Niemiecka historiografia o miastach na pograniczu polsko-białoruskim i polsko-ukraińskim w XX w.

Wydawnictwo­Uniwersytetu­Wrocławskiego

Niemiecka­historiografia­o­miastach­na­pograniczu polsko-białoruskim­i­polsko-ukraińskim­w­XX­w.

Felix­Ackermann,­Palimpsest Grodno. Nationalisierung, Nivellierung und So- wjetisierung mitteleuropäischen Stadt 1919–1991,­Wiessbaden­2010,­ss.­372;

christoph­Mick,­Kriegserfahrungen in einer multiethnischen Stadt: Lemberg 1914–1947,­Wiessbaden­2010,­ss.­632

Niemiecka­historiografia­od­lat­intensywnie­zajmuje­się­badaniem­historii­Europy­

środkowej­i­Wschodniej­w­XX­w.­Dużo­uwagi­poświęca­się­oczywiście­historii­Rosji­

i­ZSRR­w­tym­stuleciu¹.­Badacze­nie­tracą­jednak­z­oczu­wschodnich­połaci­dawnej­

Rzeczypospolitej,­ które­ pod­ koniec­ XViii­ w.­ stały­ się­ częściami­ wielonarodowych­

imperiów­rosyjskiego­i­austriackiego.­terytorium­to­w­początkach­XX­w.­było­areną­

krystalizowania­się­kilku­narodów,­których­aspiracje­polityczne­stały­się­jedną­z­przy- czyn­rozsadzenia­dotychczasowego­status quo­na­tych­rozległych­obszarach.­tutejsze­

ruchy­narodowe­nie­tylko­występowały­przeciw­metropoliom­i­niesatysfakcjonującemu­

je­porządkowi­politycznemu,­lecz­także­wchodziły­w­konflikty­z­sobą,­próbując­zawład- nąć­ziemiami­o­dotąd­wieloetnicznym­i­wielowyznaniowym­charakterze,­przekonując­

lub­wymuszając­na­tutejszej­ludności­zdefiniowanie­się­w­nowoczesnych,­narodowych­

kategoriach.­W­efekcie­powstawał­niezwykły­historyczny­tygiel­przyciągający­uwagę­

wielu­badaczy­niekoniecznie­swym­pochodzeniem­związanych­z­tym­regionem². Zainteresowanie­niemieckich­historyków­podsyca­oczywiście­fakt,­że­dwukrot- nie­w­okresie­i­i­ii­wojny­światowej­w­niemałej­części­obszary­te­były­kontrolowa- ne­i­okupowane­przez­Niemcy.­Przez­elity­tego­państwa­były­postrzegane­również­

jako­części­składowe­ich­szerszych­koncepcji­stworzenia­nowego,­korzystnego­dla­

Niemiec­układu­politycznego,­zakładającego­zwierzchnictwo­Berlina­(koncepcja­nie- mieckiej­Mitteleuropy)­lub­jego­bezwzględną­hegemonię­(lebensraum­iii­Rzeszy).­

W­ ostatnich­ latach­ pojawiło­ się­ wiele­ prac­ poświęconych­ różnym­ aspektom­ nazi- stowskiej­polityki­okupacyjnej,­zwłaszcza­eksterminacji­i­ludobójstwu­na­ludności­

żydowskiej,­ale­też­słowiańskiej­ziem­zajętych­przez­Wehrmacht­latem­1941­r.³­Warto­

1­ Wymienić­tu­trzeba­takich­badaczy,­jak:­H.­Altrichter,­S.­Merl,­K.­Schloegel,­j.­Baberow- ski,­M.­Hildermeier.

2­ ciekawe­ujęcie­tych­problemów­w­długiej­perspektywie­czasowej­zaproponował­ame- rykański­historyk.­Zob.:­t.­Snyder,­Rekonstrukcja narodów. Polska, Ukraina, Litwa, Białoruś 1569–1999,­Sejny­2006­(amerykańskie­wyd.­2003).

3­ czołowe­miejsce­zajmuje­tu­ponadtysiącstronicowa­książka:­ch.­gerlach,­Kalkulierte Morde. Die deustche Wirtschafts- und Vernichtungspolitik in Weißrussland 1941 bis 1944,­

Hamburg­1999.­Zob.­również:­D.­Pohl,­Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien

również­zwrócić­uwagę­na­badania,­które­stawiają­sobie­za­cel­pokazanie­zarówno­

polityki­ okupanta,­ jak­ i­ jej­ odbioru­ przez­ ludność­ podbitą,­ stosowanych­ przez­ nią­

strategii­dopasowania­się­lub­sprzeciwu­wobec­narzucanego­porządku,­relacji­między­

różnymi­grupami­ludności­w­perspektywie­jej­zróżnicowania­etnicznego,­religijnego­

i­ własnych­ programów­ polityczno-społecznych⁴.­ Szczególnie­ ciekawe­ i­ badawczo­

nowatorskie­są­ujęcia­długookresowe,­ujmujące­te­problemy­w­kontekście­zmieniają- cych­się­systemów­władzy.­Przykładem­takich­badań­prowadzonych­na­płaszczyźnie­

lokalnej­jest­książka­poświęcona­Baranowiczom­w­latach­drugiej­wojny­światowej⁵. Wybrane­tu­do­omówienia­prace­charakteryzują­się­właśnie­takim­szerokim­spoj- rzeniem,­obejmującym­wiele­dziesięcioleci.­Dzięki­temu­możliwa­jest­analiza­wybra- nych­zagadnień­w­kontekście­kilku­odmiennych­reżymów­politycznych.­Obiektem­

zainteresowania­obu­Autorów­są­miasta,­ale­książki­te­nie­są­typowymi­„historiami­

miejskimi”.­ Badaczy­ interesuje­ oczywiście­ bardzo­ historia­ lokalna,­ ale­ jako­ część­

szerszych­ procesów­ —­ przede­ wszystkim­ narodowotwórczych,­ oraz­ nazistowskiej­

czy­komunistycznej­„przebudowy”.­Szczegółowiej­traktują­zatem­jedynie­te­aspekty­

egzystencji­obu­ośrodków­miejskich,­o­ile­wchodzą­one­w­skład­owych­procesów­lub­

też­znajdują­się­w­jakimś­polu­ich­oddziaływania.­Obu­historyków­charakteryzuje­

również­rozmach­przeprowadzonych­kwerend,­które­objęły­liczne­archiwa­w­kilku­

krajach­i­rozmaite­typy­źródeł.­Każdy­z­nich­proponuje­też­pewną­koncepcję­teore- tyczną,­od­której­wychodząc,­rozwija­swą­własną­obszerną­narrację.­trzeba­dodać,­

że­obie­publikacje­należą­do­rozwijającego­się­już­od­kilku­lat­nurtu­badań­w­Niem- czech.­Powstały­już­książki­zajmujące­się­Wrocławiem,­gdańskiem­i­Szczecinem,­

które­niemal­od­razu­tłumaczone­są­na­język­polski⁶.­Być­może­stanie­się­to­udziałem­

prezentowanych­tu­tomów.

ich­ bliższe­ przedstawienie­ rozpocznijmy­ od­ dzieła­ poświęconego­ stolicy­ gali- cji­Wschodniej.­Uwagę­ch.­Micka­przyciągnęła­gwałtowność­zmian,­jakie­stały­się­

udziałem­lwowa­w­pierwszej­połowie­XX­w.­Miasto­w­latach­1914–1944­aż­sied- miokrotne­przeżyło­zmiany­władzy,­w­związku­z­czym­jego­mieszana­etnicznie­i­wy- znaniowo­ludność­zaznała­różnych­typów­doświadczeń­wojennych­i­represyjnych.­to­

zaś­przekonało­Micka,­że­zajmując­się­dziejami­lwowa­w­tym­okresie,­będzie­mógł­

pokazać­związki­między­wojną,­tworzeniem­się­narodów­i­brutalizacją­konfliktów­

etnicznych­(s.­2).­Wojna­to­dla­niego­przede­wszystkim­„katalizator­nacjonalizacji/

unarodowienia”­ludności,­w­dużej­części­dotąd­niepostrzegającej­siebie­i­otoczenia­

1941–1944. Organisation und Durchführung eines staatlichen Massenverbrechens,­Oldenburg­

1997.

4­ Przykładem­efektów­takich­badań­jest:­B.­chiari,­Alltag hinter Front. Besatzung, Kolla- boration und Widerstand in Weißrussland 1941–1944,­Düsseldorf­1998.

5­ A.­Brakel,­Unter Rotem Stern und Hakenkreuz: Baranowicze 1939 bis 1944. Das westli- che Weißrussland unter sowjetischer und deutscher Besatzung,­Paderborn­2009.

6­ g.­thum,­Die fremde Stadt. Breslau 1945,­Berlin­2003­(pol.­wyd.­g.­thum,­Obce miasto.

Wrocław 1945 i potem,­Wrocław­2007);­j.­Musekamp,­Zwischen Stettin und Szczecin, Meta- morphosen einer Stadt von 1945 bis 2005,­Wiesbaden­2010­(j.­Musekamp,­Między Stettinem a Szczecinem. Metamorfozy miasta od 1945 do 2005,­Poznań­2013);­P.O.­loew,­Danzig. Bio- graphie einer Stadt,­München­2011­(pol.­wyd.­P.O.­loew, Gdańsk i jego przeszłość. Kultura historyczna miasta od końca XVIII w. do dzisiaj,­gdańsk­2012).

w­kategoriach­narodowych­(s.­17).­Autor­widzi­miasto­rangi­lwowa­jako­pewne­sta- dium­pośrednie­—­jest­za­duże­na­wspólnotę­lokalną­(mieszkańcy­znają­się­tu­na­ogół­

tylko­w­ramach­swej­dzielnicy­lub­części­grupy­etnicznej­czy­wyznaniowej),­ale­za­

małe,­by­aspirować­do­wykształcenia­własnej­„wspólnoty­wyobrażonej”.­Można­więc­

zastanawiać­się­nad­warunkami,­w­których­taka­kategoria­jak­„naród”­staje­się­częścią­

konstruowanej­rzeczywistości­różnych­grup.­Nasycenie­tego­okresu­konfliktami­spra- wiło,­że­na­plan­pierwszy­w­ocenie­Micka­wybija­się­doświadczenie­wojenne,­które­

rzuca­cień­również­na­lata­nominalnego­pokoju­(dwudziestolecie­międzywojenne).­

Dla­Micka­naczelną­kategorią­staje­się­właśnie­„doświadczenie”,­czemu­nadaje­teo- retyczne­podstawy,­korzystając­przede­wszystkim­z­dorobku­wybitnego­niemieckiego­

historyka­ Reinharta­ Kosellecka⁷.­Autor,­ idąc­ jego­ śladem,­ podkreśla­ związki­ mię- dzy­doświadczeniem­a­przeszłością,­teraźniejszością­i­przyszłością,­które­tworzą­się­

pod­wpływem­stałego­przetwarzania,­tłumaczenia­i­przyswajania­doświadczeń.­Mick­

w­swoich­badaniach­analizuje­zatem­również­składniki­pamięci­indywidualnej­i­ko- lektywnej,­uwzględniając­tworzące­i­modelujące­je­zróżnicowane­zbiorowości.­co­

ważne,­Mick­dostrzega­niebezpieczeństwa,­jakie­wiążą­się­z­badaniem­doświadczeń,­

a­w­szczególności­ich­utrwalonych­postaci­(rozmaitych­form­wypowiedzi).­Wskazuje­

między­innymi­na­elitarność­utrwalania­przeżyć.­Doświadczenie­elit­nie­może­być­jego­

zdaniem­podstawą­do­generalizowania.­Stawia­pytania­o­„milczącą­masę”­i­jej­myśli,­

choć­od­razu­zastrzega­się,­że­historyk­ma­niewiele­możliwości­znalezienia­na­nie­

odpowiedzi.­Doświadczenia­w­koncepcji­wybranej­przez­Micka­wiodą­do­tworzenia­

obrazu­rzeczywistości.­Autor­zapowiada,­że­w­swojej­książce­będzie­badał­w­związku­

z­tym­problemem­trzy­płaszczyzny:­bazę­wstępnie­kształtującą­doświadczenie,­proces­

doświadczania­ w­ bliskości­ wydarzeń­ oraz­ ich­ sedymentację­ i­ nadawanie­ znaczeń.­

Wysunięte­przez­niego­tezy­sprowadzają­się­do­czterech­podstawowych­punktów.­Po­

pierwsze,­na­kształtowanie­się­doświadczeń­wpływają­przede­wszystkim­takie­czyn- niki,­jak­przynależność­etniczna­i­wyznanie­(pozycja­społeczna,­płeć­mają­marginalne­

znaczenie).­Po­drugie,­każda­władza­tworzy­specyficzne­ramy­rozwoju­stosunków,­

bez­ich­poznania­niemożliwe­jest­zrozumienie­działań­grup­tworzących­zbiorowość.­

Kolejna­teza­wskazuje­na­rozwijający­się­po­zakończeniu­walk­spór­o­interpretację­

doświadczeń­i­zasadniczą­rolę­konfliktu­różnych,­sprzecznych­kultur­pamięci.­Wresz- cie­Mick­za­główne­wydarzenie­rzutujące­nie­tylko­na­okres­międzywojenny,­ale­też­

ii­wojnę­światową­uważa­Wielką­Wojnę­i­wojnę­polsko-ukraińską­lat­1918–1919.­ta­

ostatnia­według­niego,­mająca­cechy­wojny­domowej,­stanowi­centralny­punkt­na­ma- pie­doświadczeń­trzech­narodów­(najmocniej­Polaków­i­Ukraińców),­jest­podstawą­

trwałego­rozłamu­pośród­mieszkańców­miasta­oraz­punktem­wyjścia­do­odrębnych­

narodowych­mitologii­i­paliwem­do­dalszych,­coraz­brutalniejszych­zmagań.

Podstawa­źródłowa­tej­obszernej­książki­jest­również­rozległa­i­musi­budzić­sza- cunek­dla­pracowitości­Autora.­Wykorzystał­on­różne­rodzaje­źródeł:­rozmaite­doku- menty­autobiograficzne,­utwory­literackie,­dokumenty­władz,­urzędów,­stowarzyszeń­

i­organizacji,­prasę­oraz­zabytki­materialne.­Mick­eksplorował­zasoby­aż­17­placó- wek­ archiwalnych­ na­ Ukrainie,­ w­ Polsce,­ Niemczech­ i­Austrii.­ Zanalizował­ ponad­

7­ jego­dorobek­jest­w­Polsce­dość­dobrze­znany.­Ostatnio­wydano­po­polsku:­Warstwy czasu. Studia z metahistorii,­Warszawa­2012.

30­tytułów­prasowych­wydawanych­w­badanym­okresie­w­kilku­językach.­Sięgnął­po­

dziesiątki­drukowanych­dokumentów­i­wspomnień­oraz­liczne,­współczesne­tamtym­

wydarzeniom,­inne­wydawnictwa­(druki­propagandowe,­albumy­itp.).­Skrupulatnie­za- poznał­się­z­osiągnięciami­i­stanowiskami­kilku­historiografii­narodowych­odnośnie­do­

dziejów­lwowa.­W­efekcie­uzyskał­materiał­do­prawdziwie­wielojęzycznej­polifonii­

opowieści­o­lwowie.­jest­ono­z­jednej­strony­miastem­realnym,­z­drugiej­zaś­(a­może­

najbardziej)­miastem­wyobrażonym­i­wymarzonym,­a­jego­końcową­zagładę­przyno- si­nie­tylko­przemoc­zewnętrzna­(okupanci),­lecz­także­walka­samych­mieszkańców­

o­niepodzielne­panowanie­nad­nim­i­urzeczywistnienie­swych­wyobrażeń.­Niemiec- ki­historyk­manifestuje­przy­tym­dość­wyraźnie­swój­zamiar­pozostania­neutralnym­

analitykiem.­Podkreśla­to­choćby­świadomy­wybór­dla­wszystkich­badanych­okresów­

jednej­nazwy­miasta:­tej­używanej­w­krajach­niemieckojęzycznych.­Zatem­lemberg­

zyskuje­nadrzędną­pozycję­w­stosunku­do­narodowych­narracji­mówiących­o­lwowie,­

lvivie­czy­lvovie.­czy­jednak­czytelnik­nie­nabiera­przez­to­przekonania,­że­istniało­

jakieś­nadmiasto­górujące­nad­wtórnymi,­narodowymi­swymi­wcieleniami?

Książka­ ma­ budowę­ chronologiczno-problemową.­ jej­ główna­ część­ składa­ się­

z­ ośmiu­ rozdziałów,­ których­ zawartość­ rozciąga­ się­ między­ „świtem”­ XX­ wieku­

a jego­połową.­Podstawą­struktury­książki­są­wspomniane­już­siedmiokrotne­zmia- ny­rządów­nad­miastem.­Mamy­tu­do­czynienia­z­prawdziwym­korowodem­władzy:­

austriacka,­ rosyjska,­ ponownie­ austriacka,­ ukraińska,­ polska,­ radziecka,­ niemiecka­

i­ponownie­radziecka.­W­rozdziale­pierwszym­Autor­kreśli­w­zarysie­pozycję­i­stan­

lwowa­w­XiX­wieku.­charakteryzuje­również­rodzące­się­programy­narodowe­i­mię- dzyetniczne­stosunki­w­mieście.­Następnie­przedstawia­wypadki­wojenne­z­uwzględ- nieniem­różnych­perspektyw.­głównym­dziedzictwem­i­wojny­stała­się­według­niego­

destabilizacja,­obalenie­dotychczasowych­autorytetów­i­zaostrzająca­się­radykaliza- cja­narodowa.­W­kolejnym­rozdziale­Mick­skupia­się­na­walkach­polsko-ukraińskich­

o­panowanie­nad­miastem.­W­tym­kontekście­pokazuje­wzajemne­postrzeganie­Pola- ków­i­Ukraińców­oraz­autoobraz­tych­grup,­na­który­wpływają­doświadczenia­wojny­

domowej.­

Po­czterech­latach­wojny­i­licznych­doświadczeniach­przemocy­galicyjscy­Ukra- ińcy­i­Polacy­byli­gotowi,­mimo­wielu­rodzinnych­powiązań,­mimo­liczonej­w­setki­

lat­koegzystencji,­walczyć­z­bronią­w­ręku­o­przynależność­regionu­do­polskiego­pań- stwa­lub­niezależnej­Ukrainy.­Wcześniej­zatarte­granice­wyostrzyły­się­podczas­pol- sko-ukraińskiej­wojny­1918/1919.­ludzie­musieli­teraz­wybrać­jeden­naród­(s.­573).­

Wskazuje­ również­ na­ problematyczną­ pozycję­ żydów,­ odczuwających­ coraz­

większe­ciśnienie­dwóch­nasilających­się­nacjonalizmów,­które­widzą­w­nich­nie­tylko­

grupę­obcą,­ale­też­potencjalnie­lub­czynnie­nielojalną.­Neutralność­to­również­może­

być­zdrada.­te­dwa­rozdziały­stanowią­niemal­1/3­objętości­książki,­co­jest­dodatko- wym­dowodem,­jak­ważne­dla­dalszego­biegu­wypadków­było­tych­kilka­lat.­W­roz- dziale­dotyczącym­okresu­międzywojennego­Autor­koncentruje­się­na­przedstawieniu­

skutków­demograficznych­oraz­politycznych­i­ekonomicznych­czasów­wojennych.­

Analizuje­polską­politykę­wobec­mniejszości­oraz­organizacje­i­instytucje­ukraińskie,­

przedstawia­życie­mniejszości­żydowskiej­i­otaczający­ją­antysemityzm.­Problemom­

konkurencji­pamięci­i­kształtowaniu­się­odrębnych­światów­doświadczeń­poświęcony­

został­następny­rozdział.­Mick­analizuje­tu­wytworzony­na­podstawie­wydarzeń­lat­

1918–1919­„mit­listopadowy”,­relacjonując­prowadzony­wokół­niego­dyskurs­pol- ski,­ukraiński­oraz­żydowski.­Ukazuje­proces­formowania­się­specyficznej­kultury­

historycznej­i­związanej­z­nią­topografii­upamiętniania­w­tkance­miejskiej­na­cze- le­z­cmentarzami­wojskowymi,­miejscami­kultu­poległych,­jak­również­rozmaitymi­

uroczystościami­oddającymi­hołd­„martwym­bohaterom”.­W­lwowskich­warunkach­

listopadowe­walki­stawały­się­także­mitem­założycielskim­ii­RP,­dystansując­nawet­

„cud­nad­Wisłą”.­ich­efektem­było­jednak­zaostrzanie­się­stosunków­między­dwiema­

głównymi­lwowskimi­nacjami,­o­czym­świadczą­wypadki­w­dziesiątą­rocznicę­obro- ny­lwowa­w­1928­r.­(s.­388–394).­jednocześnie­intensyfikowały­się­zarówno­nastro- je,­jak­i­wystąpienia­antyżydowskie­w­mieście.­Mick­wskazuje­najbardziej­aktywnych­

aktorów­tych­procesów:­krajowych­i­lokalnych­polityków,­pisarzy,­dziennikarzy,­kler,­

naukowców,­oficerów.­tworzą­i­narzucają­oni­określoną­narrację­i­starają­się­wokół­

niej­skupić­swą­grupę­narodową,­aktywizując­proces­narodowej­kategoryzacji­w­niż- szych­warstwach­społecznych.­W­kolejnym,­tym­razem­niezbyt­obszernym,­rozdziale­

Mick­kreśli­sytuację­w­końcu­lat­30.­Pisze­o­problemach­gospodarczych­i­społecznych­

(między­innymi­o­wielkich­strajkach­1936­r.)­i­polsko-ukraińskiej­wrogości­w­cieniu­

zagrożenia­ze­strony­iii­Rzeszy.­W­tej­części­przytacza­ciekawe­fragmenty­raportów­

słanych­do­Berlina­przez­niemieckiego­konsula­we­lwowie.­Następnie­w­bardzo­roz- budowanym­rozdziale­dotyczącym­ii­wojny­światowej­analizuje­wydarzenia­z­wrze- śnia­1939­r.­związane­z­upadkiem­państwa­polskiego­oraz­politykę­obu­okupantów:­

jej­założenia,­sposób­postrzegania­ludności­i­odbiór­działań­władz­przez­lwowiaków.­

Dochodzi­do­wniosku,­że­trzy­główne­grupy­narodowe­w­mieście­inaczej­widziały,­

odczuwały­i­zapamiętały­ten­okres.­Udziałem­żydów­stała­się­skazana­na­klęskę­walka­

o­fizyczne­przeżycie.­Polacy­i­Ukraińcy­także­walczyli­o­przetrwanie,­ale­równocze- śnie­toczyli­kolejny­etap­swych­dwustronnych­zmagań­o­ziemię,­programy­polityczne­

i­swoje­przekonania­(s.­577).­Z­punktu­widzenia­badań­Micka­nieważne­jest­przy­tym,­

jak­rzeczywiście­przebiegały­wydarzenia­wojny­i­okupacji,­czy­są­prawdziwym,­czy­

fałszywym­obrazem.­istotniejsze­jest,­co­wielokrotnie­podkreśla,­jak­zostały­odczute,­

zapamiętane­i­zracjonalizowane­przez­ludzi.­W­warunkach­silnej­wzajemnej­wrogości­

wzmagała­się­tendencja­do­wpisywania­nowych­doświadczeń­w­stare­klisze­i­utrwalo- ne­stereotypy.­Bardzo­dobrze­było­to­widać­w­stosunku­do­żydów.­Zachowanie­pew- nej­ich­części­wobec­władz­radzieckich­całkowicie­wymazało­fakty­prześladowania­

przez­komunistów­w­postaci­konfiskaty­żydowskiego­mienia,­ataków­na­religijność­

i­represji­(deportacji­i­aresztowań),­stając­się­pretekstem­usprawiedliwiającym­anty- semityzm­i­współudział­w­prześladowaniu­żydów­po­1941­r.­W­Polakach­Mick­widzi­

główne­ofiary­pierwszego­etapu­sowietyzacji.­Wyjąwszy­bezprecedensową­zagładę­

galicyjskich­żydów­pod­rządami­nazistów,­byli­również­głównymi­ofiarami­drugiej­

okupacji,­przy­znaczącym­udziale­ukraińskim.­Ponowne­zajęcie­miasta­przez­wojska­

radzieckie­nie­przerywa­epoki­niszczenia­i­zagłady,­ale­właściwie­stanowi­jej­kulmi- nację.­Spór­polsko-ukraiński­zostaje­rozstrzygnięty­w­sposób­tak­całkowicie­odmien- ny­od­oczekiwań­zaangażowanych­w­nie­stron,­że­trudno­mówić­o­czyimś­zwycię- stwie.­Powojenny­lwów­nie­jest­już­wprawdzie­polski,­ale­nie­staje­się­też­ukraiński­

w­sensie­koncepcji­snutych­przez­narodowe­elity.­Wysiedlenie­Polaków­na­zachód,­

krwawe­tłumienie­ukraińskiego­oporu­i­integracja­z­radzieckim­terytorium­przyno- szą­kres­istnieniu­lwowa­jako­tytułowego­„multietnicznego­miasta”.­Zdaniem­Micka­

pozostaje­jednak­scheda­podzielonej­i­skonfliktowanej­pamięci,­która­do­dziś­obciąża­

stosunki­Polaków,­Ukraińców­i­żydów.­choć­przedmiot­sporu­w­tamtej­historycznej­

formie­nie­istnieje,­ukształtowane­w­związku­z­nim­historyczne­doświadczenie­cią- gle­zachowuje­swą­moc­oddziaływania­na­samopostrzeganie­się­i­percepcję­drugiej­

strony­dawnego­konfliktu.­Skłócona­polifonia­pamięci­trwa.­tego­przekonania­Autora nie­ można­ obalić,­ należy­ jednak­ zauważyć,­ że­ w­ porównaniu­ z­ pierwszą­ połową XX­w.,­przynajmniej­jeśli­chodzi­o­Polaków,­ten­odcinek­wojny­na­pamięć­zajmuje­

raczej­marginalne­miejsce­w­toczonych­debatach­i­sporach.

Druga­książka­opowiada­o­dwudziestowiecznych­losach­grodna,­miasta­nad­Nie- mnem,­kolejnego­multietnicznego­miasta­Kresów­Wschodnich­ii­RP.­W­odróżnieniu­

od­bohatera­wcześniej­omawianej­książki­nie­mamy­tu­do­czynienia­z­miastem-stoli- cą,­silnie­promieniującym­ośrodkiem­politycznym­i­kulturalnym.­grodno­w­począt- kach­XX­w.­w­porównaniu­z­niedalekimi­Wilnem­i­Białymstokiem­jest­ośrodkiem­

prowincjonalnym,­choć­stanowi­centrum­swego­najbliższego­regionu.­Dla­Autora­jest­

to­przykład­jednej­z­wielu­średnich­rozmiarów­wspólnot­miejskich­Europy­środko- wo-Wschodniej,­które­zniszczyły­wojny­i­rewolucje.­Felix­Ackermann­do­skonden- sowanego­opisu­dziejów­grodna­w­XX­w.­używa­przenośni­w­postaci­palimpsestu,­

pergaminu­ wielokrotnie­ używanego,­ na­ którym­ wymazywano­ poprzedni­ zapis,­ by­

zrobić­ miejsce­ dla­ nowego.­ całkowite­ wymazanie­ nie­ było­ jednak­ możliwe­ i,­ jak­

pokazuje­Ackermann,­spod­aktualnych­kształtów­i­form­przebijają­poprzednie­ślady.­

Odczytywanie­palimpsestu­grodzieńskiego­ma­być­według­Autora­książki­materiałem­

do­rozważań­nad­trzema­podstawowymi­procesami,­które­wycisnęły­w­XX­w.­pięt- no­na­tej­części­Europy.­Są­to­nacjonalizacja­(unarodowienie),­niwelacja­(rozumiana­

jako­zniszczenie­materialne,­a­przede­wszystkim­eksterminacja­ludności)­oraz­sowie- tyzacja.­W­ analizie­ tych­ problemów­Autor­ wykazuje­ podejście­ interdyscyplinarne.­

Stara­się­łączyć­klasyczny­warsztat­historyka­z­metodami­demografa,­etnografa­i­so- cjologa.­jego­zdaniem­dotychczasowe­narracje­o­grodnie­miały­charakter­zamknię- ty,­ były­ albo­ narodowe­ (odrębna­ polska,­ żydowska,­ białoruska),­ albo­ specyficznie­

ponadnarodowe­(radziecka),­a­potrzebna­jest­narracja­transkulturowa.­taką­właśnie­

—­z­wykorzystaniem­bardzo­bogatej­bazy­źródłowej­i­literatury­przedmiotu­—­sta- ra­się­konsekwentnie­prowadzić.­Ackermann­zagłębił­się­nie­tylko­w­akta­urzędowe­

z­różnych­okresów­i­różnych­władz­państwowych­(polskiej,­radzieckiej,­niemieckiej).­

Wykorzystał­też­prasę,­publicystykę,­wspomnienia­i­relacje.­Sam­przeprowadził­pra- wie­ trzydzieści­ wywiadów­ z­ byłymi­ i­ obecnymi­ grodnianami,­ mieszkającymi­ nad­

Niemnem,­w­Polsce­i­izraelu.­jako­materiał­źródłowy­wykorzystał­również­zdjęcia,­

plakaty,­plany­miasta­z­różnych­epok,­które­utrwalają­zmieniającą­się­kulturalną­topo- grafię­miasta.­Analizie­poddał­losy­budowli,­pomników,­nazw­ulic.

Struktura­książki­opiera­się­na­trzech­wspomnianych­wyżej­nadrzędnych­proble- mach.­Narrację­otwiera­część­wstępna.­Autor­wyłożył­w­niej­swe­podejście­metodo- logiczne,­użyte­metody,­wykorzystane­źródła­i­ustosunkował­się­do­stanu­badań­nad­

dziejami­grodna.­gruntowne­omówienie­licznych­i­bardzo­interesujących,­w­dużej­

części­nieznanych­wątków­tej­książki­nie­jest­niestety­możliwe.­toteż­jej­zawartość­

zostanie­ zarysowana­ w­ przybliżeniu,­ z­ wyjątkiem­ najbardziej­ interesującej­ recen- zentkę­części­poświęconej­sowietyzacji­grodna.­część­i­książki­pt.­Nacjonalizacja dotyczy­okresu­1919–1939.­Motywem­przewodnim­narracji­są­państwowe­i­lokalne­

strategie­traktowania­i­przeobrażania­grodna­w­kierunku­stworzenia­miasta­narodo- wego­(polskiego).­Ackermann­opisuje­działania­władz­w­tym­kierunki­i­reakcje­na­

nie­różnych­grup­ludności.­jego­zdaniem­polonizacja­miasta­nie­była­pełna,­na­prze- szkodzie­stanęła­i­niezgoda­niepolskich­obywateli­miasta,­i­brak­środków­na­większe­

przedsięwzięcia.­Z­biegiem­czasu­następowała­natomiast­radykalizacja­polityki­władz­

oraz­postaw­ludności.­Wzmagały­się­waśnie­narodowe,­a­najbardziej­napięte­stosunki­

panowały­między­Polakami­i­żydami.­Wymazano­z­przestrzeni­miejskiej­ślady­pano- wania­rosyjskiego­w­mieście,­a­nowa­narracja­historyczna­zdominowana­została­nie­

przez­wątki­nawiązujące­do­dziedzictwa­Wielkiego­Księstwa­litewskiego,­zwłaszcza­

Polski.­Zdaniem­Akcermanna­choć­narracja­polska­zdominowała­ten­okres­na­polu­

oficjalnym,­to­nie­doprowadziła­do­unieważnienia­innego­postrzegania­miasta.­Każ- da­grupa­narodowa­miała­swoją­opowieść­o­grodnie.­Narracja­o­mieście­wielkich­

książąt,­królów,­sejmów­dawnej­Rzeczypospolitej­nie­miała­zdolności­ponadklasowej­

i­ponadnarodowej­integracji.­Nacjonalizacja­w­wydaniu­grodzieńskim­nie­była­jedno- wymiarowa.­We­wzajemnym­traktowaniu­się­ludności­narodowość­liczyła­się­tylko­

częściowo,­bo­ta­nie­była­kategorią­codzienności­—­najważniejsze­okazało­się­wyzna- nie­i­pochodzenie­społeczne.­Próbowano­również­propagować­czynnik­łączący­różne­

grupy­—­była­nim­twórczość­literacka­i­działalność­społeczna­Elizy­Orzeszkowej.

Kolejna­część­pt.­Niwelacja,­to­opis­niszczenia­grodna,­wszystkich­jego­warstw­

i­postaci.­jest­to­narracja­o­mieście­zniszczonym­przez­wojnę,­dwie­okupacje­i­ich­

głębokie­skutki.­Owo­„zrównanie­z­gruntem”­było­potrzebne­do­wprowadzenia­tu­

nowej­kodyfikacji.­Wagi,­jaką­Autor­obdarza­te­wydarzenia­w­perspektywie­dalszych­

dziejów­miasta,­dowodzić­może­objętość­tej­części­—­mimo­kilkuletniego­zaledwie­

okresu­jest­ona­obszerna­(około­130­stron).­Analizuje­tu­działania­władz­okupacyj- nych,­ pisze­ o­ wpływie­ represji,­ analizuje­ postawy­ ludności,­ jej­ reakcje­ wobec­ na- pływających­„wostoczników”.­Sporo­miejsca­poświęca­losom­żydów­i­stosunkowi­

do­ nich­ innych­ narodowości­ miasta.­ Odnosi­ się­ do­ tezy­ o­ żydowskiej­ kolaboracji­

z­ władzą­ radziecką.­Wskazuje­ na­ politykę­ represyjną­ wobec­ żydów,­ odwołuje­ się­

do­struktury­socjalnej­tej­mniejszości,­która­jego­zdaniem­wymuszała­większe­za- angażowanie­w­niektórych­częściach­nowego­systemu.­jednak­jego­przekonanie,­że­

elity­żydowskie­były­właściwie­tak­samo­represjonowane­przez­władzę­radziecką­jak­

Polacy,­budzi­pewne­wątpliwości­(s.­117,­227).­Autor­dokonuje­też­ciekawej­oceny­

skutków­radzieckiej­polityki­białorusizacji­w­grodnie.­Działania­te­w­mieście,­w­któ- rym­ Białorusini­ stanowili­ zmarginalizowane­ warstwy­ niższe,­ były­ odbierane­ jako­

propaganda,­mrzonka­i­nie­przekonywały­mieszkańców­do­popierania­nowych­władz.­

to­samo­zresztą­dotyczyło­późniejszej,­bardzo­ograniczonej­niemieckiej­oferty­dla­

Białorusinów.­Podsumowując­okres­wojenny,­Ackermann­jako­jego­skutki­wymienia:­

postępujące­zniszczenie­przedwojennej­struktury­narodowej­i­wyznaniowej­(wojnę­

przeżyło­kilkunastu­grodzieńskich­żydów...),­zaostrzenie­etnicznych­kategorii­i­po- strzegania­się­ludności­zgodnie­z­nimi­(wprowadzanie­dokumentów­osobistych­z­na- rodowością),­zniszczenie­materialnej­tkanki­miejskiej­(strata­ponad­40%­powierzchni­

mieszkalnej),­zniszczenie­miejskich­instytucji,­organizacji­społecznych,­rozmaitych­

więzi­i­sieci­kontaktów.­Dokończeniem­tej­„dekompozycji”­grodna­będzie­opisane­

przez­Ackermanna­w­następnej­części­książki­opuszczenie­miasta­przez­większość­

polskich­ mieszkańców.­W­ efekcie­ zniszczone,­ zubożałe,­ wyludnione­ miasto,­ które­

w­dodatku­stało­się­ośrodkiem­pogranicznym,­przeobraziło­się­w­dogodne­pole­do­

urzeczywistniania­tu­kolejnego­odgórnego­procesu­—­tym­razem­sowietyzacji.

Ackermann­ poświęcił­ mu­ trzecią­ część­ swej­ monografii.­ Obejmuje­ ona­ okres­

1944–1991.­Historiografia­na­temat­powojennych­dziejów­zachodniej­Białorusi­pozo- staje­—­z­różnych­przyczyn­—­uboga.­Zainteresowanie­polskich­badaczy­ogranicza­

się­najczęściej­do­lat­40.,­z­problemów­kolejnych­dekad­wybierając­jedynie­losy­pol- skiej­mniejszości.­Historycy­białoruscy­odczuwają­natomiast­na­tym­polu­badawczym­

wiele­ograniczeń.­tym­bardziej­docenić­należy­badania­podjęte­przez­Ackermanna.­

Z­pewnością­stanowić­one­będą­punkt­wyjścia­przyszłych­prac.­Autor­skupiony­jest­

nie­tylko­na­wydobyciu­elementów­składowych­procesów­integracyjnych­z­resztą­te- rytorium­Białorusi­radzieckiej­czy­na­pokazaniu­przebiegu­radzieckiej­urbanizacji.­

śledzi­z­uwagą­różnice­zauważalne­w­przypadku­grodzieńskim.­Odwołuje­się­między­

innymi­do­badań­innego­niemieckiego­historyka­zajmującego­się­rozwojem­Mińska⁸.­

Kilka­lat­powojennych­stanowi­w­oczach­Ackermanna­dalsze­oczyszczanie­pola­pod­

uformowanie­miasta­w­nowych­warunkach­rozwojowych­(przesiedlenie­Polaków,­na- pływ­kadr­z­głębi­terytorium­radzieckiego,­częściowa­odbudowa,­bolączki­codzienno- ści­w­zdewastowanym­mieście).­„Nowa­era­w­historii­miasta”,­której­częścią­będzie­

przyspieszenie­rozwoju­demograficznego,­rozbudowa­miasta,­tworzenie­nowej­spo- łeczności­„ludzi­radzieckich”­rozpoczyna­się­wraz­z­podjęciem­w­końcu­lat­50.­XX­w.

budowy­Kombinatu­chemicznego­AZOt.­W­następnych­latach­znacząco­zwiększy­

się­obszar­miasta­i­kilkakrotnie­wzrośnie­liczba­jego­mieszkańców.­Autor­wnikliwie­

przygląda­ się­ rosnącej­ populacji­ miasta,­ wyodrębnia­ strategie­ funkcjonowania­ mi- grantów­w­nowym­środowisku,­analizuje­zjawiska­uwidoczniające­się­na­styku­poli- tyki­władz­radzieckich­i­reakcji­na­nią­ludności­miasta.­W­tym­niemal­stustronicowym­

przedstawieniu­Autor­wyróżnił­trzy­problemy.­Pierwszym­jest­rozwój­przestrzenny­

miasta,­realizowane­tu­przedsięwzięcia­budowlane,­ich­relacje­z­wcześniejszą­tkanką­

miejską.­Dochodzi­do­wniosku,­że­grodno­nie­rozwijało­się­w­całkowitej­zgodzie­

z­„wykształconym­w­Mińsku­modelem­socjalistycznego­miasta”­(s.­246).­Wskazuje­

między­innymi­na­ostanie­się­w­grodnie­starówki,­choć­dochodzi­do­punktowego­

niszczenia­starszej­zabudowy­(kościoła­garnizonowego,­niektórych­fragmentów­ulic­

w­związku­z­przebudową­czy­koniecznością­znalezienia­miejsca­dla­nowych­obiek- tów­reprezentacyjnych).­Ambitne­plany­przebudowy­miasta­pozostały­jednak,­choćby­

z­braku­środków,­na­papierze.­Wyburzenia,­jakich­dokonano,­dowodziły­braku­iden- tyfikacji­władz­z­krajobrazem­kulturowym­miasta.­Bardzo­interesujące­jest­porówna- nie­przestrzeni­miejskiej­grodna­w­oparciu­o­plany­miasta­z­okresu­przedwojennego­

i­z­początku­lat­90.­XX­w.­(s.­240–242).­Kolejny­problem­to­intensywna­migracja­lud- ności­chłopskiej­z­najbliższego­regionu­do­uprzemysławiającego­się­miasta.­Była­ona­

głównym­czynnikiem­zwiększającym­liczbę­jego­ludności.­Powodem­wypychającym­

chłopów­z­rodzinnych­okolic­była­przede­wszystkim­kołchozowa­bieda.­Hasło­„opu- ścić­wieś­za­wszelką­cenę”­(s.­247)­stało­się­impulsem­dla­dziesiątek­tysięcy­młodych­

ludzi­(i­nierzadko­ich­rodziców)­niezależnie­od­narodowości.­Ackermann­wskazu- je­przy­tym­nie­tylko­na­biedę­jako­czynnik­uruchamiający­ten­wysoce­dobrowolny­

8­ t.­Bohn,­Minsk — Musterstadt des Sozialismus. Stadtplannung und Urbanisierung in der Sowjetunion nach 1945,­Köln­2008.

ruch­ludności.­Pisze­również­o­sposobach­postrzegania­wsi­i­miasta.­Z­wsią­w­tym­

czasie­powiązane­były­takie­skojarzenia,­jak­zamknięcie,­zacofanie,­brak­perspektyw­

i­możliwości­awansu,­brak­urozmaicenia­w­życiu.­Miasto­widziano­—­niewątpliwie­

również­pod­wpływem­radzieckiej­propagandy­—­jako­miejsce­lepszego­życia,­kul- tury,­awansu,­rozrywek,­postępu,­nowoczesności­polegającej­na­zmianie­stylu­życia,­

języka,­mentalności.­Migranci­byli­zatem­napędzani­różnymi­impulsami­i­motywa- mi.­Opuszczenie­wsi,­zmiana­dotychczasowego­życia,­jego­kształtu­i­wartości­z­nim­

związanych­były­—­w­ocenie­Ackermanna­—­decyzjami­przede­wszystkim­dobro- wolnymi,­ często­ upragnionymi,­ które­ starano­ się­ realizować­ nierzadko­ na­ przekór­

licznym­przeszkodom.­Posługiwano­się­przy­tym­środkami­nielegalnymi,­korumpo- wano­urzędników­gminnych­wydających­dokumenty,­wykorzystywano­osobiste­zna- jomości.­Bardzo­ciekawe­jest­wyodrębnienie­przez­Autora­różnych­dróg­i­szlaków­

wiodących­—­często­z­licznymi­przystankami­—­ze­wsi­do­miasta­(s.­249).­Wśród­

nich­była­na­przykład­migracja­łańcuchowa­—­ściąganie­przez­świeżo­upieczonego­

mieszkańca­miasta­rodziny,­dalszych­krewnych,­sąsiadów­i­znajomych.­Akcermann­

podważa­tu­stereotypowe­opinie­o­kołchoźnikach­—­nie­są­oni­ubezwłasnowolnioną,­

apatyczną­grupą,­lecz­aktywnie­i­pomysłowo­działają­na­rzecz­zmiany­swego­losu.­

Udowadnia­również,­że­sowietyzacja­nie­była­li­tylko­procesem­odgórnym,­kiero- wanym­i­wymuszanym­przez­władze.­Przyjmowano­ją­dobrowolnie,­gdyż­zgadzała­

się­ z­ osobistymi­ planami­ i­ oczekiwaniami.­W­ pojęciu­ chłopów­ o­ lepszym,­ nowo- czesnym,­kulturalnym­życiu­w­mieście­mieściło­się­bowiem­także­porzucenie­oznak­

wiejskości­—­języka,­nawyków,­tradycyjnego­kalendarza.­Stąd­jego­zdaniem­bardzo­

szybka­rusyfikacja,­której­oczywiście­działania­władz­(polityka­oświatowa,­wydaw- nicza,­kulturalna­itd.)­bardzo­sprzyjały.­ciekawe­jest­również­spojrzenie­Ackerman- na­na­stosunki­narodowościowe­w­mieście.­Według­niego­nie­można­mówić­o­przy- musowej­ depolonizacji­ czy­ rusyfikacji­ miasta­ (s.­ 258).­W­ latach­ 90.­ żyło­ bowiem­

w­nim­więcej­Polaków­i­Białorusinów­(w­liczbach­bezwzględnych)­niż­przed­wojną.­

Powojenne­przesiedlenie­polskich­grodnian­zostało­zrekompensowane­przez­napływ­

katolickich­chłopów­przyznających­się­do­narodowej­identyfikacji­polskiej­i­mniej- szość­polska­utrzymywała­się­na­poziomie­ok.­20%.­Natomiast­Białorusini­stanowili­

teraz­główną­grupę­zamieszkującą­grodno.­choć­język­rosyjski­chętnie­uznawano­

za­język­miasta­i­nowoczesności,­to­nie­poszło­za­tym­faktem­automatyczne­przyj- mowanie­tożsamości­rosyjskiej.­Stosowanie­przez­radziecką­administrację­kategorii­

narodowych­doprowadziło­do­zakończenia­procesów­nacjonalizacji­ludności­grodna­

i­okolic.­Ackermann­zauważa­jednak,­że­krystalizowanie­się­nowoczesnej­tożsamości­

białoruskiej­wypaczała­i­polityka­radziecka,­i­stosunek­samych­Białorusinów,­wią- żących­jej­tradycyjny­kształt­z­wiejskim­wstecznictwem.­Stąd­spreparowany­przez­

działaczy­kulturalnych­tzw.­styl­narodowy­był­przyjmowany­ambiwalentnie.­Malała­

liczba­posługujących­się­językiem­białoruskim­(w­większości­zresztą­nieliterackim),­

ale­nie­w­takim­tempie,­jakie­mogłoby­wynikać­z­braku­w­miastach­oświaty­w­języku­

białoruskim­i­forum,­gdzie­publicznie­ten­język­mógłby­być­używany.­Ackermann­

zauważa,­że­w­rodzinnym­kręgu­kultywowano­wiele­„wiejskich”­zwyczajów,­używa- no­„prostej­mowy”,­wykazywano­przywiązanie­do­pewnych­form­religijności­(choć­

najczęściej­bez­związków­z­Kościołami),­utrzymywano­też­żywe­związki­z­miejscami­

pochodzenia.­Sowietyzacja­grodna­następowała­więc­jako­wynik­urbanizacji­i­indu-

strializacji,­połączonych­z­ruralizacją­w­radzieckich­warunkach­polityczno-społecz- nych.­Postępowała­w­wyniku­działań­władz­komunistycznych,­ale­też­wyborów­samej­

ludności.­W­ocenie­Ackermanna­gotowa­była­ona­przynajmniej­do­częściowej­so- wietyzacji­(kulturalnej)­niezależnie­od­swego­etnicznego­pochodzenia­czy­wyznania.­

główną­tego­przyczyną­było­dążenie­do­opuszczenia­skolektywizowanej­i­biednej­

wsi­(s.­329).

Do­niezwykle­ciekawych­fragmentów­tej­części­należą­też­rozważania­o­radziec- kiej­polityce­historycznej,­która­przyjmowała­w­części­pewne­formy­nacjonalizacji.­

W­ oparciu­ o­ badania­ archeologiczne­ grodno­ przedstawiano­ jako­ „praruski­ gród”­

i­włączano­do­radzieckiej­interpretacji­dziejów­Białej­Rusi­jako­części­rosyjskiej­hi- storii,­przerzucano­również­swoisty­pomost­między­mglistymi­czasami­średniowie- cza­i­współczesnością.­Autor­wykorzystuje­tu­rozmaite­źródła.­Analizuje­popularne­

prace­historyczne,­zmiany­nazw­ulic,­zawartość­wystaw­muzealnych­prezentujących­

w­formie­popularnej­nowy­kanon­historyczny­i­związane­z­nim­nowe­mity­założy- cielskie.­Wśród­tych­wszystkich­elementów­świadomego­i­nieświadomego­zerwania­

z­przeszłością­wyszukuje­jednak­również­ziarna­kontynuacji,­na­przykład­stosunek­

do­postaci­Elizy­Orzeszkowej­czy­utrzymanie­niektórych­nazw­ulic,­zachowanie­czę- ści­zabytków.­Ackermann­dostrzega­w­drugiej­połowie­lat­80.­XX­w.,­czyli­pod­ko- niec­okresu­radzieckiego,­rodzenie­się­zainteresowania­i­szacunku­dla­pełnej­historii­

miasta.­Podaje­kilka­tego­przykładów,­które­widzieć­należy­w­kontekście­odrodzenia­

narodowego­białoruskiego­i­polskiego­w­mieście.­Przywodzić­to­może­oczywiście­

zjawiska­znane­z­ziem­zachodnich­czy­północnych­Polski­—­podobnie­zresztą­jak­

wcześniejsze­definiowanie­piastowskiego­(zachodnia­Polska)­czy­ruskiego­(grodno)­

początku­dziejów­—­ale­w­warunkach­białoruskich­okazały­się­one­słabsze­i­bardzo­

elitarne.­Dodatkowym­dla­nich­hamulcem­okazał­się­dalszy­rozwój­sytuacji­politycz- nej­w­niepodległej­Białorusi.­Podjęto­jednak­kolejną­pracę­nad­grodzieńskim­palimp- sestem,­wprowadzającą­nań­nowe­lub­chociaż­odnowione­treści.­Dodajmy­jednak,­że­

nie­było­to­działanie­tak­skonkretyzowane­i­zdecydowane­jak­wcześniejsze­wymazy- wanie­i­zapisywanie­owego­palimpsestu.­Radziecka­narracja­nie­została­przecież­tak­

stanowczo­unieważniona­jako­niegdyś­rosyjska­czy­polska.

Kończąc­swą­książkę,­Ackermann­wylicza­wiele­postulatów­badawczych,­których­

realizacja­ pozwoliłaby­ zweryfikować­ i­ ewentualnie­ dać­ podstawę­ do­ generalizacji­

jego­wniosków­w­odniesieniu­do­szerszego­niż­miasto­obszaru­badawczego.­Propo- nuje­więc­między­innymi­badania­nad­problemami­nacjonalizacji­i­konfesjonalizacji­

z­wykorzystaniem­ksiąg­meldunkowych­okresu­międzywojennego.­Sugeruje­badania­

mikrohistoryczne­na­poziomie­wsi­i­kołchozów­czy­małych­miasteczek,­które­po­lu- dobójstwie­na­będących­tam­do­1939­r.­w­przewadze­żydach­i­przesiedleniu­Pola- ków­były­konstruowane­w­okresie­powojennym­praktycznie­na­nowo.­Widzi­również­

wielką­potrzebę­badań­nad­dziejami­grodzieńskich­przedsiębiorstw­czy­instytucji,­np.­

kombinatu­chemicznego­i­uniwersytetu,­czy­nad­rolą­oraz­funkcjami­religii­i­nauk­hi- storycznych­w­procesie­krystalizowania­się­tożsamości­narodowej.­Są­to­niewątpliwie­

ciekawe­ zagadnienia,­ dla­ których­ interdyscyplinarna­ i­ transnarodowa­ perspektywa­

Ackermanna­może­być­cennym­punktem­odniesienia.

Obie­książki­to­pozycje­wartościowe­nie­tylko­ze­względu­na­warsztat­naukowy­

Autorów­i­wyniki­ich­wieloletnich­badań.­Są­one­ważne­również­jako­materiał­do­

refleksji­nad­dotychczasowymi­osiągnięciami­polskiej­historiografii­na­tych­polach­

badawczych,­lukami­i­ograniczeniami,­a­także­możliwościami­bardziej­porównaw- czego­i­długookresowego­ich­traktowania.­Odmienne­spojrzenie,­nieskupione­na­wy- odrębnianiu­tylko­jednego,­narodowego­wątku­dziejów,­może­być­przecież­ożywcze­

i­pobudzające,­nawet­jeśli­nie­skłania­czytelnika­do­jednoznacznej­akceptacji­oglądu­

problemu­przez­obu­niemieckich­badaczy.

Małgorzata Ruchniewicz

Briest w 1919–1939 gg: dokumienty i matieriały,­

wybór­A.g.­Karapuzowa,­i.Z.­jelenskaja,­A.B.­tieriebuń, Briest­2009,­ss.­308

Państwowe­Archiwum­Obwodu­Brzeskiego­(dalej­PAOB)­na­Białorusi­jest­po- siadaczem­olbrzymiej­kolekcji­akt­wytworzonych­przez­rozmaite­władze­i­instytu- cje­funkcjonujące­na­terytorium­ii­Rzeczypospolitej,­zwłaszcza­(choć­nie­tylko)­na­

obszarze­ówczesnego­województwa­poleskiego.­Spis­tzw.­polskich­zespołów­liczy­

kilkadziesiąt­pozycji,­z­których­takie,­jak­Urząd­Wojewódzki­Poleski,­Sąd­Okręgowy­

w­Pińsku­czy­Kuratorium­Poleskiego­(Brzeskiego)­Okręgu­Szkolnego­mają­ponad­

20­tys.­jednostek­archiwalnych.­już­choćby­rozmiar­tej­spuścizny­powoduje,­że­z­uzna- niem­należy­przyjmować­inicjatywy­wydawania­źródeł­zgromadzonych­w­brzeskim­

archiwum.­takim­przedsięwzięciem­jest­opublikowanie­przez­wspomniane­archiwum­

tomu­dokumentów­dotyczących­stolicy­międzywojennego­województwa­poleskiego.­

We­wstępie­zaznaczono,­że­pomysł­omawianego­zbioru­wyszedł­od­nieżyjącej­już­od­

kilku­lat,­a­tak­bardzo­życzliwej­—­również­polskim­—­użytkownikom­brzeskiego­

archiwum,­niegdysiejszej­dyrektor­PAOB­Anny­Wasilewny­tieriebuń.­

główna­część­tomu­poprzedzona­została­kilkunastostronicowym,­interesującym­

wstępem.­jego­autorzy­nie­ograniczyli­się­jedynie­do­omówienia­przyjętej­konstruk- cji­czy­też­opisu­zasad­edycji.­Mamy­zatem­do­czynienia­z­syntetycznym­ujęciem­

dziejów­międzywojennego­Brześcia.­już­ten­fragment­omawianej­pozycji­zapowia- da­jej­wyważony­charakter,­w­części­autorskiej­pozbawiona­jest­ona­bowiem­zasad- niczo­wartościujących­sądów­czy­ocen.­terminu­„okupacja”­do­polskiej­obecności­

w­mieście­użyto­we­wstępie­tylko­raz,­a­i­to­w­odniesieniu­do­okresu­wojny­polsko- -bolszewickiej­(s.­3).­Kolejno­odniesiono­się­do­systemu­administracji­państwowej­

i­samorządowej,­jej­struktur­oraz­kompetencji,­a­także­zagadnień­demograficznych.­

Relatywnie­wiele­miejsca­poświęcono­we­wstępie­kwestii­bardzo­dużych­strat,­jakich­

doznało­ miasto­ w­ okresie­ i­ wojny­ światowej:­ 68%­ budynków­ uległo­ zniszczeniu,­

a­liczba­mieszkańców­—­biorąc­pod­uwagę­sytuację­z­początku­1919­r.­—­zmalała­

o­90%­(s.­7).­liczby­te­są­wymowną­ilustracją­wyzwań,­przed­jakimi­stanęły­władze­

odrodzonego­państwa­polskiego­i­którym­z­mniejszym­lub­większym­powodzeniem­

starały­się­podołać­do­1939­r.­już­we­wstępie­odtworzono­zmiany­w­dziedzinie­sze- roko­pojętej­infrastruktury­miejskiej.­Wspomniano­o­najważniejszych­organizacjach­

politycznych­(w­tym­o­nielegalnej­Komunistycznej­Partii­Zachodniej­Białorusi).­Za- rysowane­zostały­również­zmiany­w­stanie­szkolnictwa,­jakie­dokonały­się­w­Brze- ściu­w­okresie­dwudziestolecia­międzywojennego.­