v e l s a lte m ab E o clesia p ra esu m itu r hoc g e n e r a lite r 'n o n oon tin gere; id eo q u e in b on u m ip siu s p erson ae hum anap, fa m ilia e et eo cie ta tis m a trim o n iu m ita con tractu m esse in v a lid u m L e g isla to r sta tu it (kan. 1087)”... „ R ecte e n im et iu x ta L eg isla to r is m en tem , iu risp ru d en tia R o ta lis c o n sta n ter •docuit m a trim o n ia le n e g o tiu m of m a x im u m m om en tu m quod se c u m fe r t in v ita h om in u m lib era m om nino req u irere v o lu n ta te m c o n tr a h e n tiu m ”

9 D ra sty czn ą fo rm ą n a cisk u zew n ętrzn eg o jest p o r w a n ie (raptus). P r a ­ w o d a w c a w c e lu o ch r o n y u p ra w n ień osob y p orw an ej w p ro w a d ził m . in. p rzeszk o d ę p orw an ia. Por., SR R D ec., v o l. 40, D ec. 2, c. A. W y n e n , 1&48 r.

178 K s. J. L a sk o w sk i _[4]

n ie j w o li (abulia) sta n o w i p o d sta w ę o rzeczen ia n ie w a ż n o śc i m a łż e ń stw a . C iężk ie p rzy p a d k i p sy ch o z, k tóre zn aczn ie o sła b ia ją d zia ła n ie w o li od b ijają się n ie k o r z y s tn ie n a zgodzie m a łż e ń sk ie j i m ogą sta n o w ić p o d sta w ę o rzeczen ia n ie w a ż n o śc i m a łżeń stw a . B y w a ją n a w e t w y p a d k i, w k tórych ju riap ru d en cja u zn ała m a łżeń stw o za n ie w a żn e z ty tu łu w y ­ stę p o w a n ia nerrwfey w k tórej m iała zn a czn y u d z ia ł p s y c h o z a 10. (T ego rodzaju o rzeczen ia są pop rzed zon e r z e te ln y m i b a d a n ia m i p sy ch ia try cz­ nym i, w y k a z u ją c y m i m ocno ogran iczan ą sw o b o d ę w p od ejm ow an iu d e­ c y z ji p rzez jed n ego z n u p tu rien tów ).

U p od sta w wiielu w y r o k ó w r o ta ln y th u z e w n ę tr z n ia się trosika, b y zgoda m a łżeń sk a b y ła a k tem w p e łn i lu d zk im , w k tórym o d p o w ied ­ nio r o z w in ię ta w ła d z a p o z n a w tz a (in telek t) zd oln a jest poznać dosta­ teczn ie przed m iot zg o d y m a łżeń sk iej, a w o la p od jąć Osobistą d e c y z ję , w y ra żo n ą w in te n c ji za w a rcia m a łż e ń stw a . E lem en t w o lity w n y i in ­ te le k tu a ln y w zgod zie m a łżeń sk iej są ś c iśle p o w ią za n e ze sobą. Ś w ia ­ dom a d ecy zja za k ła d a d ziałaln ość in te le k tu a ln ą , w y m a g a lep szeg o p o ­ znania przed m iotu d ecyzji. B rak d o sta teczn eg o p ozn an ia od g ry w a do­ n io słą r o lę w zg o d zie w a ru n k o w ej.

2. Z goda w a ru n k o w a

W z g o d z ie w a ru n k o w ej w y stę p u ją d w a a k ty w o li: jed en , w k tó ry m pra g n ie się m a łż e ń stw a , je ś li p o sta w io n y w a r u n e k wsikutelk n ied o sk o ­ n a łe j zn a jo m o ści rzeczy sp ełn i się, drugi — w y k lu c z e n ie m a łż e ń stw a , j e ś li w a ru n ek p o sta w io n y n ie sp e łn i siię.

C zło w iek jest zd o ln y u za leżn ić is tn ie n ie w ła sn e j d ecy zji od o k o licz­ n o śc i zew n ętrzn ej. M a to m iej‘sce w zgod zie w a ru n k o w ej. T u taj p r z y - , n a jm n ie j jedna stron a u z a le ż n ia za w a rcie p rzym ierza m a łżeń sk ieg o od w y d a r z e n ia w z g lę d n ie od o k o liczn o ści z e w n ętrzn y ch , do k tó ry ch p rzy­ w ią z u je dużą w a g ę i1. W p ra w d ziw y m w aru n k u w y s tę p u je śc isły z w ią ­ zek m ięd zy w o lą w y ra żen ia zgod y m a łżeń sk iej, a w y stę p o w a n ie m p o ­ żąd an ej c e c h y 12. W w p rzyp ad k u , k ied y u z a le ż n ia sdę w y r a ż e n ie zgod y m a łżesk iej od w y d a rzen ia p rzeszłego lu b tera źn iejszeg o , k tóre o b iek ­ ty w n ie m ogło już w y stą p ić,, a le osoba sta w ia ją c a w a ru n ek n ie w ie o tym , m am y do czy n ien ia z w a ru n k iem w se n s ie szerszym (con d itio im p rop rie dicta). W arunek w se n sie (conditio p rop ie dicta) m a m ie jsc e w te d y , k ie d y u za leżn ia się w y r a ż e n ie zg o d y m a łż e ń sk ie j od o k o liczn o ści p rzy szłej i n ie p e w n e j 13. W aru n ek z a w iesza w a żn o ść m a łżeń stw a do

10 S R R D ec., 26 p aźd ziern ik a 1972, c . L . A n n e .

11 SR R D ec., v o l. 56, D ec. 15 lu teg o 1964, c. E w e r s , s. 134: „T u n e hab etu r con d itio in sen su juris, u b i q u is co n se n su m ita su b p o n it a lic u i cir c u m sta n tia e et v e lit ab e a m cir c u m sta n tia p e n d e r e ”.

12 SR R D ec., v o l. 4*8, D ec. 173 z d n . 13 lip ca 19Ö6, c. L e f e b v r e , s . 680.

[5] M ałżeństwo w arunkow e 179 czasu , dopóki o k o liczn o ść p rzyszła i n iep ew n a n ie s p e łn i się. B rak w y ­ stą p ien ia w a ru n k u sp ra w ia , że n ie dochodzi do w y ra żen ia zg o d y m a ł­ żeń sk iej, a ty m sa m y m do z a w a r c ia m a łżeń stw a 14.

W arunek w ch o d zi w w e w n ę tr z n ą stru k tu rę zgod y m a łż e ń sk ie j i u z a ­ le ż n ia ją od sieb ie. W w a ru n k u in ten cja z a w a r c ia m a łż e ń stw a jest pod p orząd k ow ana istn ien iu cech y , do k tórej p rzy w ią zu je s ię duże zn a ­ czen ie. N a ś c is łe p o w ią za n ie w aru n k u ze zgodą m a łżeń sk ą zw ró ciła u w a g ę sp ecja ln a K om isja K a rd y n a łó w w 1918 r. N a o rzeczen ie te j K o m isji w ie lo k r o tn ie p o w o ły w a n ia się R ota R zym sk a w sw o ic h w y ­ rok ach 15.

3. K ry teria u sta len ia w aru n k u

U sta le n ie w ytstępow ania w a ru n k u in fo.ro e x te m o jest sp raw ą tru d n ą , a le n ie z w y k le w ażną, poriiew aż sta n o w i p o d sta w ę orzeczeń p o z y ty w ­ n y ch w ju risp ru d en cji. P o d cza s b ad ań zw ią za n y ch z u sta le n ie m , w k o n k retn y m p rzypadku, zgod y w a ru n k o w ej, R ota R zym sk a k ie r u je s ię p rzew ażn ie czterem a k ry teria m i. Z w raca u w a g ę na: in te n c ję osób, przed m iot w aru n k u , stan w ą tp liw o ś c i i rea k cję na n ie sp e łn ie n ie się w a ru n k u .

I n t e n c j a o s o b y — P o d sta w o w e zn a czen ie przy u sta la n iu w y ­ s tę p o w a n ia zgody w a r u n k o w e j m a in ten cja osób z a w iera ją cy ch m a ł­ żeń stw o . In ten cja w y ra ża s ię w ty m czego się ch ce przed za w a r c ie m m a łżeń stw a i czy to p r a g n ie n ie m a w p ły w na p o w sta n ie w a ru n k u . W zgod zie w a ru n k o w ej d a je się w y r a z w ła sn e j w o li n ie z a w iera n ia m a łż e ń stw a jak ty lk o pod w a r u n k ie m w y stę p o w a n ia ta k ie j ozy in n e j ok oliczn ości, w z g lę d n ie cech y . Z doną cech ą w ią ż e się zgod ę m a łż e ń ­ ską do teg o stop n ia, że c a łk o w ic ie u za leżn ia się ją od jej is t n ie n ia 18. Do p o w sta n ia w a ru n k u n ie jest k on ieczn a in ten cja a k tu a ln a , w y s ta r ­ czy w irtu a ln a . W ty m o sta tn im przypadku n a le ż y z a w sze w y k a za ć, ż e p ierw o tn a in ten cja n ie z o sta ła od w o ła n a przed ślu b em p rzez ak t p rze­ c iw n y 17. P rzy u sta le n iu r z e c z y w iste j in te n c ji n ie w y sta r c z y sam o od ­

D ec. 54 z dn. 24 .maja 1962, c . I. P i n n a , s. 206; D ec. 120, z dn. 4 lip o a 1967, c. L. A n n e , s. 519.

14 SR R D ec., v o l. 32, D ec. 17, z 1940, c. A. W y n e n , s. 167; D ec. 120 dn . 4 lip sa 1967, c. L. A n n e , s. 5 i9 ; D ec. 20 z dn. 20 lu te g o 1976, c. P i n t o, s. 335.

15 P or., C o m m issio S e p c ia lis R R . P P . C a rd in a liu m , in ca u sa V e r s a ­

lie n , z dn. 2 sierp n ia '1918, A A S X , s. 3S9.

16 S S R D ec., v o l. 43, D ec. z dn. 10 lip ca 1961, c. P a s q u a z i , n. 5, s. 547; v ol. 54, D ec. z d n . 15 m a ja 1962, c. B. F i l i p i a k , ss. 263— 5; D ec. z dn. 17 sty czn ia 1956, c. F e l i c i , v o l. 48, n. 6, s. 62: „P raesertim , si con trah en s h an c q u a lita te m „p lu ris fa c it q u am am orem in com p ar- te m , adeo sc ilic e t u t sin e illo bono n u m q u a m prorsuis fu is s e t m a tri- m on iu m celeb ra tu ru s, .m agna pro co n d itio n e e x u r g it praeisumptio".

17 SRJl D ec., v ol. 44, D ec. 60, z dn. 30 czerw ca 1952, c. F. B r e n n a n , s. 397.

180 Ks. J. Laskow ski 16]

w o ła n ie się do w e w n ę tr z n e j d eterm in a cji, a le n a le ż y ją w y k a za ć przy pom ocy z e w n ętrzn y ch ok oliczn ości. T u taj o d g ry w a ją don iosłą rolę n ie ty lk o w y p o w ie d z i s ł o w n e 1S, a le rów n ież czyn y, fa k ty , c a ły k o n tek st sp ra w y . W yd arzen iom p rzy p isu je się w ię k s z e zn a c z e n ie niż s ła w o m 19. D op iero sło w a w p ow ią za n iu z w y d a rzen ia m i, czyn am i, p o zw a la ją u sta lić r z e c z y w istą in ten cję.

P r z e d m i o t w a r u n k u — W a k c ie w a r u n k o w y m n a jc z ę śc ie j u za leżn ia się zgod ę m a łżeń sk ą łą czn ie z jej p rzed m iotem od w y d a r z e ­ n ia p rzyszłego i niepewnego». B rak p rzed m iotu , od k tórego u za leżn ia s ię m a łżeń stw o św ia d czy o n ie w y stę p o w a n iu w a r u n k u 20. W o rzecze­ n ia ch ro ta ln y eh zw ra ca się u w a g ę na w a rto ść, jak ą o sob a sta w ia ją c a w a ru n ek p r z y p is y w a ła p rzed m io to w i w a ru n k u . W arunek pociąga za sob ą p o w a żn e k o n se k w e n c je . Ł a tw ie j jest go u d o w o d n ić, je ś li w od czu ­ ciu danej osoby, jego przed m iot jest sp ra w ą d o n io s łą 21, w ch o d zi w za­ k res su b sta n cji p rzyszłego m a łżeń stw a lu b k ie d y sta w ia n o go w p o­ w ią za n iu . z is to tn y m i p rzy m io ta m i ży cia m a łżeń sk ieg o .

W ą t p l i w o ś ć — D a w n iej iu risp ru d en cja p rz y w ią z y w a ła dużą w a g ę do w ą tp liw o ś c i (dubium ) przy o k reśla n iu w y stę p o w a n ia w a r u n k u 22. W ychodzono z za ło że n ia , ż e w a ru n ek jest za w sze p o p rzed zon y stan em n iep ew n o ści. Niepolkój m a zw ią z e k z b ra k iem p ew n o ści co do istn ien ia cech y , do k tórej p rzy w ią zu je się duże zn aczen ie. S ta n te n n ie ko­ n ie c z n ie m u si b y ć sp o w o d o w a n y o b iek ty w n ą rze c z y w isto śc ią , ale m oże w y p ły w a ć z n a sta w ie n ia czysto su b iek ty w n eg o , cza sa m i n a w e t p a to lo ­ giczn ego 23. W ą tp liw o ść nie k o n ie c z n ie m u si trw a ć do m om en tu ślubu (dubium te r m in a le )24, w y sta r c z y p o ja w ie n ie się jej przed ślu b em (du­ b iu m in i t i a le ) 25, sk ło n ie n ie do w zb u d zen ia zgod y w a ru n k o w ej, którą 18 W y stęp o w a n ie sam ego sło w a „ w a ru n ek ” n ie m a isto tn eg o zn a cze­ n ia p rzy u sta la n iu w y stę p o w a n ia w a ru n k u . C zęsto n a zy w a się „w aru n ­ k ie m ” to co n im n ie jest w rozu m ien iu ś c iś le p raw n ym .

19 SR R D ec., v o l. 40, D ec. z 1'948, c. G. H e a r d , s. 251: „F acta sunt v erb is v a lid io r a ”.

20 SR R D ec., v o l. 52, D ec. z dn. 1 lu te g o i960, c. B o n e t , s. 40 n.; v o l. 56, D ec. z dn. 11 gru d n ia 1964, c. L e f e b v r e , s. 920; D ec. 56, z dn. 2 mar.ca 1972, c . F e l i c e , n. 2.

21 S R R D ec., v ol. 48, D ec. z dn. 20 listo p a d a 1956, c. P a s q u a z i , s. 906.

22 SR R D ec., v o l. 44, D ec. 40, z dn. 25 k w ie tn ia 195i2, c. C a i a z z o , n? 3, s. 253: „C on d ition is v ero appoisitio n e con cip i q u id em p o te st ab sq u e d u b io ”. W pod ob ym duchu sfo rm u ło w a n o d ecy zje: D ec., v ol. 32, D ec. 22, z dn. 20 m arca 1940, c. A. W y n e n , s: 228; D ec., v ol. 33, D ec. 40 z 1941 r., s. 448; in. 3; D. 41, z dn. 26 c z erw ca 1948, c. G. H e a r d ; D. 1 z dn. 9 sty czn ia 1,952, c. P. F e 1 i c i, s. 1— 9.

23 SRR D ec, v ol. 5<8j- D. z dn. 21 lu teg o 1'9G6, c. I. P a l l a z z i n i , s. 106, n. 3: „C onditio a u te m apponi so let, cu m q u is ,,se tu e r i intend.it ab in certo p e r ic u lo ” et hoc p e ricu lu m oriri p o test, cu m q u is „duibio aliq u o a n g a tu r v e l o b iectiv o v e l sa lte m su b ie c tiv o ”.

24 S R R D ec., D . 120 z dn. 4 lip c a 1967, c. L. A n n e , s. 522, n. 7. 25 SR R D ec., v o l. 54, D. z dn. 24 m aja 1962, c. I. P i n n a , s. 256, n. 3: „In se n te n tia d iei 17 m a ii 1957, coram S a b a tta n i, n e g a r i v id e tu r n e c e

s-H ] M ałżeństwo w arunkow e

181

N o w sze o rzeczen ia R o ty R zy m sk iej p rzeja w ia ją od m ien n e p o d ejście do zagad n ien ia w ą tp liw o ś c i przy u sta la n iu w y stę p o w a n ia w aru n k u . N a jp ie r w w p row ad zon o szereg ro z ró żn ie ń w sa m y m p ojęciu w ą tp li­ w o ści, n a stęp n ie p rzestan o się jej d om agać w sposób k a teg o ry czn y . W n a jn o w szej d o k u m en ta cji ra ta ln ej p od k reśla się, że p o zy ty w n a w ą tp liw o ś ć p o czą tk o w a (d ubium in itia le) n ie jest a b so lu tn ie k on ieczn a do w y stę p o w a n ia w a ru n k u , w y sta n czy w ą tp liw o ść n eg a ty w n a (dubium n-egativu-m )27. W ą tp liw o ść n e g a ty w n a w y p ły w a z braku p e w n o śc i od ­ n o śn ie w y stą p ie n ia o k o liczn o ści czy cech y, od k tó rej chce się u z a le ż ­ n ić k on trak t (Por., SR R D ec., v ol, 54, z dn. 24 m aja 1962, c. D. P in n a , s. 1902, n. 3). P on ad to za u w a ża się, że w aru n k u n ie sta w ia się k o n iecz- 1 n ie w w y n ik u n iep o k o ju czy w ą tp liw o ś c i, a le ró w n ież w s k u te k p rze­

zorn ości, w fo r m ie za b ezp iec zen ia się przed czym ś czego n ie zna się d o b r z e 28. W ą tp liw o ść p o czą tk o w a n ie jest k o n ieczn ie w y m a g a n a przy sta w ia n iu w a ru rtk u 29. Co w ię c e j, sam w a ru n ek m oże w ystąipić bez w ą t p liw o ś c i80. O istn ien iu warurtku m ożna się przek on ać na p o d sta w ie in n ych , o b ie k ty w n y c h o k o lic z n o ś c i81. S ą to stw ie r d z e n ia n a jn o w sze, n ie sita s dubii, q u am co m p lu res d ecisio n es R o ta les isem per e x tu le r u n t. A t v ero su b sta n tia lite r princiipia ib id e m tra d ita n on p ra escin d u n t a dubio. N a m q u e n e g a tu r neceissitas d u b ii term in a lis, et ed icitu r s u ffic e r e in itia le ”.

26 SR R D ec., v ol. 58, D ec. dn. l'-3 czerw ca 1966, c. A . A b b » , s. 404, n. 2. 27 SR R D ec., D ec. 202. dn. 14 listo p a d a 1968, c. M. P i n n a , s. 746, n. 2: „C-onlsequenter abs dubio co n d itio n o n d atu r, saltern n eg a tiv o orto e x d efectu c e r titu d in is”

S R R D ec., v o l. 60, D ec. dn. 15 lu te g o M68, c . S. C a n a l s , s. 109 n. 2: „In q u a lib et co n d itio n e ,sive p rop ie s iv e im.proprie d icta, su b est e le - m en tu m du b ii se u in certitu d in is. D u b iu m q u id em non n ecessa rio p o si- tiv u m , cu m su ffic ia t n eg a tiv u m , q uod id em e st in certitu d o n on quoad rem ip sam v e l q u a lita te m v e l cire u m sta n tia m — q u ae p o test e s s e o b ie c tiv e c e r ta -se d guoad a g e n te m ”.

28 SR R D ec., v o l. 49, D ec. dn. 1-8 gru d n ia 1.967, c. M a 11 i ol i, s. 865, n. 3: „Tunc con d itio a p p o n itu r „non q u ia p erso n a ista d e qua in h y p o - te s i, aliq u o p ecu lia ri fatcto... a n g itu r ac tu rbatur, et e x in d e d u b iu m conci-pit in co n crete, sed sirmplicitar q u ia c a u tio n e m a x im a s e co m m u - nire v u lt a d v ersu s id, quad ign orât, et adhuc p r a c tic e n o v is se neq-uit”. 29 SR R D ec., D ec. 20, z dn. 23 I lutego 1976, c. P i n t o , s. 337: „R ecen - tio r a u tem iuriisprudentia R o ta lis n ec d u bium in itia le a b so lu te n e c e s-

sariu m con sid érât, quoad co n d itio n em de p r a e se n ti”.

30 S S R D ec., D ec. 219, z dn. 23 listo p a d a 197.1, c. M. R o g e r s , s. 47'84, n. 6: „Quod sp ecta t d ubii sta tu s n e c e ss ita te m recen tio r jurispru-den- tia R otalis earn non e x ig it ut praerequiisitum ad co-nditionis a p p o sitio - n e m ”.

51 SR R D ec., D ec. 20, z dn. 23 lu te g o 1976, c. P in to, s. 337—>8: „L i­ cet co n d itio saep e sa ep iu s e x d u b io oriatur, non it a est d u b iu m n e c e s- sariu m , ut sine eo con d itio co n cip i n eq u eat, cum e x cir e u m sta n tiis

1 82 Ks. J. Laskow ski '[8]

m a ją one ch arak teru w y izo lo w a n eg o , p o n iew a ż n a w ią zu ją i p o w o łu ją s ię często n a orzeczen ia w cze śn ie jsz e 82. Z m iana w p o d ejściu do w ą tp li­ w o ś c i o słab ia w y m o w ę teg o k ry teriu m , a le n ie p o zb a w ia go c a łk o w icie zn a czen ia .

R e a k c j e n a n i e s p e ł n i e n i e s i ę w a r u n k u — R ota

R zym sk a sto i na sta n o w isk u , że m ożna n ie zn ać w sz y stk ic h sk u tk ó w p r a w n y c h w a ru n k u , a le p rzy n a jm n iej n a le ż y w ied zieć , ż e jego b rak u n ie m o ż liw ia za w a rcie m a łżeń stw a . Jeślii oisoba n ie zd aje sob ie z tego sp r a w y , nie sta w ia w a r u n k u 33. R z e c z y w iste p o sta w ie n ie yrarunku i n ie s p e łn ie n ie się go rz u tu je na przeżycia, p o sta w y , re a k c je , zn a jd u je sw ój w y r a z w z ew n ętrzn y m zach ow an iu siię. W teg o rodzaju sy tu a c ji osoba u św ia d a m ia sob ie, że nie ż y je w m a łż e ń stw ie w o b ec B oga, w sp ó ł­ p a rtn era n ie m oże tra k to w a ć za w s p ó łm a łż o n k a 34, odbija się to n ie ­ k o r z y stn ie n a u czu cia ch m a łż e ń s k ic h 35, sta n o w i źródło n eg a ty w n y c h d o zn a ń in foro in tern o , b y w a p rzy czy n ą n iep o k o jó w , w y r z u tó w su m ie ­ n ia . W szystk o to sk ła n ia daną osobę do za jęcia n o w eg o sta n o w isk a , łą czn ie z p o rzu cen iem w s p ó łp a r tn e r a 36_, D la ty c h r a c ji jest zrozu m iałe, d laczego ju risp ru d en cja zw ra ca u w a g ę n a z a ch o w a n ie się o sob y sta ­ w ia ją c e j w a ru n ek w ok resie u św ia d o m ien ia sobie jego braku w y s tę ­ p ow an ia. U ła tw ia ono u sta le n ie czy dana osoba m ia ła św ia d o m o ść w a ­ runku i czy go fa k ty c z n ie p o s t a w iła 87. K ry teriu m to w y n ik a z szeregu u p rzed n ich założeń. Z ak ład a relig ijn ą w iz ję ży cia , w której B óg jest cen tra ln y m p u n k tem o d n iesien ia , p o za m a łżeń sk ie w sp ó łż y c ie sek su a ln e jest p o w szech n ie p o tęp ion e. P a ra m etr te n jest w p e łn i zro zu m ia ły

q u ib u sd am obiectiviis q u is ad ap p on en d am co n d itio n em im p e lli p o ss it” (c. F e l i c i , 25 iu lii 1956, ,p. 756, n . 6).

82 SR R D ec., vol. 48, D ec. z dn. 25 lip ca 1956, c. F e 1 i c i, s. 756. F ragm en t o rzeczen ia cy to w a n y w przyp. nr 31.

83 SR R D ec., v o l. 36, D ec. 5f7, z dn. 26 p aźd ziern ik a 1944, c. A. J u 1- l i e n s. 642; D ec. 52, z d n . 10 m arca 1956, c. G. H e a r d .

34 SR R D ec., v o l. 43, D ec. z dn. 10 listo p a d a 1951, c. G. H e a r d s. 707.

35 SR R D ec., v ol. 54, D ec. z dn. 28 m aja 1962, c. E. B on et, s. 3il2, n. 14: „Sed d iffic ile oomiponitur cop u la c u m a ffe c tu m a rita li in eo, q u i m atrim on iu m sub con d ition e con tra x it, p ostq u am ip se cogn ovit co n d itio n em non fu is s e v e r ific a ta m ”.

36 SR R D ec., v ol. 43, D ec. z dn. 10 iip ca 1'9&1, c. D . P a s q u a z i , s. 547, n. 5: „Ad d ig n a scen d u m a u tem an r e v e r a co n tra h en s a llig a v ex it su u m con sen su m c o n d itio n i in q u iri d ebet (...) q uom odo post n u p tia s s e g esserit, u t p rim u m cog n o v it co n d itio n em a p p o sita m n o n fu is s e p u rifica ta m . Quo p luxis enirn, an te illa m q u a lita te m a e stim a v it, quo cele riu s p ostea in terru p it v ita m con iu galem , ego fa c iliu s probari p otest co n tra h en tem noluis.se m atrim on iu m in ir e si com p arti d eerat q u a lita s q u am in a sserta co n d itio n e p o stu la v e r a t” (D ec. rot., v ol. 21, 1929, s. 21«, n. 5; v ol. 16, 1924, s. 423; v ol. 17, 1925, s. 385; v o l. 20, 1928, s. 474; v ol. 24, 19S2, s. 333).

37 SR R D ec., v o l. 44. D ec. z dn. 9 gru d n ia 1SÔ2, c. B r e n n a n , s. 657, n. 9; v o l. 48, z dn. 20 listo p a d a 1956, c. P a s q u a z i , s. 906, n. 4; D ec. 22, 1940, s. 232; D ec. 60, 1952, s. 387.

[9] M ałżeństw o w arunkow e 183

i sp ełn ia sw o ją fu n k c ję w ży w y m środ ow isk u ch rześcija ń sk im . N a to ­ m ia st w sp o łe c z e ń stw ie a d ech ry stia n izo w a n y m , w śró d osób ob o jętn y ch r e lig ijn ie , w y m o w a teg o k ry teriu m , w y d a je się b yć n ie w ie lk a .

O m ów ion e k ry teria rzu ca ją zn aczn e św ia tło na le p s z e zro zu m ien ie zgod y w a ru n k o w ej. A le n ie jest to jed y n e św ia tło . N a tu rę w aru n k u u k azu ją od stron y n e g a ty w n e j w y r o k i ro ta ln e, k tóre w y ró żn ia ją ta k ie p o jęcia jak: p o stu la tu m , cau sa m odus, d em on stratio i n ie p o zw a ­ la ją u tożsam iać żad n ego z n ich z w a ru n k iem .

P o s t u l a t u m — m a m ie jsc e w ted y , k ied y w y m a g a się ja k ie jś c e c h y od w sp ó łp a rtn era , b y za w rzeć z n im m a łż e ń s tw o 38. P r z y w ią z u je się dużą w a g ę do te j cech y , p o d ejm u je się sta ra n ia na rzecz u p e w n ie ­ nia się o jej w y stę p o w a n iu . W przyp ad k u p o z y ty w n y c h w y n ik ó w p o­ szu k iw a ń za w iera s ię m a łż e ń stw o . P o m y łk a w d iagn ozie czy n a w et o szu stw o , n ie u n ie w a ż n ia m a łż e ń s tw a 39, poza w y p a d k iem , k ie d y błąd o d n o śn ie p rzym iotu sta je się b łęd em co do osob y (kan 1083 § 1). P o ­ stu la t m oże przybrać fo rm ę r z eczy w isteg o w a ru n k u , j e ś li zgod ę m a ł­ żeń sk ą u za leżn i s i ę .o d w y stę p o w a n ia w y m a g a n ej c e c h y 40.

C a u s a — w y ra ża m o ty w , k tó ry sk ła n ia do za w a r c ia z daną osobą m a łżeń stw a 41. M oże n im być jed n a cech a lu b ze sp ó ł p rzy m io tó w w sp ó ł­ partn era. W przypadku p o m y łk i m am y do czy n ien ia z b łęd em , a n ie z w a ru n k iem 42.

M o d u s — jest form ą ciężaru (onu's), ja k i d o d a je s ię do k o n tra k tu , w ram ach którego zo b o w ią zu je się w sp ó łp a rtn era , z o k a zji zaw arcia m a łżeń stw a , do jeg o w y p e łn ie n ia . Z ob ow iązan ie jest e le m e n te m d od a­ n y m do istn ie ją c e g o już k o n tra k tu i d latego n ie w p ły w a na jego w a żn o ść 43.

D e m o n s t r a t i o — p ra g n ie s ię p o ślu b ić o so b ę o . ś c iś le o k r e ś lo ­ n y ch cech ach , ja k ie w y r ó ż n ia s ię w s w o im u m y ś l e 44.

P o stu la tu m , causa, m o d u s i d em o n stra tio m o g ą b y ć w w ię k sz y m lu b m n iejszy m sto p n iu m o ty w a m i, k tó re s k ła n ia ją w sp ó łp a r tn e r ó w do za­ w a r c ia m a łż e ń stw a , a n ie d ecy d u ją o jego w a ż n o śc i, jak to m a m ie jsc e

38 SR R D ec., v o l. 44, D ec. 40, z dn. 25 k w ie tn ia 1952, c. D. C a i a z z o, ss. 257— 258, n. 2: „ D iscrim en in ter co n d itk m em m a trim o n ia lem et p o ­ stu la tu m pro m a trim o n ii celebration© e st in hoc, quod p o stu la tu m est circu.m stantia e x qua q u is p e n d e r e ait an m a trim a n iu m cele b r et; con ­ d itio a u tem est circ u m sta n tia e x qua q u is p en d ere v u lt a n m a trim o - n iu m quod • cele b r a t v e l cele b r a b it habenduim sit pro val'ido”.

39 SR R D ec., D. 220, z dn. 26 lip ca 1972, c. O. B e j a n. 40 SR R D ec., v o l. 45, D ec. 10«, z 1953', c. -Bo n e t, s. 679, n. 2.

41 SR R D ec., v ol. 40, D ec. 13, z dn. 1 m a rca 1948, c. J. T e o d o r i, s. 76, n. 3.

42 SR R D ec., D ec. 1.7, z 1940, s. 167.

43 SR R D ec., v o l. 40, D ec. 35, z dn. 7 czerw ca 1948, c. I. T e o d o r i , s. 215, n. 5.

44 SR R D ec., D ec. 202, z dn. 14 listo p a d a 1968, c. M. P i n n a , s. 747, n. 3.

184 Ks. J. Laskowski [10]

w przypadku 'w arunku 45. O k oliczn ości t e za k ła d a ją w y stę p o w a n ie p e ł­ n e j z g o d y 46, n ie w c h o d z ą w zak res jej p rzed m iotu , n ie z a w ie sz a ją jej, inie o g ra n icza ją , a n i :nie u n ie w a ż n ia ją 47 P o z w a la ją one le p ie j zro zu m ieć n a tu rę w a ru n k u , k tó r y z a w iesza w z g lę d n ie n ie d op u szcza do z a istn ie ­ n ia m a łżeń stw a . D z ie je s ię to dlatego, p o n iew a ż od w aru n k u z a le ż y sa m a zgod a, w ch o d zi o n w zak res jej p rzed m iotu , s ta n o w i jej in te g r a ln ą część.

4. W arunek p rzeciw n y n ie r o z e r w a ln o śc i

O soba za w ie r a ją c a m a łż e ń stw o m o że a k tem w o li, od „ w ew n ą trz” 49 o g ra n iczy ć zgod ę m a łżeń sk ą ipopnzez p o sta w ie n ie w aru n k u p r z e ciw n eg o dobru 'potom stw a (bonum p r o lis ) 49, jed n o ści (b on u m fid e i) c z y n iero ze r­ w a ln o śc i (bonum sacram en ti). T e trzy dobra sta n o w ią łączn ie przed ­ m io t zgod y m a łż e ń sk ie j i n ie m ożna żad n ego z n ich w y k lu c z y ć , j e ś li c h c e isiię w a ż n ie Zawrzeć m a łżeń stw o . W arunek p r z e c iw n y su b sta n c ji m a łż e ń stw a ogranicza za w sze zgod ę od w e w n ą t r z 50. W y k lu czen ie jed ­ n eg o z trzech dóbr, n a leżą cy c h d o su b sta n c ji m a łż e ń stw a , m oże m ie ć m ie jsc e alb o w p ro st, poprzez s y m u la c j ę 51, alb o ruie w p ro st, w fo r m ie w a r u n k u 52 W aru n ek p r z e c iw n y is to c ie m a łż e ń stw a , ja k słu s z n ie zau­

45 SR R D ec., v ol. 40, D ec. 41, z dn. 26 czerw ca 11948, c. G. H e a r d , s . 251.

46 SR R D ec., D ec. 58, z dn. 13 czerw ca 1966, c. A . A b b o , s. 403, n. 2.

47 SR R D ec., v o l. 60, D ec. 14 listo p a d a 1968, c. M. P i n n a , ss. 746— 747, n. 3: „VU'lgo n o m in e conditdonis d on an tu r circ u m sta n tia e q u ae1 co n d itio n es q u id em ev a d ere p ossu nt, sed cu m c o n sen su m non in g r e - d iantur, sed e x tra ip su m m a n ea n t, n a tu ra m o o n d ition is n o n p a rtici­ p an t. C ircu m sta n tia e eiuism odi sunt: p ra esu p p o situ m i.e. p o stu la tu m , cau sa, d e m o n s tr a te , m odus: de qu ib u s ten en d u m e st „num quam .sus­ p e n s e re, n ee v itia r e m a trim o n iu m cu iu scu m q u e sit q u a lita tis ... I n t e lli- g e ta m en quando a p p on u n tu r per m odum cau sae, a u t d em o n stra tio n is; n am si a p p on an tu r p er m odum con d ition is, iu d ica n d u m e s t de illis , s k u t de co n d itio n ib u s” (Th. S a n c h e z , D e sa n cto m a tr im o n ii sa c r a m e n -

to , 1. V, d isp . X IX , nn. 2—3).

“ S t a f f a D., D e c o n d itio n e c o n tra m a tr im o n ii su b s ta n tia m , R o m a e 1955, s. 16.

49 SR R D ec., v o l. 48, D ec. z 6 m arca 1956, c. F e l i c i , iss. 221—222r „Q ui e x c lu d it iu s -ad a ctu s ooniu g a les per se a,ptos ad p rolem g e n e - ranidam m a trim o n iu m , e ts i v id etu r contraheTe, rea p se non contrahitr b on u m en im p rolis ita p ertin et ad m atirim onialem con tractu m , u t s i n e e o c o n sistere n eq u ea t c o n iu g iu m ”.

W w a ru n k a ch p rzeciw k o dobru p o to m stw a (bonum prolis) w y r ó ż n ia s ię „iu s”-U 'praw nicnie, od „usus iu ris”-k o rzy sta n ie z praw a. T y lk o w a r u n e k w y k lu c z a ją c y u p r a w n ie n ie do w sp ó łż y c ia sek su a ln eg o , zd o l­ n eg o do zrod zen ia p o to m stw a , u n iew a żn ia m a łżeń stw o .

60 SR R D ec., v o l. 33, D ec. z 1'7 lu teg o 1941, c. J u l l i e n , s. 63. n. 2. 51 G r a z i a n i, C o n trib u to allo stu d io d e lla c o n d iz io n e (w:) Eph. iur. can ., 1948, s. 78.

[11] M ałżeństw o w arunkow e

185

W y k lu czen ie n ie r o z e r w a ln o śc i (bonum sacram en ti) m oże p r z e ja w ić s ię - w fo rm ie ra d y k a ln e j, k ie d y odrzuca 'się w p rost <tę za sa d ę lufo w fo rm ie b ard ziej w y r a fin o w a n e j, j e ś li d aje s ię p o z y ty w n ie w y r a z p ra g n ien iu za w a rcia m a łżeń stw a , k tó r e b ęd zie m ogło b y ć ro zw ią za n e w przyp ad k u n iezb y t p o m y śln eg o u ło ż e n ia s ię ż y c ia w e d w oje. P rzestu d io w a n e w y ­ ro k i rota ta e, d o ty czą ce w aru n k u w y k lu c z a ją c e g o n ie r o z e r w a ln o ść m a ł­ ż e ń stw a , ła tw o p o zw a la ją u św ia d o m ić so b ie różn orod n ość sy tu a c ji. R ota R zym sk a ‘Stoi n a sta n o w isk u , ż e ipragnienie z a w a r c ia m a łż e ń stw a jest . rów n ozn aczn a z p ełn y m z a a k c e p to w a n ie m jego su b sta n cji. W y k lu cze­ n ie jed n ego e lem en tu , np. n ie r o z e r w a ln o śc i jest r ó w n o zn a czn e z b r a ­ k iem w o li zaw arcia p r a w d ziw eg o m a łż e ń s tw a 55. O soba, k tó ra w y k lu ­ cza tr w a ło ś ć zw iązk u , n ie z a w ie r a m a łż e ń s t w a 56. J u risp ru d en cja j e s t . zd an ia, ż e zgod a czasow a, w a ru n k o w a n ie w y sta r c z y ró w n ież d o z a is t­ n ie n ia p rzym ierza m a łż e ń s k ie g o 57. I ta k , n ie w a ż n y jest zw ią z e k , k ie d y

s. 178, n. 2: „C onditio de fu tu ro e ss e p o test au t r e so lu tiv a , au t su s- p en siv a , sed in re m a łr im o n ia li, u t p atet, co n d itio r a sö lu tiv a n um quam lic ita est. S u sp e n siv a co n d itio v a lo rem c o n se n su s su sp en d it u sq u ed u m co n d itio p u rgetu r”.

53 Ż u r o w s k i M., K a n o n ic zn e p ra io o m a łż e ń s k ie o k re s u p o s o b o r o ­

w e g o , K a to w ic e 1976, s. 295.

54 SR R D ec., v ol. 40, D ec. 57, z dn. 16 p a źd ziern ik a 1948, c. G. H e ­ ard, s. 363: „Turpiis est co n d itio quae in d u cit in p ecca tu m , con tra a u ­ te m m a trim o n ii su b sta n iia m q u a e e lem en tu m e sse n tia le in co n tra ctu e x c lu d it”.

55 SR R D ec., v o l. 36, D ec. 24, z dn. 15 k w ie tn ia 1944, c. G. H e a r d , s. 265: „Qui m atrim on iu m v u lt, neeesise est u t e iu s su b sta n tia m v e l i t , . id eo q u e s i e con sen su e x c lu d itu r a liq u id m a trim o n ii sufostantiaie p a te t in v eru m m atrim on iu m coinsensum non d ari”.

56 S R R D ec., vol. 3, D ec. z dn. 21 sty c z n ia 1911, c. M a n y , s. 27, n. 19.

57 SR R Deb., D ec. 46, z 1976: „A lia est h y p o th etica excluisio v in c u li in d isso lu b ilis, cum v in c u lu m u t ta le q u is in ten d a t so lu b ile, sc ilic e t in in eu n d o. H y p o th etica in toils ca sib u s rév éra n on est n is i d isso lu tio de fa c ­ to, ad quam fo rte n u m q u am p e r v e n ie t con trah en s, dum per condiitionem in anim o reten t am co n sen su s re q u id em vara lit it at ur. U t a it S. B o - n a v en tu ra , con sen su s tu n c n o n e st sim p le x . „Ad hoc' quod sit m a tri­ m on iu m —• d ocet S era p h icu s — n e c e s s e est c o n se n su m esse e t ex p rim i sim p liciter; un d e d ici debet; aecip io te in m eam ; quod si a lio m odo co n sen tia t, non est c o n se n su s m a trim o n ia lis ... R atio a u tem q u are oiportet sim p liciter com sentire, e t quod n ih il v a le t con sen su s ad tem p u s, est.-quia co n sen su s non fa c it m a trim o n iu m n is i ea ten u s, q u a ten u s p ra e- su p p o n it d iv in a m in stitu tio n e m ... D o m in u s co n stitu it co n iu n ctio n em ta le m ad n erp etu ita tem , et hu ic etia m competiit d icta m en iuxis n a tu ra - li s ” (in IV S en t. D. 28, q. 2, art. 1).

186 Ks. J. L askow ski

m ężczy zn a p o sta n a w ia p rzed ślu b em p orzu cić żonę, j e ś li on a n ie u ro ­ d zi m u d z ie c i58. N ie w a ż n ie za w iera filię m a łż e ń stw o , k ie d y zastrzega się so b ie p ra w o ro zerw a n ia w ę z ła m a łżeń sk ieg o i o d zy sk a n ia w o ln o śc i z jak iej,k olw iek p rzy czy n y ; c z y w p rzy p a d k u -pojaw ienia -się k o n flik ­ t ó w 59, czy zan ik u m i ło ś c i60. N ie w a ż n e są m a łż e ń stw a za w ie r a n e na p r ó b ę 61. J a k ie k o lw ie k w y k lu c z e n ie n ie r o z e r w a ln o śc i m a łż e ń stw a , n a ­ w e t h ip o tety czn e, u n ie m o ż liw ia w a żn e za w a r c ie związiku m a łż e ń ­ sk ie g o 62.

O w a żn o ści m a łż e ń stw a d e c y d u je w o la jego z a w a r c ia 63. W p raw ie k o śc ie ln y m za k ła d a s ię , ż e k ażd y c z ło w ie k z a w ie r a zw ią z e k tr w a ły , zg o d n ie z z a m y s łe m B oga 64, chylba że m a m ie jsc e isym ulacja, którą n a ­ le ż y u d o w o d n ić. P rzy jej u sta la n iu zw ra ca isię u w a g ę n a m o ty w ślu b u .

58 SR R Defc., v ol. 40, D ec. 57, z dn. 16 p a źd ziern ik a 1948, c. G. H e- •a r d, s. 363.

59 S R R D ec., D ec. z dn. 29 lip c a 1949, c. D. S t a f f a , n. 2; D ec. z dn. 21 czerw ca I960, c. F e l i c i , n. 2; D ec. z dn. 29 k w ie tn ia 1964, c. A. D e J o r i o.

60 SR R D ec., v o l. 36, D ec. 56, z dn. 21 p a źd ziern ik a 1944, c. G. H e ­ a r d , s. 639: „A d in v a lid a n d u m m atrim on iu m n e c e ss e e s t ut quis sib i iu s p o sitiv e r a serv et ip su m v in c u lu m v io la n d i su am q u e lib e r a ta - te m recu p era n d i. U tru m ta lis r e se r v a tio p e r m eru m a c tu m in tern u m v o lu n ta tis, an per p a ctu m in ter p a rtes e x p r e ss u m fa c ta sit, de s e n o n refert, sed d e fic ie n te p acto v e l sa lte m co n d itio n e e x p ressa , pro- b atio in foro exterino d iffic ilio r et in certio r e v a d it”.

61 SR R D ec., D ec. 147, z dn. 18 lip ca 1956, c. A . W y n e n , n. 2: „A d irrita n d u m m a trim o n iu m n on n ecessa rio req u iritu r u t con tra- h en s jam ab in itio et a b so lu te sib i p roponat m a trim o n iu m a b ru m p e- r e e t suam lib e r ta te m iteru m acq u irere, sed su ffic i u t m atrim on iu m n o n n isi ,,ad e x p e r im e n tu m ” co n tra h a t et pro casu q uod e x itu s h u iu s m a trim o n ii in fa u stu s ev a d et m u lierem de n ovo a b iicere in ten d a t et con tractu m m a trim o n iu m u ti n u llu m co n sid era re v e lit. Id enirn a to t se n te n tiis R o ta lib u s sta tu tu m e st. u t tu ta co n sc ie n tia h y p o th etica a b r u p tio , m a trim o n ii per d iv a rtiu m cu m a b so lu ta in te n tio n e post n u p tia s d iv o rtia n d i a eq u a ri d eb eat; ceteru m sat raro accid it u t a li- •quis m a trim o n iu m co n tra ctu ru s sta tim ab in itio in te n tio n e m habeat illu d post aliq u od te m p u s ab rum pendi; in ta li e n im casu p o tiu s d e sim u la tio n e to ta li corasier*u's a g i videtunr quam de m era ex o lu sio n e bon i sa c r a m e n ti”.

62 SR R D ec., D ec. R om an a, z dn. 12 k w ie tn ia 1972, c. A . D e J o r i o , n. 3.

63 S R R D ec., D ec. 20, z dn. 23 lu te g o 1976, c. P i n t o , s. 340: „Q uid- ■quid sit sem p er serv a n d a est U lpiam i reg u la iu x ta q u am „in co n d itio - n ib u s priimum lo cu m v o lu n ta s” ea.s a d ic ie n tis „o b tin et ea q u e regit c o n d itio n e s” (D. 35, 1, 19).

84 SR R D ec., v o l. V II, D ec. z dn. 8 lu te g o 1915, c. P r i o r , s. 37, n. 36: (C on stan tem h a n c d iscip lin a m refe r t ilia n o tissim a d ecisio). „N am sem p er p ra esu m m en d u m est co n tra h en tes v o lu n ta te m sa ltem im p lic ita m h a b u isse co n tra h en d i m a trim o n iu m iu x ta D ei in stitu tu m ; c u iu s co g n itio n em n u llib i d iv in a p ro v id en tia p rorosu s ob scu rari _ si- n it, n o n o h sta n tib u s co n tra riis r e ip u b lic a e le g ib u s v e l relig ia n is c u iu s- v is d o ctrin is”.

113] M ałżeństw o warunkow e 187 O n od słan ia p rzy czy n ę e w e n tu a ln e j sy m u la cji, u ja w n ia w e w n ę tr z n e n a s ta w ie n ie w o li, k tó re o d g ry w a is to tn e zn aczen ie p r z y za w iera n iu

m a łżeń stw a .

5. W n iosk i ogólne

1. R ota Rzymsika przy o k reśla n iu w y stę p o w a n ia w a ru n k u zw r a c a u w a ­ g ę n a cztery k ry teria : in te n c ję k o n tra h en tó w , przedm iot w a ru n k u ,

w ą tp liw o ś ć i rea k cję -na n ie s p e łn ie n ie się w aru n k u . D w a p ie r w sz e k r y ­ te r ia m ają ch arak ter p o w sz e c h n y d ab so lu tn y . K ry teriu m w ą tp liw o ś c i ■(dubli) u le g ło w o s ta tn ic h la ta c h o sła b ien iu w w y n ik u orzeczeń , że •w arunek nde k o n ieczn ie m u s i b yć poprzedzony sta n e m w ą tp liw o śc i, jmoże on zostać w y w o ła n y ró w n ie d o b rze czy n n ik a m i n a tu r y o b ie k ty w ­

n ej jak i su b ie k ty w n e j. P om im o teg o rodzaju stw ie r d z e ń , w sp ó łc z e sn a jurispruderucja stoi n a d a l na sta n o w isk u , że p r a w d ziw a n iep ew n o ść sp rzy ja p o w sta n iu w aru n k u . O sta tn ie k r y te r iu m — ireakcja n a n ie s p e ł­ n ie n ie się w aru n k u b a zu je w g łó w n e j m ierze n a p rzesła n k a ch r e lig ij­ n ych : o d w o łu je s ię do su m ie n ia , p oczu cia grzechu... K r y te r iu m to s p e ł­ n ia b a zw ą tp ien ia sw o ją r o lę w śro d o w isk a ch ch rześcija ń sk ich , w śród -osób relig ijn y ch . N a to m ia st w śro d o w isk a ch zd e c h r y stia n iz o w a n y c h , w śr ó d lu d zi z la icy zo w a n y c h i o b o jętn y ch r e lig ijn ie od g ry w a n ie w ie lk ie zn a c z e n ie .

2. P r z y w ią z u je s ię duże zn a c z e n ie do -tego, b y z a w ie r a n e p r z y m ie ­ r z e m a łżeń sk ie b y ło w p e łn i a k tem lu d zk im , w k tó ry m sp e łn ia a k ty w ­ ną rolę zarów n o in te le k t ja k i w o la . D o w a żn o ści m a łż e ń stw a w y m a g a s ię , b y isłow om w y p o w ia d a n y m od p ow iad ało w e w n ę tr z n e n a sta w ie n ie “w oli. W w y r o k a c h ro ta łn y c h zw ra ca s ię u w a g ę, zgodnie z w y m a g a n ia m i p ra w a (kan. 1013 i 1031), ażeb y w o la o b ejm o w a ła m a łż e ń stw o i jego is to tn e przym ioty. K ażd y z e w sp ó łm a łż o n k ó w m oże p o z y ty w n y m a k tem w o li albo w y k lu c z y ć su b sta n cję m a łżeń stw a , m a to m ie jsc e w p rzy­ p ad k u sy m u la cji, alb o w y r a z ić zgod ę w a ru n k o w ą i u za leżn ić w y r a ­ ż e n ie zgod y m a łżeń sk iej od o k o liczn o ści p rzy szłej, n ie p e w n e j. W y­ b ad a- n a d m ien ić, że p r a w o . k o śc ie ln e zak azu je za w iera n ia m a łżeń stw a

w a r u n k o w e g o b ez z e z w o le n ia .

3. W o rzeczen ia ch d o ty c z ą c y c h sp ra w w y k lu c z e n ia n iero ze rw a ln o ści (b on i sacram en ti), zak ład a się, że o so b a z a w ie r a ją c a 'ślu b w k o ś c ie le m a in te n c ję za w a rcia m a łż e ń stw a zg o d n ie z w o lą B oga i K ościoła. T ego rod zaju p resu m p cja jest u za sa d n io n a dla śro d o w isk w ie r z ą c y c h i k a to ­ lick ich . N a to m ia st n ie za w sze m oże m ieć m iejsce w sp o łe c z e ń stw ie p lu ­ ra listy cz n y m , w śro d o w isk a ch z d ech ry stia n izo w a n y ch , zw ła szcza tam g d zie p a n u je „m en taln ość r o zw o d o w a ”. P od w p ły w e m w p ro w a d zen ia p ra k ty k i rozw od ów c y w iln y c h i o d d zia ły w a n ia śro d o w isk a ste c h n ic y z o ­ w a n eg o , sp o jrzen ie w ie lu lu d zi n a m a łżeń stw o je s t o d m ien n e od sp o j­ rzen ia K ościoła. N ie a k cep tu je się zasad y n iero ze rw a ln o ści m a łżeń stw a w całej rozciągłości. R ozw ód u w a ża się za rzecz n orm aln ą w przyp ad k u ,

1 88 Ks. J. Laskow ski _[14J

k ie d y n ie u ło ży się ż y c ie m a łżeń sk ie. P rzek o n a n ie to m oże być ta k g łę ­ b ok o za k o rzen io n e w osob ow ości, że sta je się jak b y drugą n atu rą czło ­ w ie k a , w y zn a cza jeg o sposób w id z e n ia i ch cen ia . W ola jest u k ieru n k o ­ w a n a sp o so b em m y śle n ia . W te g o rod zaju sy tu a c ji m oże p o ja w ić się- „con d itio im p licita r e so lu tiv a ”. R a d y k a ln e przeob rażen ia, jak ie d ok on u ją s ię w św ie c ie w a r to śc i i w ż y ciu sp o łeczn y m , w y m a g a ją u w z g lę d n ia n ia ich przez praw o. Z rozu m ien ie teg o p o stu la tu m oże p rzy czy n ić się d o r o zw o ju so cjo lo g ii praw a.

M atrim on io co n d izio n a le n ella lu ce di giu risp ru d en za co n tem p o ra n ea L ’artico lo p resen ta il p rob lem a d e l sn atoim on io co n d izio n a le a lia b a s e d e lle 46 Sentenitie d e lla giu risp ru d en za, p ro n u n cia te d a lia SR R n e l p erio d o 1940—'19C76. N e lla p ractica giu riaria la R o ta R om ana s i s e r v e d e i gu a ttro cr ite r ii p er sta b ilir e il con sen su s o o n d icio n a tu s: In te n z io n e , 1’oggetto d e lla c o n d iz io n e , l ’in c e r te z z a e t rea zio n e n e l casu d ella co n d i- z io n e n on v en ifica te . D a li’ a n a lisi fa tta in q u e s t’ artioolo v ie n e flu o r i c h e due p rim i criteri h an n o in v a lo r e p rim ario ed asso lu to , d u e u ltim i p iu tto sto secon d ario e r ela tiv o .