jakie się obecnie znajduje w k o n sy sto rzu rzym s. katol. w Żytom ie^
rzu na W o ły n iu . (N a podstaw ie osobistych b ad ań a u to ra w czasie
wycieczki naukow ej do Ż y to m ierza i K ijow a przed 2 laty odbytej).
D y e c e z y a K am ieniecko-podolska, ja k to w ykazuje bulla erek cy jn a, p o w sta ła za p apieża U r b a n a VI (1378— 1389 r.).
Jej archiw um musiało z n a jd o w ać się w K am ień cu , stolicy bisk u p stw a, od p oczątku j e g o istnienia. Z daje się, w e d łu g n o rm s y n o d ó w i kon- cyliów, p r z e c h o w y w a n o tam a k t a b i s k u p i e , k o n s y s t o r s k i e , k a p i t u l n e , s ą d ó w d u c h o w n y c h , k tó ry c h w y ro k i miały tak w a ż n e z n a c z e n ie w o b e c p ra w a c y w iln e g o i k a rn e g o , oraz a k t a f u n d a c y j n e , d y p l o m y i p r z y w i l e j e , w y d a n e dla d yecezyi, k t ó r e każdy k ró l musiał a probow ać, dla n a d a n ia im m ocy p raw n ej; w r a zie zaś s p o ró w p ra w n y c h służyły o n e za ż y w e a rg u m e n ty . K apituła musiała czuwać n a d całością sw ych pisan y ch fundacyi, p ra w i p r z y w i lejów.
In w e n ta r z j e d n a k ak tó w pow yżej w s p o m n ia n e j dyecezyi, z n a jd u j ą c y się w k o n s y s to rz u rzym sko-katolickim w Ż yto m ierzu , w y k azu je w iel kie luki od czasów z a ło żen ia b isk u p stw a aż do r. 1633. Ja k ie p r z y czyny w p ły n ę ły n a to? B rak te n da się m oże w ytłom aczyć ogólnym i w ypadkam i p o lity czn y m i ria Podolu; częste n a p a d y T a ta r ó w , w re sz c ie z a b ó r P o d o l a p rzez T u r k ó w 1672 r., w y w o łały zniszczenie k o ś c io łó w w raz z archiw am i m iast i siół. N ajw iększy obraz r u in y dy ecezy i i jej zab y tk ó w p rz e d sta w ia ł się w czasie 27 letn ie g o p a n o w a n i a T u r ków w tym k r a j u 1). W t e d y j e d n e a k ta uległy zniszczeniu, in n e u w ie ziono do K o n s ta n ty n o p o la po ew ak u acy i P odola, 1699 r.2). W s k u t e k te g o a k ta biskupie, k o n s y s to rs k ie , kapitulne, fundacyjne, sądow e, do r. 1672 w p rz e w a ż n ej części stały się łu pem n ajeźdźców . B ardzo mało
') Akta k o n sy st. № 18.
a) C o d o tych ostatnich śp. D r. A n ton i J. (R o lle) p od ał w sw y c h „ Z am ecz kach podolskich" n o ta tk ę, ja k o b y ó w c z e sn y biskup ruski, lw o w sk i i k am ien ieck i, S zum lański. w yk u p ić m iał z rąk tureckich te akta i u m ieścić j e w archiw um k o n sy sto rsk iem w e L w o w ie . A utor na p o d sta w ie badań w ty m że k o n sy sto rzu stw ierd zić m o że, ż e ta nota m o g ła b y się p ręd zej o d n o sić do ak tów ruskiej d y e c e z y i k a m ien ieck iej, g d y ż atctów d y e c e z y i k am ien ieck iej, łaciń sk iej, tam niem a.
1 2 6 O P I S A R C H I W U M D Y E C E Z Y I K A M I F . M E C K O - P O D O L S K I E J .
z nich ocalało: K s i ę g a a k t ó w b i s k u p i c h z 1 6 6 5 r. i a k t a k a p i t u ł y z l a t 1 5 9 6 — 1 6 4 6 , d o s ta ły się w p o sia d a n ie n ie k tó ry c h bibliotek publicznych. P ierw sza, p. t.: L i b e r c a t h e d r a l i s , znajduje się w archiw um akadem ii u m ie ję tn o śc i w K ra k o w ie p o d s. N. 251, gdzie m o ż n a znaleźć in n e je s z c z e akta, o d n o s z ą c e się do r ó ż n y c h sp ra w tej dyecezy i, d r u g ie zaś m o ż n a widzieć w B ibliotece P ublicznej w W iln ie p o d s y g n . Б . XII, 157; bullę e r e k c y jn ą tegoż biskupstw a k ry ją a rc h iw a n i e m i e c k i e 1). A k ty o r y g i n a l n e p u b l i c z n e , d o ty czące ró ż n y c h zapisów , sum p ie n ię ż n y c h , fundacyi biskupstwa, kapituły, sem in a ry u m d u c h o w n e g o , aż do czasu inw azyi T u r k ó w w praw dzie z a g in ę ły, ale w y s z u k a ć można ich k o p i e w G ł ó w n e m a r c h i w u m w W a r szaw ie p o d s y g n a tu r a m i np. lib. 17 f. 177, vol. 87 f. 503, vol. 117 f. 35 v., vol. 29 pag. 559, vol. 63 f. 193 v., vol. 139 f. 286 v. i t. d.
In n e k o p ie a k tó w z p o w y ż sz e g o czasu, o d n o ś n ie do erekcyi, dotacyi kościołów , klasztorów , m o ż n a b y o d g rzeb ać częściow o w wizyta- cyach k a n o n ic z n y c h z 18 w.: biskupów R u p n ie w s k ie g o 1 7 1 7 2), K r a s i ń skiego s), S ie r a k o w s k ie g o 4), częściow o w w izy tacy ach 19 w. b p a Ma ckiewicza z r. 1818 5), lub w s p e c y a ln y c h w izytacyach k laszto ró w , np. z 1830 r . 6).
O sto s u n k u osobistym b isk u p ó w lub k le ru tej d yecezyi do sp o łe c z e ń s tw a w s p ra w a c h m ajątk o w y ch , o życiu religijnem czy spo- łecznem, p o u c z y ły b y k s i ę g i a k t ó w g r o d z k i c h i z i e m s k i c h w o j e w ó d z t w a p o d o l s k i e g o , k tó r e o b e c n ie znajdzie histo ry k w C e n tr a ln e m archiw um przy u n iw e rsy te c ie św. W ło d zim ierza w K i j o w ie 7). R e s z ta aktów7 m n ie jsz e g o z n a c z en ia z po w y ższeg o czasu p r z e c h o w u je się już to w archiw um k o n s y s to rs k ie m Ż y to m ie rsk ie m , ju ż też g d z ie ś k ry je się p oza archiw um w zbiorach p ry w atn y ch , n i e d o s tę p n y c h je sz c z e dla badacza 8). Czas więc od k o ń c a 14 w ieku do roku 1672 j e s t chwilą rozw oju archiw um i zniszczenia go (1672— 1699 r.).
Są jeszcze in n e m o m e n ty dziejowe, k t ó r e u tru d n ia ły nietylko s k o m p le to w a n ie d a w n y c h b rak ó w , ale i n o r m a l n y ro zw ó j archiw um . P o upływie trz e c h ćw ierci wieku, po zn iszczen iu przez w y zn aw có w Isla mu P o d o la i j e g o c e n n y c h zabytków , n astą p iły klęski n a r o d o w e , t. j. rozbiory. P o r. 1795 d y ecezy a k a m ie n ie c k a d o sta ła się pod rz ą d y
') W e d łu g rela cy i prof. A braham a je s t ona w H a n o w e r z e . 2) K opia w O ssolineum .
3) N iezn an a dotąd.
4) Z n an e tylko: „O rdinationes", p r z e c h o w a n e w b ib lio tece P oturzyckiej w e L w o w ie .
b) A rch iw u m k o n sy sto rsk ie w Ż ytom ierzu № 19.
6l A rch . k ons. w Ż y to m ierzu pod r. 1830. W iz y ta c y e te odznaczają się n ietylk o p ięk n ą form ą ale i d ok ład n ością s z c z e g ó łó w o d y ecezy i k a m ie n ie ckiej.
’) P o c z ą te k ich się g a r. 1321. A kta dotąd j e s z c z e nie w yd an e. K atalog d ru k o w a n y i p r z e c h o w y w a n y tam że, p o zw a la d o sta teczn ie się w nich oryen - tow ać.
*) O p o w ia d a ł au torow i p ew ien bad acz z a b y tk ó w , ż e w id ział na w ła s n e o c z y akta, o d n o szą ce się do tej d y e c e z y i, p o rzu co n e na strych ach n ie k t ó rych ziem ian p o d o lsk ich , akta, które p o te m s łu ż y ły za p od p ałk ę.
O P I S A R C H I W U M D Y E C E Z Y I K A M 1 E N I E C K O - P O D O L S K I E J .
127
rosyjskie, za czem poszły ró żn e p ro c e s y podziału d yecezyi i zm iana siedziby biskupstw a. Z K a m ie ń c a więc za b iskupem w ę d ru je archiw um do L a t y c z o w a , a po tem do W i n n i c y w B ra c ław szczy źn ie, a ztąd 1811 r. z n o w u do K a m i e ń c a 1). W p r z e c ią g u 15 lat zm ienia się miejsce archiw um trzykrotnie; w szystko to odbiło się u jem n ie na j e g o ukształ towaniu, g d y ż z te g o czasu brakuje wielu aktów , a w c z y n n o ściach k o n s y s to r z a widać dłuższe pauzy. W tym czasie n ie k tó re księgi b isk u pie przeszły w p o siad an ie ró żn y ch arch iw ó w publicznych polskich; były to może o so b iste d a r y biskupów, lub in n y c h osób p ry w a tn y c h z ich otoczenia. K się g a np. K o r e s p o n d e n c y i bpa A. K r a s i ń s k i e g o p rz e c h o w u je się w archiw um X. X. C z a rto ry sk ic h w K rak o w ie, w k t ó rej h is to ry k znajdzie c e n n y m a te ry a ł d o k o n fe d e ra c y i barskiej;
R ela
tio status dioecesis Camenecensis
, u ło ż o n a przez biskupa D e m b o w skiego 1745 r., j e s t w Bib liotece O s s o liń s k ic h 2); są tu c e n n e k a z a n i a p i s a n e z 15 w. p o św ię c o n e je d n e m u z księży k a te d ra ln y c h k a m ie nieckich. O d r 1 8 1 1 aż do 1867, kied y pozbaw iono d y e c e z y ę biskupa i o d d a n o j ą w a d m in is tra c y ę czasow ą sąsiedniem u biskupowi łucko-żyto- m irskiem u, form u je się archiw um n o rm a ln ie , g d y ż z n ajd u ją się z tego czasu w k o m p lecie a k ta biskupie, k o n s y s to r s k ie , kapitulne, o rm ia n k a tolików, se m in a ry u m , klasztorów . Kolo г. 187О p rzew iezio n o wozami całe archiw um d yecezyi k am ienieckiej do Ż ytom ierza, gdzie j e umiesz czono p rz y łucko-żytom ierskim k o n sy sto rz u , obok arch iw u m tej o s ta tniej d y e c e z y i i z p o le c e n ia rządu u p o rz ą d k o w a n o j e w edług czasu i treści, czego d o w o d z i in w e n ta rz , w jęz y k u rosyjskim sp isan y 3). A l e i t e ra z w czasie tr a n s p o r to w a n ia te g o archiwum, ja k opow iadają, wiele c e n n y c h d o k u m e n tó w miało zaginąć. O to k ró tk i opis h isto ry c z n y arch i wum d y e c e z y i k am ieniecko-podolskiej :
Ja k ż e się p rz e d s ta w ia o g ó ln ie p o d względem treści u r a t o w a n e a r chiwum tej d yecezyi, w edług in w e n ta rz a . O bejm uje o n o k ilk an aście działów najw ażniejszych:
I. dz. A k t a b i s k u p i e (episcopalia) od r. 1777 do r. 1864; p ro to k ó ły od 1804 — 1842; r e g e s ty pism, w y ch o d zący ch z k a n c e la ry i bisk u p a i w ch o d z ą c y ch od 1797 — 1866 r., r o z p o rz ą d ze n ia kollegium w P e t e r s b u r g u od 1796 — 1866 r., pism a k a n c e la ry i biskupiej (Kuryi); opis czy n n o ści biskupa od 1809 r.— 1831 — 1846— 1864 r.; między tymi z n ajd u ją się i akta, ty czące się b isk u p stw a o rm ia ń sk o -k ato lick ieg o n a P o d o lu , od 1814— 1848 r.
II. dz. K s i ę g i i p a p i e r y k o n s y s t o r s k i e : 1) P r o to k ó ły od 1 7 8 1 — 1866 r.; 2) Dzienniki (Żurnale) 1796— 1866 r. (najobfitsze pod w zględem treści); 3) r e g e s t y k o n s y s to r s k ie 1806 — 1865 r.; 4) r e g e s ty s ą d o w e 1 8 0 6 - —1867 r.; 5) ro z p o rz ą d z e n ia kolegium w P e t e r s b u r g u od 1797 — 1867 r.; 6) a lfa b ety czn y w ykaz s p ra w k o n s y s to rz a od J7 9 6 — 1 8 5 1 r ’
III. dz. Księgi, zaw ierające wiacfomości o różnych funduszach k o
b W iz y ta biskupa M ackiew icza 1818 r. A rch iw . Ż ytom .
’) K opia znajduje się w arch iw u m p ryw atn em p. D ra Al. C z o ło w sk ie g o w e L w o w ie .
1 2 8 O P I S A R C H I W U M D Y E C E Z Y I K A M I E N I E C K O - P O D O L S K I E J .
ściołów z r. 1633, a o b e jm u ją c e księgi kapituł, prowizyi (1774— 1776, i 1809 r .), oraz k sięg i rozch o d ó w .
IV. dz. A k ta d e k a n a tó w . V. dz. A k ta kapituły.
VI. dz. A k ta se m in a ry u m d u c h o w n e g o .
VII. dz. F o r m a l n y o p i s d u c h o w ie ń s tw a d y e c e z y a ln e g o od 1835— 1865 r.
VIII. dz. S t a t u s a n i m a r u m całej d y ecezy i, łą cznie z d y e c e z y ą o rm iań sk o -k ato lick ą 1828 — 1863 г., oraz p r a w a O rm ia n z 1601 r.
IX. dz. D o k u m e n t y od r. 1662 — 1 8 4 9 г ., o d n o sz ą c e się do r ó ż n y c h fu nduszów k la s z to rn y c h .
X. dz. K s i ę g i p r a w a k a n o n i c z n e g o od 1651 — 1741 r. XI. dz. R o z p o r z ą d z e n ia p a ń s tw o w e (ro sy jsk ie).
XII. dz. M etryki z całej dy ecezy i (kopie), r a p o r ty , zapiski co do o sied len ia się r ó ż n y c h n a ro d o w o ś c i 1717 r. i t. p.
P rz e d ło ż o n y tu opis archiw um d y e c e z y i k a m ien ieck o - podolskiej ma wielkie z n a c z e n i e dla h is to ry k a dziejów kościoła p o ls k ie g o i o r m ia ń sk ie g o , gdyż o tw ie r a tajniki źródeł, d o t ą d tak mało zn an y ch i p o ro z rz u c a n y c h po w sz y stk ic h a rch iw ach n a całym o b szarze P olski h isto rycznej, a n a w e t i po archiw ach niemieckich. O d d a on i s ta ty s ty k o w i wielkie usługi, g d y b y zechciał choć w przybliżeniu zsum ow ać n a sz kapitał n a r o d o w y od 18 w. w d y e c e z y ac h k r e s o w y c h i w y k a z a ć tam p o s tę p y rusyfikacyi. S zc z e g ó ło w a s ta ty s ty k a ludności z w szystkich ziem polskich b y ła b y bard zo p o żąd an a. W s k a ż e o n a d ro g i i biologow i s p o łe cznemu, k tó r y b y badał n i e k tó r e k o m ó rk i życia s p o łe c z n e g o n a k re s a c h pod o lsk ich .
O pis te n niech aj będzie pobudką do in w e n ta r y z o w a n ia a rc h iw ó w d y e c e z y a ln y c h , a p rz y n a jm n ie j do zbierania d y p lo m ó w w d y e c e z y ac h polskich i ich opu b lik o w an ia, gdyż z a w ie ra ją o n e n ie o c e n io n y s k a rb ź ró d e ł do d z iejó w k o śc io ła p olskiego !) a p o n ie k ą d i dziejó w n a r o d o wych.
K s . j . G Ł Ą B .
’) P o d o b n o p ra w ie w sz y stk ie ju ż d y e c e z y e n iem ieck ie w A u stryi i N iem czech m ają u p o rzą d k o w a n e arch iw a i m a tery a ły arch iw a ln e o g łaszają w sw y c h d y e c e z y a ln y c h m iesięc zn ik a ch n a u k o w y ch , np. au gsb u rska i fryb u r- ska. Z p o lsk ich d y e c e z y i za b ra ły się do p racy w tym kierunku: krakow ska, w ło c ła w sk a , p łock a, san d om iersk a i przem ysk a. T rzy ostatn ie w ydają ju ż n a w e t sp e c v a ln e pism a p erv o d y ezn e: „K roniki11, dla p u b lik acyi badań w zak resie d ziejó w d y e c e z y a ln y c h . P od tym w z g lę d e m m oże słu ż y ć za w z ó r innym d y e - cezy o m M etropolia lw o w sk o -r u sk a , która za staran iem J. E. Ks. M etropolity S z e p ty c k ie g o , posiada w z o r o w o u p o rzą d k o w a n e arch iw u m d y e c e z y a ln e , o d dane już do u żytku p u b liczn eg o .
