Franciszek Duda, "Rozwój terytorialny Pomorza polskiego : wiek XI-XIII", Kraków 1909 : [recenzja]

SPRAWOZDANIA

Franciszek Duda.

Po stracie Pomorza, w pierwszej dobie naszego bytu państw ow ego z P o ls k ą bezpośrednio złączonego, którego dzieje późniejsze, pozostając w ścisłej łączności z naszemi, w y w ie r a ły zna czn y w p ły w na stosunki w P o lsce, w szczególności na stosunki dzielnicy kujawsko-mazowieckiej i wielkopolskiej, po stracie rozległego u z i e m i a (terytoryum) zamie­ szkałego przez ludność polsko-lechicką, u z i e m i a , któ rego znaczenie

dla Polski, jako otwierającego jej przystęp do morza, należycie

oceniali pierwsi nasi Piastowie i krwa we wiedli boje o j e g o posiada­ nie, naród nasz później prawie się nie troszcz}7! o nie, pozostawiając je łupieztwu ze strony K r zy ża k ó w i Marchii brandenburskiej a ludność polsko-lechicką tych ziem— niszczeniu narodowemu przez okrutną i naj- brutalniejszą germ aniz acyę. Zapomnieliśmy zupełnie o polskich P o m o ­ rzanach, o krwi z krwi i kości z kości naszej. N ie mcy uporali się tym sposobem na rodow o z pierwotną ludnością Pomorza w wieku X V I, a z m o cn ego i w a leczneg o ludu pozostały na wschodniem Pomorzu,

graniczącem z Prusami Zachodniemi, a więc z polską kaszubszczyzną,

w okolicach jezior Garna i Ł e b a szczątki narodowe, które nam dopiero odkryli Niemcy, mianowicie niem ieccy badacze naukowi: dr. T e t z n e r i dr. L o r e n t z , o tyle przynajmniej, iż oni pierwsi zbadali dokładnie naukow o pod względem etnograficznym i ję z y k o w y m te okolice,— o ile na to w o gó le stać Niemców— nadając tym niedobitkom polsko-kaszub- skim odrębne miano

Słoweńców“

„Słow eńcam i“,

Słoweńców“

SP R A W O ZD A N IA . 3 7 1

S z m o l d z e n o (

Schniolsin

Etnografią i folklorem, jako też historyą Pom orza zajmują się Nie mcy od dłuższego czasu bardzo gorliwie. Posiadają oni o tem bar­ dzo bogate piśmiennictwo naukowe, mając liczny poczet uczonych ba­ daczy, podczas g d y zastęp polskich pisarzy z tego zakresu je s t bardzo szczupły, a plon ich pracy w o gó le nie wytrzym uje prawie porównania z tem, co Niemcy na tem polu zdziałali.

Jeżeli do prac powyżej wymienio nych uczonych polskich, zresztą wcale nie wielkich i więcej urywkowych, do liczym y prace ks. S t . K u ­ j o t a , i dr. Wl . K ę t r z y ń s k i e g o , ks. P o b ł o c k i e g o , к s. G o ł ę ­ b i o w s k i e g o , dr. B i s k u p s k i e g o i R a m ul t a , i dodamy do tego jeszcze prace i utw ory kaszubskich uczonych pisarzy: dr. C e n o w y , H i e r o n i m a D e r d o w s k i e g o i dr. Majkowskiego, otrzymamy mniej więcej całokształt polskiego piśmiennictwa o Pomorzu i kaszub- szczyźnie.

N ie m cy w y da ją o Pomorzu i kaszubszczyźnie kilka naukowych

czasopism, między któremi zajmują pierwsze miejsce w y ch o dzący

w Szczecinie rocznik: „

Baltische S tu d ien “

W est preussische Monat­

schrift".

N a dzwyczaj rozlegle uprawia się w niemieckiem piśmiennictwie

niwa historyczna z zakresu pomorsko-kaszubskiego. Posiadają bardzo

w y d a tn y poczet znakomitych pracowników na tem polu, jako to; B a r ­ t h o l d a, Q u a n d t a, P e r l b a c h a , K l e m p i n a , T o e p p e n a , Ha - s e l b a c h a , Z u k e r m a n n a i wielu innych jeszcze, którym my p rze­ ciwstawić możemy tylko ks. S t a n i s ł a w a K u j o t a i dr. W o j c i e ­ c h a K ę t r z y ń s k i e g o .

Równie bujnie, a może jeszcze bujniej kwitnie w niemieckiem pi­ śmiennictwie naukow em pomorsko-kaszubska etnografia i folklor, pod­ czas g d y nasze piśmiennictwo posiada ściśle z tego zakresu tylko jedną pracę, mianowicie rzecz o rj'bakach na półwyspie helskim ks. G o l ę- b i o w s k i e g o . Inne bowiem prace, które m ożnaby zaliczyć do tego zatřesu, są więcej opisami podróży, jak np. znakomita praca P a rcze ­ ws kie go i Czesława Lubińskiego.

Jak daleko sięga nasza obojętność i bierność narodowa wobec

Pomorza i kaszubszczyzny, nabieram o tem w yobrażenie z własnego

doświadczenia. W latach 1904 i 1905 zwiedziłem Kaszubię Prus Z a ch o ­ dnich i u z i e m i e „

Słoweńców

Bibliotece W arszaw skiej („ Ostatni Mohikanie

polscy“),

W iśle („K aszubi nadłebscy“)

wiązankę kaszubskich ludowych podań, bajek, opowieści i klechd,

3 7 2 S P R A W O Z D A N IA .

W arszawskiej

L udzie

Pracy,

W iśle

Ogniwie.

P r z y takim stanie r z e cz y tem radośniej powitać na leży ściśle nau­ kową pracę świetnie zapowiadającego się młodego polskiego pisarza,

którego

„Rozwój teryłoryalny Pomorza P olskiego“

pierwszym rozdziałem— pod samodzielnym tytułem— dzieła większych rozmiarów o Pomorzu. A u tor na wstępie swej pracy pisze:

„Quant, T o e p p e n , ks. K u jo t opracowali poszczegó ln e działy g e o ­ grafii historycznej P o ls k ie g o Pomorza. Żadn a z tych prac z osobna, ani wszystkie razem wzięte, przedmiotu tego nie wyczerp ują. O każe się to z planu, jaki z tematu niniejszej pracy wynika. Przedmiotem kart następnych (t. j. całego dzieła) ma być: i. Określenie granic politycz­ nych (co zawiera „Ro zw ój teryt. Pom. P o l.“ ) 2. D y e c e zy a ln y ch na

Pomorzu Polskiem. 3. Ustalenie okręgów administracyi politycznej:

a)

b )

c)

Ostpommern

Hinterpommern,

wiańskiego

(W estpommern

Vorderpommenï)

lokrotnie a przez to wielce utrudniają zadanie, czyniąc je przez zacie­ mnienie topografii osad, wym ie nia nych w dokumentach, jak o też niekiedy przez brak źródeł, tu i ow dzie prawie nie do pokonania. Autor umie znakomicie użytk ow ać materyał i wyciągnąć z niego wnioski kry tyczn e, co daje mu możność rozjaśnienia niektórych ciemnych kwestyi w dzie­ jach Pomorza, jakoteż prostowania mylnych podań pisarzów niemiec­ kich. Zarzucilibyśmy może tj-lko autorowi, iż tu i ow dzie opiera na hypotézach pew ne wnioski, które mimo wszelkiego prawdopodobieństwa, jakie posiadają, przecież nie mogą być uważane jako pewnik.

Pra ca Dudy składa się z „ W s tę p u “ , rozpatrującego zakres zada­ nia i jakie prace wybitniejsze pojawiły się o geografii historycznej

Pomorza Polskiego, którem zaczęto się zajmować obszerniej około

p o ło w y ubiegłego wieku. N a tem polu zajmują pierwsze miejsce dwaj badacze niemieccy: L. Q u a n d i dr. M. T o e p e n , któ ry ch prace p o ­ sunął naprzód uczony polski, ks. S t a n i s ł a w K u j o t .

Po treściwem rozpatrzeniu prac Quandta, T o e p p e n a i Kujota

jakoteż źródeł historyograficznych, mianowicie

„Rocznika kapituły po­

znańskiej“

Granice polityczne Pomo­

rza Polskiego (wiek X I — X III),

Posłuchajmy w y w o d u autora: Teryto ryum, obejmujące porzecze dolnej W isły na wschodzie, rozciągające się po obu stronach dolnej O d r y na zachodzie, dotykające Bałtyku na p ó łn o cy a na południu się­

SPR A W O ZD A N IA . 37 З

ga jące Noteci, nazywano ściśle Pomorzem. B olesław K rzy w o usty w kil­ kudziesięcioletnich zapasach wojennych podbił ten kraj, przedstawiający się w ó w czas „przynajmniej pozornie jedn o licie“ , w całości, a Gall z o ­ wie podbite terytoryum i j e g o mieszkańców

„Pom erania“, „Pom orani“ .

dolnej O d r y “ . Granic naturalnych między nadwiślańską wschodnią

a nadodrzańska zachodnią częścią kraju, niema, tylko w środku prze­ strzeni między W is łą a Odrą, wyodrębnia się pew ne u z i e m i e w do­ rzeczu W ip ery, Słupny i W r t y (Vettra, Grabow) nienaleźą cy ch do s y ­ stemu wód ani W isły , ani O dry , lecz wpadających wprost do Bałtyku; tam w połowie w. XII utworzyło się odrębne państewko, podlegające władzy R a c i b ó r z у c ó w, młodszej linii książąt słowiańsko-pomorskich; państewko to, będąc czemś przejściowem pom ię dzy wschodem a zacho­ dem Pomorza, , musiało uledz zdo by czy panów na Szczecinie lub Gdańsku, co też w połowie w. XIII nastąpiło“ .

Jako przedmiot swej pracy oznacza autor część wschodnią P o m o ­ rza t. j. dzisiejsze P rusy Zachodnie, z wyjątkiem ziemi chełmińskiej i lubawskiej, oraz północno-wschodnią część dzisiejszej prowincyi pru­ skiej Pomorza, mniej więcej po rzekę Persantę (Prośnicę).

Jaką nazwą oznaczyć to Pomorze? — autor stawia to pytanie, i znajduje odpowiedź bardzo trafną w nazwie „Pom orze polskie “. D o ­ tąd używali uczeni rozmaitych nazw na oznaczenie tego kraju i tak F. W . B a r t h o l d zow ie go:

Pomereilen, Pommern, Slavisch-Pom-

mern\

Pomerellen, Ostpommern, Polnisch-Pommern;

Pomerellen, Pommern',

Pomorze polskie', Pomorze

wschodnie;

Pomerellen;

Pom o­

rze wschodnie,

Pomorze wschodnie, Pomorze gdańskie;

Pomorze wschodnie;

Pomorze gdańskie;

Polskę Pomorzany ;

Ostpom-

mern, Pommerellen,

i inni:

Hinterpommern.

Autor, szukając uzasadnienia dz ie jow ego dla n a zw y krajów, roz­ trząsa tytulatury książąt pomorskich, których p odpisów na dokumentach z lat 1 1 7 8 — 1295 zachowało się 254. T y t u ł brzmi:

princeps

dominus

du x Pomoranie

Pomoranorum.

Pomorzem sło-

wiańskiem“

princeps,

dux Pomoranorum

dux Slavorum.

dux Sla-

vorum

Slavie.

dux Slavo-

ruht et Cassubie,

nicę słupską i sławeńską, podpisują się

dux Slauorum , Cassubie et

Pomeranie

Pomeranorum

Przemiany w tytulaturze książąt Pom orza nadodrzańskiego nastą­ piły podług źródeł niemieckich z powodu, iż książęta ci, dla odróżnie­ nia sw ojego kraju od państwa Świętopełka gdańskiego, który zaczął się stale tytułować:

dux Pomoranie,

Pomerania,

przyjmując nazwę

Slavia,

duces Slavie.

zaś w. XIII, g d y posiedli ponownie

B ielg a rd nad Persantą,

Slavie

Cassubie,

374 SP R A W O ZD A N IA .

w n e go pań stwa Ś w ię topełkow ego, mianowicie: ziemię słupską i sławiń- ską, przyjęli je szcze do s w e g o tytułu dodatek:

Pomeraniae

A u tor przyjmuje dla Pom orza w schodnie go czyli gdańskiego na­

zwę:

Pomorze polskie

Pomorza przylgnęła do Pomorza tego, ustalając się urzędowo, nawet

po j e g o rozbiorze, odkąd Krzjrżacy posiedli część je g o wschodnią i po­ łudniową (1309) a książęta Pomorza nadodrzańskiego część północno- zachodnią, (1316); tak je dn ą jak drugą część na zyw a no urzędowo:

P o ­

merania.

j e nazwać tylko:

Pomorzem.

odżyła później na dawnem Pomorzu nadodrzańskiem i dziś przysługuje

mu, jako wchodzącemu w skład prowincyi pruskiej

„Pom m ern“ ,

czas gdy z Pomorza wschodniego nazwa ta się ulotniła, pozostając tylko p rzy ziemi sławeriskiej i słupskiej, należących do pruskiej prowi ncyi Pomorze, okazuje się potrzeba determinacyi n a z w y Po m orza w sto ­

sunku do dawniejszego Pomorza gdańskiego czyli wschodniego. Mo­

żnaby j e nazwać: Pomorzem gdańskiem, arschodniem lub polskiem.

Słusznie bardzo w y d a je się autorowi najodpowiedniejszą ostatnia na­ zwa, jako mająca za sobą historyę, geografię i etnografię. Przyn ale­ żność do Polski tej części Pomorza się ga tradycyjnie w. X . P r z e z w. X I i XII wchodziła ona albo bezpośrednio w skład Polski, lub też sil­ nie była od niej zawisłą. Z końcem w. XIII połączyła się znowu na lat kilkanaście z P olską (129 4— 1308) a na stałe w r. 1454. „ G e o g r a ­ ficznie terytoryum to stanowi rzeczyw iście polskie Po-morze, a e tn o­ graficznie — o czem obszerniej w rozdziale o ludności Pomorza pol­ skiego— jeszcze dzisiaj zamieszkałe jest w przeważnej części przez lud­ ność polską, lub należącą d o g r u p

y

Słoweńców“

„Nadłebskich Kaszu­

bów

rach, zwanych „

plattdeutsch“

od niemieckiego j ę z y k a piśmienniczego, aniżeli kaszubszczyzna i „ s ł o - w e ń s z c z y z n a “ od piśmienniczej polszczyzn}^, widzieć co innego jak narzecze niemieckie, chociaż w dolno-niemieckiej gw a r z e spisywano w wiekach średnich dokumenty państw owe i gw ara ta, prócz history­ czn ych tradycyi, posiada w naszych czasach dość bogatą, odrębną swą literaturę. G d y b y autor przejął się teoryą odrębności ję z y k o w e j ka­ szubszczyzny, czego glów'nym przedstawicielem jest Ramult, byłoby rze­ czą nadzwyczaj pożałowania godną.

SP R A W O ZD A N IA . _{3 7 5}

polskiego

Przystępując do właściw ego sw ego zadania, t. j. do określenia g r a ­ nic Pomorza polskiego, zac zyna on od g r a n i c y p o ł u d n i o w e j . T a , jak wynik a z przywileju han dlowego z r. 1220, w y d a n e go przez Świętopełka, „pana na Gdańsku, szła wzdłuż

Nierzei Gdańskiej

Świe­

żej

Lipa

nocną część Pomeranii od Zantyru do jeziora Drużna, i że dawniej

kiedyś cała Pomerania była częścią składową Pom orza polskiego.

Wschodnia granica Pomeranii— to jezioro Drużno i prawe por zecze D rw ę­ cy. Linia ta posiada znamię granic y naturalnej.

O stateczny wynik swy ch badań co do granic historycznych P o ­ morza polskiego, autor streszcza tak: „ T e r y to r y u m , zawarte w grani­ cach nieregularnego czworoboku między W isłą — N o g a c ią — Elblągiem— jeziorem Drużnem a działem w ód między Dzierzgonią z P a sergą i Osą, należały od w I X do końca XII do Polski, jako część składowa pro­ wincyi pomorskiej. Z końcem w. XII lub na początku XIII zajęli je Pru sacy. Ś la d y krótkiego ich panowania i „p rzypuszczalnej“ koloni- zacyi pozostały nieliczne: w pisowni niektórych nazw topograficznych z w. XIII i w p e w n y ch wyrazach dzisiejszego narzecza malborsko-li- b a w skie g o “ .

G r a n i c ę p o ł u d n i o w ą Pomorza tw orzyła od w i e k ó w rzeka

Noteć

Noteć z swoimi bagnami i trzęsawiskami dzieliła w dawnych w ie­ kach Pomorzan od w łaściw ych Pola ków, stanowiąc wo ln ą przeszkodę dla terytoryalnej ciągłości obu krajów, tembardziej, iż tej linii grani­ cznej strzegły je s zc z e nieprzebyte puszcze leśne na przestrzeni między Bielgardem nad Persantą, a uściem Noteci.

Bolesław C hro bry posiadał całe Pomorze aż po kraj Lutyków . P o śmierci Mieszka II narzucili D u ńczycy Pomorzu swe zwierzchnictwo. W t e d y , podług Galla, zajęli Pomorzanie jakieś, bliżej nieokreślone zie­ mie polskie. Kazimierz Odnow iciel zgromił Pomorzan, sojuszników

Ma-3 7 6 S P R A W O ZD A N IA .

sława mazowieckiego. W ciągu j e g o dalszego panowania wróciło P o ­

morze do wspólności państw owej z Polską. Nie którzy dziejopisarze

n iem ieccy twierdzą, że K a z i m i e r z O d n o w i c i e l , stanąw szy w r. 1046 razem z ówczesn ym rządca Pomorza, Z m y s ł e m

(Zemitzlo)

cesarzem Henrykiem III na zjeździe książąt w Mysznie, otrzymał od

cesarza

zwierzchnictwo nad

fakt mniej p ew ny . G a i ł powiada, że Bolesław Śmiały „na początku s w e g o panowania tak w P o ls c e jak i na Pomorzu władał“. W drugiej połowie je g o rządów, jako też j e g o następcy, W ła d y s ła w a Hermana, większa część Pomorza, mianowicie zachodnia, opierająca się na połu­ dniu o linię Noteci, pozbyła się zwierzchnictwa polskiego. Bolesław K r zy w o u s ty począł w ciągu wieloletnich w ojen swoich z Pomorzem

wcielać pomorskie gr ody i ziemie bezpośrednio do Polski: W ie leń,

Czarnków , Drżeń i inne. Z d o b y w s z y w r. 1109 Nakło i sześć pomniej­ szych gr o d ó w ziemi nakielskiej, nadał je dynaście pomorskiemu. W woj­ nie późniejszej z tym dynastą nie zdołał odzyskać Nakła, natomiast, z d o b y w s z y W y sz og r ó d , przyłączył go do Polski. T y m sposobem polity­ czna granica Pomorza posunęła się na północ od linii Noteci.

Podczas g d y Q u a n d t twierdzi, że przyłączona do Polski ziemia nakielska obejmowała grody: Nakło, W yszogród , Raciąż, Szczytno, K a ­ mień, W is sek i Proch, sądzi к s. K u j o t , że Raciąż i S zczytno nigdy do Polski nie należały, a ziemia nakielska, do niej przyłączona, zwana

„K ra in ą “ ,

W r. 1225 dzieliła ziemię niekielską od Pomorza rzeka Dobrzynka całą s w o ją długością od Kamienia aż po ujście do G w d y . Granica połu­ dniowa Pomorza polskiego na przestrzeni między Brdą a G w d ą p o z o ­ stała w latach 12 2 5— 1349 niezmieniona“ .

C o do powiatu w yszegrod zkiego twierdzi autor, iż ten do ziemi na­ kielskiej czyli

„Krainy“

comes

Autor k ończy rzecz o południowej granic y Pomorza polskiego

następującą uwagą: „Jeżeli powiat wyszogrodzki liczyć do Pomorza, to ja k o granica południowa Księ stwa pomorskiego na przestrzeni między W isłą a ujściem Kamionki do Brdy, wypadnie sama Brda t. j. granica południowa i zachodnia kasztelanii wyszogrodzkiej; jeżeli zaś liczyć go do Kujaw, to granicą tą będzie granica północna tej kasztelanii... W rezultacie można W y s z o g r ó d uważać za terytoryum przejściowe mię dzy Kujawami i Pomorzem polskiem“ ,

Z a c h o d n i a g r a n i c a Pom orza polskiego uległa w wieku XII i XIII jeszcze znaczniejszym zmianom w stosunku do księztw Pomorza słowiańskiego, aniżeli j e g o granica południowa od strony Polski, co się t łu m a c z y łe m , iż pas nadmorski Pomorza między Wisłą a Odrą przed­ stawia się jako jednolity, co potęguje się tem bardziej, iż jednolitą jest

SPR A W O ZD A N IA . 377

także ludność, zamieszkująca Pomorze od porzecza L a b y na wschodzie po górę „

Gołm “

w

„Słoweńcami“

cyi gdańskiej. Dodać tu należy, że nazwa Kaszubów', która sw ojego

czasu obejmowała dzisiejszą Meklenburgię, była podobnie ruchoma, jak nazwa Pomorza. N azw a ta, którą P o la cy, oraz Pomorzanie polscy, p o d ­ ług historyków niemieckich, mieli nadać jak o przezwisko mieszkańcom Pomorza słowiańskiego, pojawiła się w czasie około p o ł o w y w. XIII po

raz pierwszy w

„Kronice wielkopolskiej“ .

interpretacyi zapisków7 tejże kroniki, wzglę dnie

„Roczników kapituły po­

znańskiej

K ro n ik i wiel­

kopolskiej\

Drewlan (okolice Lubeki, Hamburga i Bremy) nazw7ano w niej

(Kron.

wielkop.)

„duces Slavo­

rum seu Cassubarum.

A utor przyznaje „jako fakt prawdopodobny, że n a zw y

Pomera­

nia superior, Pomerania inferior

Cassubia

niać się od części Pomorza, zwanego urzędowo

Slavia

polskiego. Później nazwa Kaszub przeniosła się wschód, obejmując do dziś dnia ludność północnej części dzisiejszych Prus Zachodnich.

Reasumując dane powyższe, stawia autor wniosek ostateczny, „że termin K a s z u b a— К a s z u b i a w w. XIII oznaczał w użyciu potocz- nem P o m o r z e s ł o w i a ń s k i e urzędowo, a w szczególności, w dru­ giej połowie tego w7ieku, z i e m i ę b i e ł g a r d z k ą n a d P e r s a n t ą . Później został przeniesiony na ludność północnej części Pom orza pol­ s k i e g o — w stosunku odwrotnym do terminu: P o m o r z e , które z bie­ giem czasu z Pomorza polskiego przemiesiono urzędowo na Pomorze słowiańskie.

Na podstawie świa dectw a źródłowego, przyłączył Św iętopełk gdań­ ski S ł u p s k do Pom orza polskiego przed r. 1236, S ł a w n o zaś w r.

I 2 4 o . Quand sądzi, że Św ięto pełk zajął ziemię słupską i sławińską już około r. I2T5, przedstawiając rzecz w następujący sposób: N a początku panowania Bolesław a K rzy w o ustego , tw orzył Słupsk z Sławnem i Na- kłem osobne państewko, rządzone przez kilku braci władzców, pocho­ dzących z dy na styi książąt Pomorza słowiańskiego. Przez pogrom pod Nakłem (1109) rozbił K r zy w o u s ty to państewko, przekazując Słupsk i Sław no wiernemu sobie księciu biełgardzkiemu (nad Persanta), k r e w ­

3 7 8 S P R A W O Z D A N IA .

nemu pobitych w ład zcó w pod Nakłem. T e n przekazał Słupsk, Sławno i połow'ę Biełgardu młodemu synowi, Raciborow i I, protoplaście linii R a c ib o r z y c ó w na Sławnie.

Pod koniec w. XII rządziło dwóch braci R acib orzycó w : B o g u ­ s ł a w III i W a r c i s ł a w ; p ierw szy ziemią słupską i sławińską, drugi biełgardzką. B ogu sław miał s y n a Bogusława i przypuszczalnie córkę Eufrozynę, żonę Św ięto pełka. B ogusław syn umarł w r. 1 2 1 5 bezdzie­ tnie. W t e d y zabiera Św iętopełk prawem dziedzictwa swej ż o n y Sławno i Słupsk. W arcisław bielgardzki miał sy n a R acib ora II, któ ry zmarł w r. j 265, a wtedy zajął Barnim I szczeciński Biełgard nad Persantą.

A utor dowodzi na podstawie rozmaitych dokumentó w,— chociaż źródłowo przynależność Słupska do Pomorza polskiego da się w y kazać dopiero w r. 1236,— że Świętopełk zajął Słupsk w okresie czasu 1 2 1 1 — 1 2 1 7 , co zgadzałoby się z datą, podaną przez Quandta. O pie ra swój w n io se k głównie na podaniu

K ron iki wielkopolskiej

negotiis rite et provide statuit

loco s u i capitaneum, Swantopelcum nomine, viním patentem et stre-

пйит “ ■

którego L e s ze k był panem zwierzchnim. Zatem mogło chodzić tylko

0 sąsiednie kraje, w pierwszym rzędzie o Słupsk.

„O b o k Słupska m ó g ł Ś w ię to p e łk “— pisze a u t o r — „przed w y pra­ w ą pomorską L e s zk a zająć także S z c z y t n o i R a c i ą ż . Między La- skonogim i Leszkiem była w t e d y nieprzyjaźń, ten ostatni m ó g ł na­ w e t sprzyjać podobnemu przedsięwzięciu Świętopełka, czynionemu na szkodę L askon ogiego.

Podanie Quandta, ja k o b y Św ięto pełk zajął rów nocześnie Słupsk 1 Sławno, odrzuca autor, natomiast godzi się z j e g o przypuszczeniem, że żona Św ię to pełka E u f r o z y n a pochodziła z linii R a cib o rzy có w sławeńskich.

Jako wynik ostateczny sw y ch dociekań, formułuje autor, co na­ stępuje: P o śmierci B o gu sła w a sławińskiego obejmuje rządy nad je g o państwem W ła dy sła w Laskonogi, jako zwierzchnik i opiekun małolet­ n iego syna Bogu sław ow ego , R acibora II. G d y w r. 1205 W aldem ar II, król duński, zabiera Słupsk i Sławno, zostają p rzy Laskonogim Raciąż, S zc z y tn o i Nakło. Świętopełk, książę Pomorza polskiego, odbija D uńczy­ kom (1212) Słupsk, potem „przypuszczalnie“ zabiera Laskonogiemu R a ­ ciąż i Szczytno. Leszek, p r z y b y w s z y na Pomorze, potwierdza Ś w i ę t o ­ pełkow i zrobione przez niego zdobycze, ustanawiając g o w ich obrębie swoim namiestnikiem.

Słupsk, „a może S zczytno i Raciąż, przyłączył Św ię to pełk osta­ tecznie do sw ego Księztw a gd ańskiego w r. 1220, g d y po śmierci ojca s w e g o Mszczuja I objął rządy. Mógł w t e d y dojrzeć u niego zamiar, ż eby strząść z siebie zwierzchnictwo L eszk a B ia łeg o “, o czem d o ­ nosi też „

Kronika wielkopolska".

SPR A W O ZD A N IA . 3 7 9

mu niezawodnie znaczne usługi O d o n ic z “, j e g o sprzjnnierzeniec wierny w walkach przeciw W łady sław rowi Laskonogiemu.

Z przymierzem p om ię dzy Świętopełkiem a Odoniczem łączy się historya N a k ł a w w. XIII. D o r. 1223 posiadał je L a skonogi. Ś w i ę ­ topełk i Odonicz, odbierając mu W ie le ń i Uście, wzięli mu także N a­ kło. A utor przypuszcza, iż pomiędzy obydw om a istniał układ co do Nakła i że O d onic z na tej podstawie posiadał je i że Nakło, w myśl układu, miało po j e g o śmierci przejść pod rządy Św ię to pełka. W r. 1233 zdo by wa Św ięto pełk Nakło, w r. 1243 odzyskuje je synow iec Odoni- cza Przemysł I Bolesław P o b o ż n y , a w r, 1255 znowu zajmuje Ś w i ę ­ topełk Nakło, które dopiero Przemysł I odzyskał w r. 12 56 w drodze układu z Świętopełkiem.

Przechodząc do d zie jów Sławna, stwierdza autor, iż w r. 1205 zagarnął j e król duński, W aldem ar II, a przypuszczalnie także Biełgard nad Persantą, w ypędzając ztamtąd w d ow ę po Bogu sławie III, córkę Mieszka Starego, wraz z jej synem Raciborem II. Dopiero około roku 12 27 odzyskał R acib or II Sław no i Biełgard nad Persantą, częścią z rąk Duńczyków, częścią ze szkodą małoletniego w ó w czas Barnima I szczecińskiego. W r. 1229 wyparł Barnim I Racibora II z Biełgardu.

Sławno znajduje się dowodnie w rękach Św ię topełka w r. 1240. Św iętopełk „przypuszczalnie“ zdobył je, odparłszy (r. 1238) najazd na ziemię słupską, w y r y w a ją c je „prawdopodobnie“ z rąk Barnima I i W a r ­ cis ła wa III. Sław no zostało włączone do P o m o r z a polskiego w r. 1240, w 25 lat po przyłączeniu Słupska.

Zachodnia granica Sławna, względnie ziemi szczytnieńskiej i ra-

ciązskiej, tworzy zachodnią granicę Pomorza polskiego. Punktem za­

chodniej granicy Slaw’na, najbardziej na południe wrysuniętym, je st mia­ steczko B o b o l i c e , zkąd granica załamuje się nagle, biegnąc ku źró- dliskom Gdy. Z Bobolic szła granica zachodnia w kierunku północno- zachodnim na górę Golm (Goleń) prawie linią prostą do jezio ra Jamel- skiego, a dalej tw orzyła granicę zachodnią rzeczka N i e c ą od jej uj­ ścia aż do źródeł. Granica zachodnia ziemi slaweńskiej uległa jednak zmianom. Po Nie cę posunięto dopiero granic ę po walkach w r. 1296. Jezioro Jamelskie należało już w r. 1248 do Sławna.

Poło żo na za Sław nem więcej na zachód, ziemia biełgardzka była podbitą przez Świętopełka, zatem faktycznie należała do Pomorza pol­ skiego, Barnim I sięgnął po Biełgard i zdobył g o dopiero po śmierci Św ięto pełka, w latach 126 6— 1268.

N a pytanie: kie dy Św ię to pełk posiadł Biełgard nad Pe rsantą— daje autor, opierając się na danych faktycznych, następującą odpowiedź: „Świętopełk, zwró ciw szy w r. 1256 Przemysław owi I Nakło i ubezpie­ c z y w s z y się od strony południowej przez zawarcie przymierza z K azi­ mierzem (kujawsko-łęczycko sieradzkim), zwrócił sw'oje siły na zachód przeciw' Barnimowi I W'arcislawowi III. W t e d y m o ż e zdobył Biełgard i odebrał W arcisław o w i III ziemię biełgardzką. W ie lk a w y p r a w a W a r ­ cisława przeciw Ś w ię to pe łko w i w r. 12 59 byłaby w tym wy pa dku od­ w e to w ą za zabór Biełgardu".

P o d łu g Quandta obejmowała ziemia biełgardzka dzisiejszy powiat biełgardzki i powiat szczecinkow ski

(Neu-Steblin).

3 8 0 S P R A W O Z D A N IA .

do podziału ziemi między braćmi: W arcisławem I i Raciborem I. P ierw szy stał się założycielem dynastyi głównej książąt na Pomorzu słowiańskiem, drugi linii Raciborzyców biełgardzko-sławińskich. Ziemia biełgardzka ule­ g ł a pierwotnie także podziałowi. Południowo-zachodnia jej połowa p rzy­ padła wraz z Biełgardem Raciborow i, zaś północn o-wschod nia jej część, obejmująca dzisiejsze p o w ia ty koszaliński i bobolicki, dostała się W a r ­

cisławowi. Z nadania Barnima przeszedł udział W arcisława

w

biełgardzkiej w r. 1248 w posiadanie biskupa kamińskiego. W ciągu w. XIII ujawnił}' się na ziemi biełgardzkiej dalsze zmiany. W y stę pu je tu wielu właścicieli z władzą udzielną, a jeszcze więcej roszczących s o ­

bie prawa do tych ziem, mianowicie: książęta słowiańsko-pomorscy

z linii szczecińskiej i dymińskiej, biskupi kamińscy, margrabiowie bran­

denburscy, sławińscy R acib orzyce i w końcu książęta Pomorza pol­

skiego.

A u t o r nasuwa pytanie, c zy ziemię biełgardzką należy zaliczać do Pomorza polskiego? i odpowiada, że ziemi biełgardzkiej nad Persantą nie nale ży zaliczać do Pomorza polskiego, co uzasadnia tem, że w p o ­ łowie w. XIII była ona oddzielona od S ła w n a powiatem koszalińskim, należącym do posiadłości biskupów kamińskich i „przypuszczalnie“ sty ­ kała się wówczas z ziemią sławińską tylko na małej przestrzeni, od B o ­ bolic do Carzenborgu, zaś od Bobolic aż do ujścia Dobrzyn ki do G w d y , linią Gwdy, na dłuższej przestrzeni graniczyła z Kasztelanią szczyciń- ską, następnie pozostawała pod pośrednią władzą książąt Pomorza pol­ sk iego tylko około lat 30. W drugiej połowie w. XIII zaliczano j ą do Kaszub, w przeciwstawieniu do Pomorza polskiego.

G r a n i c ę z a c h o d n i ą Pomorza polskiego określa autor jak następuje: Poczynając od Bałtyku, tworzy ją jezioro Jamelskie, dalej w przybliżeniu linia prosta, idąca w kierunku południowo-wschodnim aż do Bobolic, odtąd G w d a aż po ujście Dobrzynki. G w d a poświad­ czo na jest jako granica powiatu szczycińskiego, istniejąca ab antiquo, w r. 1 3 1 6 “.

N a linii Jam elno-Bobolice, leży na lew ym brzegu N ie cy góra Golm (Goliń albo Goleń). O d tej gó ry po W is łę rozciągało się P o m o ­ rze polskie.

Na tem k ończy się praca Franciszka Dudy, albo raczej rozdział pierw­ s zy dzieła j e g o o Pomorzu polskiem, zakro jonego na wielkie rozmiary. Autor dodał do swej pracy t a b l i c ę g e n e a l o g i c z n ą książąt

pomorskich, mianowicie w ład z có w państwa słowiańsko-pomorskiego,

państwa biełgardzko-sławińskiego i Pomorza polskiego, czyli gdańskiego, opracowaną na podstawie własnych badań. Potomkami po kądzieli d y ­ nastyi książąt polsko-pomorskich byli Piastowie: L e s z e k książę in o w r o ­ cławski i wyszegrodzki, Przemysł, książę inowrocławski i wyszogrodzki, jak o też Kazimierz, książę inowrocławski i gniewkow ski. Prócz tablicy ge nealogicznej, uzupełnia pracę Dudy mapa Pomorza polskiego w dru­ giej połowie w. XIII, a jak o „ e k s k u r s “ autor dodał jeszcze samoistną rozpraw ę p. n. „

Czy Zwinisława żona Mszczuja 1, była córką M ie­

szka Siarego?“ ,

SP R A W O ZD A N IA . 3 8 1

z

Genealogii Piastów

Polskie dziejopisarstwo zyskuje w e F r a n c i s z k u D u d z i e bar­ dzo zdoln ego badacza, zapow iadającego się wręcz świetnie na p rzy ­ szłość, co tem radośniej powitać trzeba, iż młody dziejopis rzucił się

na pole w naszem dziejopisarstwie dość zaniedbane, czem ramy hi-

storyi narodu polskiego, która nie powinna ograniczać się na samej

Polsce w znaczeniu politycznem, t. j. państwie polskiem, lecz winna obejmować na podstaw ie jednolitości plemienia polsko-lechickiego zie­ mie, przez to plemię pierwotnie zamieszkane, które albo w pierwszej dobie dziejów Polski do niej należały, lub też wcale w jej skład nie wchodziły. Rozumiem bow iem wyraz n a r ó d nietylko w politycznem, lecz i w ludowem znaczeniu tego słowa. W szczególn ości zaś Pomorze, zarówno p o l s k i e , j ak s ł o w i a ń s k i e , jakoteż w y s p a R u j n a , toć to krew z krwi, kość z kości naszej, które bezsprzecznie, podobnie jak Śląsk i Prusy W schodnie , należą do zakresu na szych dziejów.

Autor odznacza się w sposobie przedstawiania rzeczy i wogó le w swoich badaniach ścisłą przedmiotowością, bj-strą logiką i k r y t y c y z ­ mem w' kombinacyach do wo do wych, jakoteż w e wnioskach z danego materyaJu wy snu w anych , co u dziejopisarza stanowi w y so k ą zaletę.

Jest on też bardzo samoistny w badaniach, bezmyślnie nie uchyla

g ło w y przed orzeczeniami p o w a g naukowych dziejopisarskich, lecz sa­

moistnie usiłuje dociec prawdy, co mu się nieraz świetnie udaje.

Praca j e g o w yjaśnia i prostuje niektóre podania n a w e t takich p o w a g naukow ych, jak: Q u a n d t , K l e m p i n , P e r l b a c h .

Zacho wuje on też w pracy swej ściśle formę naukową, a zarzuciłbym mu tylko, iż niekiedy buduje pochopnie twierdzenia swoje na podsta­

wie przypuszczeń i hypotéz, chociaż pod tym względem usprawiedli­

wia go brak źródeł dowodowych. Język je g o lubo jędrnj' i treściwy, w y d a je mi się nieco za suchy, a miejscami b yw a też niezbyt jasny. Brak mu też potoczystości. Znajdują się w pracy j e g o tu i owdzie zbyteczne powtarzania. L e c z są to małe usterki, które nikną wobec wielu pierw szorzędnych zalet. Autor okazuje też wielką zdolność w ety-

mologizowaniu nazw miejscow ych. Pod tym względem przewyższa

znacznie badaczy niemieckich, których brak dokładny znajomości j ę ­ z y k a polskiego często myli topograficznie t. j. w poszukiwaniu miejsco­ wości pod nazwami wymienionymi w dokumentach, co w następstwie prowadzi do m yln ych wniosków.

O to jeden przykład: Chodzi o stwierdzenie, czy książę szczeciń ­ ski posiadał w r. 1229 ziemię sławińską? C o do tego istnieje jako źródło dowodowe dokument Barnima I z r. 1229, stwierdzający na rzecz

klasztoru Joanitów w Stargardzie następujące wsie:

Colo, Tychów,

Strachto, Wlicovo, S ta rg a rd , Zolotino, Cocolicino, С oz Iow, Sadlow,

Clepino, Gumence, Lecuicea, Gogolow.

Zolotino

Sallentin,

Colo

K ollin

Colow, И/licowo

W ulkow , Sadlow

Zadelow,

Clepino w Klempin;

Tychów

W ittichow, Cozlow

Kitze-3 8 2 S P R A W O ZD A N IA .

rozu(l'), Gumence

Schiine;

Cocolicino

Köselitz, Cozlow

w

Coclowe, Gumence

Gumenz, Gogolow

Jagielow.

Prawie wszystkie te miejscowości leżą na ziemi slawińskiej, przeto

podług tej interpretacyi jak na dłoni wniosek, że ziemia sławińska

w ó w c z a s podlegała Barnimowi I.

A u t o r nasz,

rozpatrzywszy

Tychów,

Streitzig

Strachro,

Z a rzig

K lo-

chin

Cocoliceno, Zietlow

Sadlow,

Clepino

Lecnicea

G d y raz jestem przy nazwach miejscowych pomorskich, nie m ogę się powstrzym ać od uwagi, iż w pracy Dudy, jak w o g ó le w e w szy st­ kich pracach polskich o Pomorzu, a także o Szlązku, razi ucho u ży w a­ nie nazw niemieckich, jak w pracy niniejszej:

Carzenburg, Moitzelflitz,

Geiglich, Lischnitz, Neitzkow, Stölpchen

w naszym języku, zanim pożarła j e germanizacya. Odszukanie pierw­

szych polskich nazw miejscowych na naszym zgermanizow anym obsza­ rze etnograficznym dałoby się p rzy

nadzwyczaj

P o zboczeniu, które mimowoli nasunęło mi się pod pióro, kończę rzecz o pracy Fr. Dudy, stwierdzając, iż wzbogaca ona nasze piśmien­ nictwo pomorsko-kaszubskie ściśle naukową, znamienitą rozprawą, j a ­ kiej w tym rodzaju — z dziedziny geografii historycznej — dotychczas nie posiadaliśmy, co tem radośniej powitać należ}', iż właśnie ta praca rozszerza ramy naszej historyi w kierunku narodow ym.