TRANSFORMACJA USTROJOWA W CHILE I W POLSCE ELEMENTY ANALIZY PORÓWNAWCZEJ

(1)

Mikołaj Handschke

Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Wydział Ekonomii, Katedra Makroekonomii i Badań nad Gospodarką Narodową

TRANSFORMACJA USTROJOWA W CHILE I W POLSCE – ELEMENTY ANALIZY PORÓWNAWCZEJ

Streszczenie: W opracowaniu przedstawiono elementy szerszej analizy związanej z trans- formacją ustroju gospodarczego w Chile i w Polsce. Badany przez autora okres transformacji chilijskiej obejmuje lata 1973–1989, natomiast polskiej 1990–2000. Analiza obejmuje porównanie i oceny założeń, metod, narzędzi oraz efektów polityki gospodarczej okresu przemian ustrojowych w obu krajach. Składają się na nią porównania polityki likwidacji nierównowagi popytowej, jak również badanie zbieżności wskaźników makroekonomicznych w poszczególnych okresach przemian. Autor porównuje także rezultaty końcowe obu procesów transformacji, próbując przy tym wskazać przyczyny podobieństw i różnic w ich przebiegu i końcowych efektach.

Słowa kluczowe: Polska, Chile, transformacja.

Wstęp

Proces transformacji gospodarczej z ustroju centralnie zarządzanego (socjalistycznego) w rynkowy (kapitalistyczny) był wyzwaniem intelektualnym i praktycznym dla rządów wielu państw w XX wieku. Był to proces bez precedensu w histo- rii gospodarek. Na ogół przyjmuje się, że transformacja gospodarcza odbywała się wyłącznie w krajach byłego bloku socjalistycznego i te właśnie przypadki są przedmiotem badań naukowych. Faktycznie jednak, zanim rozpoczęto reformować gospodarki centralnie zarządzane w Europie Środkowo-Wschodniej, w Chile taki proces ukończono. Przypadek Chile – ze względów politycznych – nie był jednak analizowany jako propozycja, a tym bardziej jako wzór pozytywnych reform gospodarczych w Polsce. Okres, w którym Chile przeprowadzało swoje reformy (1973–1989), był bowiem okresem realnego socjalizmu w Polsce.

ZN Jarmolowicz - 2 kor.indd 220

ZN Jarmolowicz - 2 kor.indd 220 2012-11-09 07:50:332012-11-09 07:50:33

(2)

Niemniej można sądzić, że transformacja chilijska może być również obiektem porównania dla transformacji polskiej. Na pozór wydawać się może, że oba te kraje nie mają z sobą wiele wspólnego. Różni je bowiem: historia, mentalność narodowa, kultura, uwarunkowania geopolityczne, międzynarodowe otoczenie gospodarcze.

Okazuje się jednak, że oba przeszły podobną transformację z gospodarki centralnie zarządzanej w rynkową. Posługiwały się przy tym liberalno-monetarnym zestawem narzędzi polityki gospodarczej. Okres transformacji w Chile i w Polsce zbiegł się zarazem z triumfem teorii liberalno-konserwatywnej na Zachodzie, za- początkowanym nową sytuacją intelektualną – Nagrodami Nobla dla Friedricha von Hayeka (1974 r.) i Miltona Friedmana (1976 r.), oraz udanymi aplikacjami tej teorii w polityce gospodarczej Wielkiej Brytanii w latach 1979–1990 oraz w Stanach Zjednoczonych w latach 1981–1989. Przyczyniło się to do narzucenia liberalnego paradygmatu transformacji systemowej oraz marginalizacji innych koncepcji.

Przedmiotem prezentowanego artykułu są realne procesy transformacyjne mają- ce miejsce w Chile i w Polsce, a także ich uwarunkowania oraz dostrzegane w nich prawidłowości. Celem poznawczym natomiast jest analiza porównawcza i ocena przebiegu i skutków (efektów) transformacji ustroju gospodarczego Chile i Polski.

1.

Procedura transformacyjna

Dotychczasowa teoria i praktyka transformacji gospodarczej wypracowały okre- ślony dorobek wiedzy w zakresie metody i kolejności aplikacji poszczególnych narzędzi polityki ekonomiczno-społecznej. W niniejszej pracy autor koncentruje się na koncepcji „terapii szokowej”, w Polsce zbieżnej z tzw. planem Balcerowi- cza, oraz podobnej, realizowanej w Chile w latach 1973–1981 [Bąk 2006, s. 78].

Przywołać tu należy między innymi tzw. konsens waszyngtoński, ogłoszony przez dyrektora Instytutu Gospodarki Światowej, Johna Williamsona, w Waszyng- tonie w 1989 roku. Był on oparty na doświadczeniach krajów Ameryki Łacińskiej i głównie do nich skierowany. Sam zaś J. Williamson był również doradcą rządu gen. Pinocheta na początkowym etapie reform i doświadczenia tego okresu miały istotny wpływ na kształt tego dokumentu. Zalecenia konsensu rozszerzono później na inne kraje transformujące swoje gospodarki, w tym postsocjalistyczne; stały się one także podstawowym zestawem zaleceń Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW) i Banku Światowego (BŚ) dla tych krajów. Konsensowi waszyngtońskiemu [Williamson 1994, 2010] przyświecały najogólniej trzy na- czelne idee:

– orientacja na rynek, liberalizacja i konkurencja,

– dyscyplina makroekonomiczna (niska infl acja, dewaluacja i defi cyt), – otwarcie na świat.

Do idei tych, poprzez zalecenia MFW i BŚ, odwoływał się również tzw. plan Balcerowicza.

(3)

Pierwszą sekwencją działań procesu transformacji jest określenie warunków początkowych, kolejną określenie celu reform (tj. kształtu gospodarki rynkowej), to z kolei warunkuje możliwy dobór narzędzi, tempa i kolejności ich aplikacji.

Według L. Balcerowicza minimalna liczba pytań, które można postawić, sprowadza się do dwóch: skąd i dokąd idziemy, a w mniej skróconej formie problematyka transformacji może być rozłożona na trzy główne etapy. Najpierw diagnoza punktu startu, następnie określenie punktu docelowego (ustrój) i w końcu przyjęcie sposo- bu przejścia od stanu początkowego, który jest przedmiotem diagnozy, do punktu docelowego [Balcerowicz 1999].

2. Stan początkowy

Zarówno sytuacja makroekonomiczna, jak i cechy systemu gospodarczego Chile i Polski przed podjęciem procesu transformacji gospodarczej były bardzo podobne.

Obie gospodarki cechowała centralnie zarządzana, państwowa własność środków produkcji, administracyjna i centralna regulacja cen oraz płac, kursów walutowych i stóp procentowych. W obu krajach wprowadzono też państwową kontrolę handlu zagranicznego i reglamentację towarów, jak również obie gospodarki były dotknięte nierównowagą popytową. Porównanie w zakresie wybranych aspektów dotyczących sfery ustrojowej i realnej można też przedstawić za pomocą danych tabel 1 i 2.

Tabela 1. Niektóre cechy systemu gospodarczego Chile i Polski przed podjęciem pro- cesu transformacji

Wyszczególnienie Chile Polska

Gospodarka centralnie zarządzana tak tak

Ideologia marksistowska – socjalizm tak tak

Brak demokracji tak tak

Wytworzenie charakterystycznej dla gospodarki centralnie

zarządzanej struktury gospodarczej nie tak

Państwowa własność środków produkcji tak tak

Centralna regulacja płac tak tak

Centralna regulacja cen tak tak

Centralna regulacja kursów walutowych tak tak

Państwowa kontrola handlu zagranicznego tak tak

Nierównowaga popytowa tak tak

Reglamentacja towarów tak tak

(4)

Tabela 2. Dane o sytuacji makroekonomicznej Chile (lata 1969–1973) i Polski (lata 1985–1989) przed podjęciem procesu transformacji

Wyszczególnienie Chile Polska

1969 1970 1971 1972 1973 1985 1986 1987 1988 1989 Wzrost PKB (%) 3,7 2,1 9,0 –2,9 –7,1 3,6 4,2 2,0 4,1 0,2 Defi cyt budżetowy

/ PKB (%) –0,8 2,9 –11,2 –13,5 –24,7 –0,3 –0,4 –0,7 0,3 3,0 Bilans handlowy /

PKB (%) –11,8 –12,5 –13,3 –15,9 –15,1 0,9 1,3 2,5 2,9 17,5 Bilans płatniczy

(mld USD) 222,8 108,2 b.d. b.d. –21,0 236 173 –797 –561 –44,0 Infl acja (CPI) (%) 29,3 36,1 28,2 255,4 608,7 15 18 25 60 251,1 Zadłużenie

(mld USD) b.d. 2,6 2,7 3,1 3,7 29,3 33,5 39,2 39,2 40,8 Rezerwy walutowe

(mln USD) 296 342 177 97 121 870 698 1495 2055 2314

b.d. – brak danych.

Źródło: Opracowano na podstawie: GUS 1989–1992; NBP 1987; Bosworth, Dornbusch i Laban 1994, s. 32, 91, 112, 391, 399; Edwards i Cox-Edwards 1991, s. 32; Sideri 1979, s. 33; Grosse 1995, s. 21–22; United Nations 1979, s. 768.

3. Likwidacja nierównowagi popytowej

W obu krajach zastosowano – jak już wspomniano – tzw. terapię szokową, rekomen- dowaną przez ekonomistów liberalnych. Pierwszym posunięciem, warunkującym powodzenie następnych, była likwidacja nierównowagi popytowej. W obu krajach posłużono się w tym celu tym samym zestawem narzędzi. Były to: kontrola płac i liberalizacja cen, uwolnienie stóp procentowych oraz liberalizacja handlu zagranicznego z jednoczesną realizacją – adekwatnej do istniejącej sytuacji – polityki kursowej.

Działania te miały na celu osiągnięcie równowagi na rynku dóbr i usług, a na- stępnie na rynkach pracy, dóbr zaopatrzeniowych i rynku fi nansowym. Uwolnienie cen i dewaluacja walut krajowych miały na celu urealnienie cen, co – w warunkach nierównowagi popytowej – spowodowało nagły wzrost infl acji w obu krajach.

Natomiast kontrola płac i restrykcyjna polityka pieniężna miały skutecznie ogra- niczyć popyt w celu osłabienia presji infl acyjnej. Elementem polityki pieniężnej w pierwszym okresie transformacji był kurs walutowy. W obu krajach posłużono się bowiem sztywnym kursem walutowym jako „kotwicą nominalną” mającą na celu stabilizację oczekiwań infl acyjnych. Ważnym posunięciem była również

(5)

liberalizacja wymiany handlowej z zagranicą, co pozwoliło zrównoważyć rynek dóbr i usług. Odbyło się to poprzez likwidację koncesji, zezwoleń i barier ilościowych w handlu zagranicznym, jak również poprzez likwidację i redukcję poziomu stawek celnych. W Chile w ciągu pierwszych trzech lat transformacji zniesiono większość ograniczeń, zezwoleń i koncesji w handlu zagranicznym (zostało 6 ze 187) [Hachette 1991], a maksymalna stawka celna wynosiła 10%.

W Polsce w pierwszych dwóch latach transformacji zniesiono cła na 2/3 pozycji taryfowych, a większość towarów objęta została trzyipółprocentową stawką celną [Żukrowska 2010]. W obu krajach dostosowywano zarazem – okresowo – poziom kursu walutowego do tempa infl acji (system sztywnego kursu pełzającego, ang.

crawling peg). Polityka ta, oprócz celu polegającego na uniknięciu kryzysu bilan- su płatniczego, miała utrzymywać stabilność i realność kursu walutowego, który z kolei wspomagał eksport i proces dostosowawczy w warunkach drastycznej redukcji taryf importowych.

Analiza procesu równoważenia gospodarki w Chile i w Polsce według określonej wyżej sekwencji, choć zaaplikowana w tak odmiennych warunkach geopolitycznych, kulturowych oraz w innym czasie, dała zbieżne rezultaty, które obrazują dane tabeli 3.

Tabela 3. Elementy „terapii szokowej” w Chile i w Polsce; ocena zbieżności narzędzi oraz skutków

Wyszczególnienie Chile Polska Zbieżność narzędzi

Zbieżność wyników

Uwolnienie cen i zamrożenie płac tak tak tak tak

Restrykcyjna polityka pieniężna tak tak tak tak

Liberalizacja handlu zagranicznego i po-

lityka kursowa tak tak tak tak

4. Ekonomiczne i społeczne aspekty transformacji

4.1. Wzrost gospodarczy

W obu wypadkach recesja transformacyjna trwała około dwóch lat, a więc w Chile od 1974 do 1976 roku, natomiast w Polsce w latach 1990–1991. Głębokość spadków PKB była również podobna – maksymalnie 11,5% w 1990 roku w Polsce i 12,9%

w 1975 roku w Chile. W następnych latach wzrost gospodarczy w obu krajach był już dodatni (na co wskazuje m.in. rysunek 1). W Chile osiągnięto wyjściowy (przedrecesyjny) poziom PKB z 1973 roku w roku 1978 (po pięciu latach), natomiast w Polsce poziom z 1989 roku w roku 1996 (po siedmiu latach). Odpowiednie dane w tym zakresie prezentuje rysunek 2.

(6)

Rysunek 1. Dynamika PKB dla Chile (w latach 1969–1990) i Polski (w latach 1988–2000)

Źródło: Opracowano na podstawie danych Banku Światowego [World Development Indicators], danych ONZ [United Nations, Country Profi le], danych GUS i NBP (różne lata) oraz publikacji: Rosati 1998, s. 146 i 265;

NBP 2001, s. 8; United Nations Statistical Division; Sprawozdania Rady Ministrów z wykonania budżetu pań- stwa (różne lata); United Nations 1979, s. 768; 1993, s. 1026; Larrain i Meller 1991, s. 220; OECD Historical Statistics 1970–2000; Walton 1985, s. 14, 31; Castaneda 1992, s. 7, 10, 70–88; Falcoff 1989, s. 300; Edwards i Cox-Edwards 1991, s. 32, 137; Library of U.S.A. Congress; Hachette i Luders 1993, s. 12–13; Bosworth, Dornbusch i Laban 1994, s. 32; Bożyk 2000, s. 124; Balcerowicz 1997, s. 244; Grosse 1995, s. 18–19, 21–22;

Sideri 1979, s. 33; Owsiak 2005, s. 640; Meller 1993, s. 4, 135; obliczenia własne na podstawie danych GUS, NBP, WDI, UN Statistics, Library of U.S.A. Congress.

Rysunek 2. Zmiany poziomu PKB dla Chile (w latach 1973–1990) i Polski (w latach 1989–2000)

Źródło: Jak do rysunku 1 3,7

2,1 9

–1,2 –5,6

1

–12,9 3,5

9,9

8,2 8,3 7,8 5,5

–14,1 –0,7

6,3

2,4

5,7 5,7 7,4 10

2,1 4,1

0,2

–11,5 –7

2,5 3,7 5,3 7 6,2 7,1

5 4,5 4,2

–20 –15 –10 –5 0 5 10 15

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990

Wzrost rok do roku (%)

lata

Chile (lata 1969–1990) Polska (lata 1988–2000)

100 101

87,9 88,2 96,4104,9113,6122,5 129,2

111 110,2 117,2120 126,8 134 144

158,4 161,7

100

88,5 82,3 84,4 87,5 92,1 98,6 104,7112,1

117,7 123128,2

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990

:]URVWQDUDVWDMąFR

lata

&KLOHODWD± 3ROVNDODWD±

(7)

W kolejnych latach stabilizacja makroekonomiczna, otwarcie na zewnątrz i wzrost eksportu, napływ kapitału, jak również wzrost inwestycji i realnych wy- nagrodzeń, sprzyjały wzrostowi gospodarczemu. Wyjątkiem był okres kryzysu zadłużenia zagranicznego w Chile, w wyniku którego PKB spadł w 1982 roku o ponad 14%. Od 1984 roku Chile powróciło jednak na ścieżkę wzrostu, średnio, do końca analizowanego okresu, w tempie ponad 5% rocznie, a w ostatnim branym pod uwagę roku (1989) nawet 10%.

Jeśli pominie się częściowo zewnętrznie uwarunkowany kryzys zadłużenia zagranicznego w Chile, to należy zauważyć zbieżność przebiegu danych dotyczących poziomu i dynamiki PKB w Chile i w Polsce, chociaż dynamika wzrostu PKB w Chile była nieco wyższa niż w Polsce. Podobne narzędzia polityki gospodarczej dały zatem dość zbliżony rezultat w kolejnych latach transformacji. Licząc wzrost poziomu PKB narastająco, wzrósł on w Chile przez szesnaście lat o 17,2%, natomiast w Polsce o 28,2% przez jedenaście lat transformacji.

4.2. Infl acja

Wobec infl acji oba rządy zastosowały terapię szokową. Zarówno w Chile, jak i w Polsce urealniono kursy walutowe poprzez dewaluację waluty krajowej.

Spowodowało to wzrost kosztów importu, a zatem było posunięciem infl acjogennym. Następne dewaluacje jeszcze bardziej wzmocniły oczekiwania infl acyjne i uruchomiły samopowtarzającą się sekwencję: „infl acja-dewaluacja-infl acja”, jak również działanie mechanizmów indeksacyjnych (na przykład indeksacji płac), co wpłynęło z kolei na wzrost cen itd. Niepewność co do stabilności poziomu cen wzmocniła wśród przedsiębiorców tendencję do ustalania cen powyżej stanu rów- nowagi. Kolejnym czynnikiem infl acjogennym, z którym zmagały się rządy obu krajów, był napływ kapitału z zewnątrz (w wyniku liberalizacji handlu zagranicznego oraz napływu inwestycji zagranicznych w ramach prywatyzacji i inwestycji bezpośrednich), który zwiększał podaż pieniądza krajowego. Poza tym oba kraje, stosując reżim kursu sztywnego, pozbawiły się w pewnym stopniu możliwości wpływania na podaż pieniądza w zamian za możliwość utrzymywania konkurencyj- ności gospodarki. Kurs sztywny jako „kotwica nominalna” miał sprowadzić infl ację do poziomu zagranicznego. Założenia „prawa jednej ceny”¹ z monetarystycznego modelu małej otwartej gospodarki stały się teoretyczną podwaliną takiej właśnie polityki antyinfl acyjnej. Przeszacowanie poziomu sztywnego kursu, które miało miejsce w obu krajach, miało na celu przerwanie błędnego koła infl acji i dewaluacji. W Chile polityka ta zadziałała na krótko (1981 rok), sprowadzając infl ację do poziomu światowego około 9%. Wspomniany kryzys zadłużenia zagranicznego zaprzepaścił to osiągnięcie i spowodował odejście Chile od reżimu kursu stałego na rzecz kursu kroczącego.

1 Za pomocą sztywnego kursu walutowego i nieograniczonego przepływu kapitału, towarów i usług chciano osiągnąć zrównanie się infl acji w kraju z jej poziomem światowym.

(8)

W Polsce podobnie, po 1995 roku ustanowiono kurs kroczący. Rządy obu krajów odrzuciły użycie kursu sztywnego do walki z infl acją, ponieważ niemoż- ność skutecznej kontroli podaży pieniądza powodowała, że koszty tej polityki dla gospodarki były zbyt wysokie. Walka z infl acją w Chile odbywała się przy tym w trudniejszych warunkach międzynarodowych niż w Polsce, ponieważ poziom infl acji w krajach rozwiniętych w tamtym okresie był dwucyfrowy. Również infl acyjne doświadczenia chilijskiej gospodarki, a zatem i oczekiwania infl acyjne były wyższe niż w Polsce. Żeby zmniejszyć oczekiwania infl acyjne, wprowadzono w Chile tzw. Tablitę, to znaczy z wyprzedzeniem informowano o terminie i wiel- kości przyszłych dewaluacji. Było to pionierskie rozwiązanie na skalę światową.

W Polsce również, ogłaszając „kurs pełzający w widełkach”, określono (choć nie tak dokładnie jak w Chile) zakres zmian przyszłego kursu walutowego.

Z kolei poziom stóp procentowych w Chile po 1979 roku był dwa razy wyższy od zagranicznego. Wynikało to z przeszacowania w tym okresie wartości dolara amerykańskiego do innych walut. Chilijskie peso, związane kursem sztywnym z dolarem amerykańskim, uległo aprecjacji, co zahamowało ceny. Nagły spadek infl acji podwyższył realne stopy procentowe do poziomu 30% w 1981 roku.

Innym czynnikiem perturbującym walkę z infl acją w obu krajach była tzw.

indeksacja płac. W Chile była ona wyższa niż w Polsce i trwała dłużej. Efekt saw- tooth powodował, że w okresie spadku infl acji mechanizm wstecznej indeksacji był infl acjogenny i skutkował podwyższeniem płac w stopniu wyższym niż poziom aktualnej infl acji.

Rysunek 3. Infl acja dla Chile (w latach 1969–1990) i Polski (w latach 1988–2000)

Źródło: Jak do rysunku 1 29,3 36,1 28,2

255,4 608,7

369,2 343,3

198 84,2

37,2 38,9 31,2 9,5 20,7 23,1 23 26,4 17,4 21,512,7 21,4 27,3 60,2

251,1 685,8

70,3 43 35,3 32,2 27,8 19,914,9 11,8 7,3 10,1 0

100 200 300 400 500 600 700 800

1988198919901991199219931994199519961997199819992000

1969197019711972197319741975197619771978197919801981198219831984198519861987198819891990

Rok do roku CPI (%)

lata

(9)

Dane rysuneku 3 przedstawiają zmiany w poziomie infl acji w obu krajach. Ich przebieg jest zbieżny, aczkolwiek zauważyć należy, że poziom infl acji na świecie w latach osiemdziesiątych był wyższy od tego z lat dziewięćdziesiątych.

4.3. Handel zagraniczny i bilans płatniczy

Zarówno w Chile, jak i w Polsce zastosowano podobną metodę unormowania kon- taktów gospodarczych z zagranicą. Zliberalizowano handel zagraniczny (likwidując i/lub ograniczając bariery celne, jak również likwidując monopol państwa w tym zakresie) oraz zdewaluowano walutę krajową (w Polsce o 42%, a w Chile o 300%) w celu poprawienia konkurencyjności gospodarki krajowej. Wzrost eksportu w obu krajach był bardzo krótkotrwały z powodu wysokiej infl acji, natomiast import znacznie wzrósł. Było to skutkiem nierównowagi popytowej i „głodu konsumpcji towarów importowanych”. Istotnym utrudnieniem był też zbyt wysoki poziom stóp procentowych w obu krajach, co powodowało tendencje aprecjacyjne waluty krajowej. Chile i Polska stosowały zbliżone reżimy kursowe, aby utrzymać konkurencyjność gospodarki. Jednym z nich był reżim crawling peg, polegający na dostosowaniu nominalnego kursu walutowego do poziomu infl acji. W Chile polityka ta odniosła szczególny sukces, ponieważ udało się utrzymać wzrost eksportu w początkowej fazie reform nawet przy spadku cen miedzi o 50% w latach 1974–1975. Zredukowanie taryf celnych miało także ważny wpływ na konkuren- cyjność rynku krajowego i dlatego początkowe dewaluacje waluty krajowej były większe od infl acji, aby wspomóc eksport.

Z powodu dysparytetu stóp procentowych oraz procesu prywatyzacyjnego, w obu gospodarkach wystąpił znaczny napływ kapitału z zewnątrz, co – z jednej strony – pozwoliło fi nansować import, a z drugiej – poprzez presję aprecjacyjną – szkodziło eksportowi, pogarszając rachunek bieżący bilansu płatniczego. W przypadku Polski początkowo wystąpiło obniżenie wolumenu eksportu, wynikające z depresji transformacyjnej. Struktura gospodarki odziedziczona po systemie cen- tralnego zarządzania, brak umiejętności działania przedsiębiorstw w warunkach konkurencji, infl acja oraz zacofanie technologiczne były bezpośrednimi przyczy- nami tego zjawiska. Brak deformacji struktury przedsiębiorstw z jego negatywnymi skutkami oraz głębsze niż w Polsce dewaluacje waluty krajowej pozwoliły Chile na uniknięcie tego elementu recesji.

Defi cyt rachunku bieżącego bilansu płatniczego wyniósł w Chile w 1981 roku 14% PKB. Aprecjacja peso, spadek infl acji, drastyczny wzrost realnych stóp procentowych spowodowały zarazem trudności w zakresie opłacalności eksportu, pro- blemy z obsługą długu i w konsekwencji załamanie gospodarcze. Eksport w tym czasie spadł, ogłoszono niewymienialność peso i wprowadzono kontrolę wymiany z zagranicą. Kapitał zagraniczny ograniczył swoje inwestycje (spadek kredytów zagranicznych), co spowodowało defi cyt całego bilansu płatniczego Chile w latach 1982–1986 (w 1984 roku wystąpiła symboliczna nadwyżka 17 mln USD).

(10)

16 15 11 10

14 20

25 25

21 21 23 23

16 19

24 24

28 29 30

34 35 34

23 19

29

24 24 23 24

23 22 23

26

24 27

0 5 10 15 20 25 30 35 40

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990

% PKB

Lata

100

146 149,4

185,6207,7231 264

301,8

274,6287,5 287,8294,4

330,6364388,8 433,5

503,3 546,6

100 113,7111 108,1 107 120,9

148,5166,3186,6213,3 207,8 256

0 100 200 300 400 500 600

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990

:]URVWQDUDVWDMąFR

Lata

Rysunek 4. Relacja eksportu do PKB dla Chile (w latach 1969–1990) i Polski (w la- tach 1988–2000)

Źródło: Jak do rysunku 1

Rysunek 5. Zmiany poziomu eksportu dla Chile (w latach 1973–1990) i Polski (w la- tach 1989–2000) w cenach stałych w USD z 1990 roku

(11)

Od 1984 roku brak indeksacji płac oraz deprecjacja realnego kursu walutowego stworzyły warunki do wzrostu konkurencyjności gospodarki chilijskiej i dużego wzrostu eksportu. W okresie całej transformacji wzrost konkurencyjności był związany też z dużym wzrostem produktywności. W ciągu całej transformacji w Chile wolumen eksportu wzrósł o ponad 210%, przewyższając import. Od 1987 roku bilans płatniczy Chile wykazywał nawet rosnącą nadwyżkę. Należy zwrócić uwagę, że na wzrost konkurencyjności gospodarki chilijskiej istotny wpływ miały ponadto zliberalizowanie prawa pracy i udana reforma zabezpieczenia emerytalnego.

W Polsce oba te czynniki nie wystąpiły. Wysokie koszty zatrudnienia i nie- elastyczne prawo pracy były barierami we wzroście konkurencyjności polskiej gospodarki.

Obie gospodarki, oprócz opisanych powyżej krótkich okresów, zanotowały wzrost eksportu i nadwyżki bilansów płatniczych w analizowanych okresach [NBP 2004; Meller 1993]. Oba kraje wykazywały jednak przez cały badany okres transformacji ujemne salda na rachunku bieżącym, przy jednoczesnym napływie kapitału z zewnątrz (rachunek kapitałowy). Dane rysunków 4 i 5 przedstawiają zmiany eksportu Polski i Chile w analizowanych okresach.

4.4. Defi cyt budżetowy

Program reform zarówno w Chile, jak i w Polsce zakładał restrykcyjną po- litykę fi skalną. Z założenia budżety obu państw miały być zrównoważone.

W przypadku Polski pierwsze lata transformacji przyniosły kryzys fi nansów publicznych. Z jednej strony nastąpił spadek dochodów budżetowych w ujęciu realnym, z drugiej możliwości redukcji wydatków były ograniczone. Wysokie stopy procentowe powodowały jednocześnie wzrost kosztów obsługi długu krajowego, a recesja transformacyjna i spadek PKB również zmniejszały wpływy do budżetu państwa.

Znacznym obciążeniem dla budżetu państwa w Polsce był system emerytalny, do którego do 1999 roku (czyli do wejścia w życie nowego systemu emerytalnego) budżet dopłacał 2% PKB. Z kolei wprowadzenie nowego systemu w życie spowodowało powstanie dochodowej luki strukturalnej – różnicy między sumą należnych świadczeń oraz kosztów działalności a wpływami z tytułu składek. Pod koniec 2000 roku sięgała ona około 3% PKB [Rządowe Centrum Studiów Strategicznych 2002]. Sytuację ratowały przychody z prywatyzacji, z której 97% dochodów zasiliło budżet państwa. Szczególnie w latach 1999 i 2000 były one wysokie i stanowiły odpowiednio 10,6 i 20% dochodów budżetowych. Mimo to, poza rokiem 1990 (gdy nadwyżka wyniosła 0,4%

PKB), przez cały badany okres budżet państwa w Polsce wykazywał defi cyt (około 2–3% PKB). Kształtowanie się relacji wyniku budżetowego do PKB przedstawiają dane rysunku 6.

(12)

Rysunek 6. Defi cyt/nadwyżka budżetowa w relacji do PKB dla Chile (w latach 1969–

1990) i Polski (w latach 1989–2000)

Natomiast Chile odziedziczyło defi cyt budżetowy na poziomie 25% PKB. Spa- dek PKB w początkowym okresie reform spowodował, że dopiero w 1976 roku Chile osiągnęło minimalną (0,4% PKB) nadwyżkę budżetową. Podobnie jak w Pol- sce, dużym obciążeniem dla budżetu był system emerytalny. W latach 1973–1980 blisko 25% przychodów systemu emerytalnego pochodziło z budżetu państwa.

Od 1981 roku zaczął funkcjonować nowy system emerytalny; państwo przejęło na siebie część kosztów wynikających z okresu przejściowego – około 4% PKB.

Innym niekorzystnym uwarunkowaniem sytuacji w Chile był kryzys zadłużenia zagranicznego w latach 1982–1983, który spowodował ogólnogospodarczą zapaść, spadek PKB, masowe bankructwa przedsiębiorstw (w tym banków) i nacjonali- zację. Kryzys miał również odzwierciedlenie w wyższym defi cycie budżetowym (rysunek 6). Poza wyżej wymienionymi okresami, budżet Chile wykazywał nad- wyżkę. Był to wynik konsekwentnej polityki otwarcia na zewnątrz i działań pro- eksportowych. Nie bez znaczenia była też udana reforma systemu zabezpieczenia emerytalnego, czego, według autora, nie można powiedzieć o jej odpowiedniku w Polsce. Także prywatyzacja, o wiele bardziej szeroka niż w Polsce, obejmują- ca również przedsiębiorstwa z tzw. grupy serwisów publicznych (społecznych), odciążyła państwo od fi nansowania znacznych kosztów sfery społecznej.

–0,4–2,7

–10,7 –13

–24,7– –3,5

–0,9 0,6 0,11,5 4,8 5,4

2,6

–3,5–2,7 –3 –2,5–0,9 0,4 0,1 5

–7,4 0,4

–3,9–6 –3,4–2,7 –2,6 –2,5–1,3

–2,6 –2 –2,2

–30 –25 –20 –15 –10 –5 0 5 10

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990

'HILF\WQDGZ\ĪNDEXGĪHWRZD3.%

Lata

(13)

4.5. Oszczędności i inwestycje

Poziom oszczędności w Chile i w Polsce był niski. Powody takiego stanu rzeczy były w obu wypadkach takie same: terapia szokowa i spadek dochodów realnych ludności, ujemne realne stopy procentowe, wysoka infl acja, brak stabilizacji makroekonomicznej, rosnące bezrobocie, „głód konsumpcyjny” po okresie nierównowagi popytowej.

Również z podobnych przyczyn malały w obu krajach inwestycje – można tu wymienić: wycofanie się państwa z dotacji do przedsiębiorstw i cen, restrykcyj- ną politykę pieniężną, spadek wolumenu oszczędności, nadmiar wolnych mocy produkcyjnych uwolnionych w trakcie transformacji, wysoką infl ację rodzącą niepewność powodzenia inwestycji (trudność w oszacowaniu kosztów kredytu, poziomu cen, a więc przychodów), brak stabilności makroekonomicznej.

Rysunek 7. Poziom kapitału trwałego brutto w relacji do PKB dla Chile (w latach 1970–1990) i Polski (w latach 1988–2000)

Ponadto należy zauważyć, że liberalizacja rynku fi nansowego i dodatnie (w póź- niejszych okresach) stopy procentowe nie spowodowały w badanych krajach wzrostu oszczędności. Od 1996 roku inwestycje w Polsce były wprawdzie wyższe od oszczędności, ale były fi nansowane również z oszczędności zagranicznych i przy- jęły średni poziom światowy w wysokości około 20–25% PKB [Jakubiak 1999]

(patrz również dane rysunku 7).

18 17 15 15

20 21

15 16 17

17 19

21

16 15 16 18 18

21 22 25 25 24

17 20

19,9 15,2

15,6 15,9 18,6

20,7 23,5

25,2 25,5 23,9

0 5 10 15 20 25 30

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990

% PKB

Lata

(14)

Rysunek 8. Zmiany poziomu wartości kapitału trwałego brutto dla Chile (w latach 1973–1990) i Polski (w latach 1989–2000)

Analizując natomiast wzrost poziomu wartości kapitału trwałego w omawianych gospodarkach, zauważyć można jego zbieżny przebieg dla obu krajów (rysunek 8).

Po początkowym spadku, od 3. (dla Polski) i 4. (dla Chile) roku reform nastąpił ciągły wzrost jego poziomu. Spowodowane to było wzrostem oszczędności (w przypadku Polski), stabilizacją gospodarczą, spadkiem infl acji, jak również napływem kapitału zagranicznego (szczególnie w przypadku Chile).

4.6. Bezrobocie

Bezrobocie było najpoważniejszym kosztem społeczno-ekonomicznym okresu transformacji. W Polsce, w okresie gospodarki centralnie zarządzanej występo- wał powszechnie przerost etatów, w 1989 roku brakowało 250 tys. pracowników [Bałtowski i Miszewski 2006]. Program stabilizacyjny i recesja ujawniły zatem również ukryte bezrobocie, którego wielkość w latach osiemdziesiątych szacowano na ponad 20% [Glikman 1992]. Spadek zatrudnienia w roku 1990 wyniósł 6,2%, a pod koniec roku liczba zarejestrowanych bezrobotnych wynosiła ponad 1 mln osób. W roku następnym liczba ta wzrosła o dalsze 600 tys. (3,7%), a w połowie 1992 roku było zarejestrowanych 2,3 mln bezrobotnych. Ten gwałtowny wzrost bezrobocia miał swoje źródło również w zmianach prawnych, które bardzo szeroko

100 119,1

91,9

78,3 90,4

106,1 123,9

151 176,4

108,8 92,5

110

121 123,9 150,8

172,2

223,9229,5

100 89,4 85,4 87,4

90 98,3 114,7

137,3 167,2

190,6203,2 208,7

0 50 100 150 200 250

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990

:]URVWQDUDVWDMąFR

Lata

(15)

defi niowały osobę bezrobotną, której przysługiwał zasiłek pieniężny. W Chile na początku transformacji bezrobocie wynosiło 5%, przy czym poziom ten wynikał również z nadmiernego zatrudnienia.

Przyczyny pojawienia się znacznego wzrostu bezrobocia w Chile i w Polsce były bardzo podobne. Pierwszym źródłem była polityka stabilizacji makroekonomicznej. Liberalizacja cen i kontrola płac spowodowały znaczny spadek płac realnych, co ograniczyło popyt konsumpcyjny, w następstwie czego spadł poziom produkcji i nastąpiły redukcje zbędnej siły roboczej. Również popyt inwestycyjny na bardzo niskim poziomie powodował wzrost bezrobocia. Ważnym czynnikiem wzrostu bezrobocia, który wystąpił tylko w Polsce, była zmiana struktury gospodarczej. Część przedsiębiorstw, na przykład przemysłu ciężkiego czy też PGR-y, była z założenia przeznaczona do likwidacji, co generowało w istotnym stopniu bezrobocie. W Chile natomiast w latach 1973–1976 rząd przeprowadził redukcję miejsc pracy w sektorze publicznym.

Rysunek 9. Stopa bezrobocia dla Chile (w latach 1969–1990) i Polski (w latach 1990–2000)

Kolejną przyczyną wzrostu bezrobocia były wysokie koszty pracy (m.in. obo- wiązywała indeksacja płac oraz wysokie narzuty na pracę – składki emerytalne i inne opłaty parafi skalne), jak również – tylko w Polsce – „sztywne” prawo pracy, co powodowało zmniejszanie się oferowanych miejsc pracy. W Chile w roku

5,5 5,7

3,9 3,3 5 9,5

14,8

12,711,8 14,213,6

10,4 11,3

19,6

14,6 13,9 12

8,8 7,9

6,3 5,3 5,7 6,5

12,2

14,316,4 16 14,9

13,2

10,3 10,4 13,1

15,1

0 5 10 15 20 25

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990

Bezrobocie (%)

Lata

(16)

1979 zmniejszono wysokość składki emerytalnej z 56,9% płacy netto do 36,3%, a po wejściu nowego systemu emerytalnego, do 24,4% w roku 1981 oraz 20,8%

w 1983. Wprowadzono również liberalne „Nowe prawo pracy” (w 1979 roku).

W wyniku powyższego, jak również liberalizacji handlu zagranicznego i innych narzędzi polityki gospodarczej, dzięki którym nastąpił w Chile boom gospodarczy, w latach 1979–1981 bezrobocie znacznie spadło. Zatrudnienie rosło w tempie 3,8%

rocznie, podczas gdy wzrost zasobu siły roboczej tylko o 2,6%. Powodowało to wzrost płac przy bezrobociu, a popyt na pracę rósł szybciej niż podaż. Oczekiwania pracowników co do płac były wyższe od poziomu płacy na rynku. W 1982 roku podczas kryzysu zadłużenia zagranicznego bezrobocie w Chile osiągnęło najwyższy w okresie transformacji poziom prawie 20%. Obniżono wtedy płacę minimalną o 20% do poziomu z roku 1979.

W Polsce poziom bezrobocia spadł wyraźnie tylko w latach 1994–1998, co było następstwem stabilizacji gospodarki, wysokiego wzrostu gospodarczego poprawy konkurencyjności polskich przedsiębiorstw. Niestety, pogorszenie koniunktury światowej i słabnące tempo wzrostu gospodarczego spowodowały, że w 1999 roku poziom bezrobocia zaczął ponownie rosnąć (rysunek 9).

4.7. Siła nabywcza średniej płacy i konsumpcja gospodarstw domowych

Pakiet stabilizacyjny zastosowany w obu gospodarkach oraz recesja transformacyjna, jako jego efekt, ograniczyły wzrost realnych dochodów i konsumpcji w obu krajach. Liberalizacja cen i zamrożenie płac, opodatkowanie dochodów osobistych (w Polsce), ograniczenie indeksacji płac, wysoki koszt kredytu (skutek wysokich stóp procentowych), jak również dewaluacja waluty krajowej przyczyniły się zasadniczo do spadku realnych dochodów i konsumpcji. Dochody w Polsce w latach 1990–1996 były „zamrożone” na nieco niższym od początkowego poziomie.

Obniżony poziom konsumpcji gospodarstw domowych w tym okresie przedsta- wiają dane rysunków 10 i 11. W Chile wyniósł on 32,8%, a w Polsce 15,3%.

Od 1977 roku nastąpił w Chile silny wzrost średniego realnego wynagrodzenia i związany z nim dwudziestosześcioprocentowy wzrost konsumpcji. Duży wpływ na wzrost wynagrodzeń w Chile miała wprowadzona w 1979 roku stuprocento- wa indeksacja płac. W latach 1978–1981 import liczony w peso wzrósł o 68%, a w dolarach amerykańskich podwoił się. Dopiero kryzys zadłużenia zagranicznego w 1982 roku spowodował piętnastoprocentowy spadek realnych wynagrodzeń i dwudziestoczteroprocentowy spadek konsumpcji. Następnie w latach 1983 i 1985 płace realne nadal spadały. Od 1986 roku nastąpił natomiast trwały wzrost płac realnych w Chile, związany ze wzrostem PKB, jako skutek polityki gospodarczej nastawionej na wzrost eksportu.

(17)

Rysunek 10. Zmiany poziomu konsumpcji gospodarstw domowych w Chile (w latach 1973–1990) i w Polsce (w latach 1989–2000)

W Polsce, podobnie jak w Chile, po pięciu latach, w okresie 1995–1998 nastąpił szybszy wzrost dochodów [Jarmołowicz i Twarowska 2003] i konsumpcji (rysunki 11 i 12), natomiast w latach 1999–2000 wzrosty były nieco mniejsze z powodu między innymi spowolnienia wzrostu gospodarczego. Również w przypadku Pol- ski dane statystyczne odzwierciedlają poprawę makroekonomiczną gospodarki w drugiej połowie okresu transformacji.

Analiza danych statystycznych odnoszących się do zmian realnego pozio- mu konsumpcji gospodarstw domowych (rysunek 11) i wydatków per capita (rysunek 13) nie potwierdzają funkcjonującej powszechnie opinii o spadku dochodów i konsumpcji w okresie transformacji w Chile i w Polsce. Wydat- ki konsumpcyjne gospodarstw domowych per capita w cenach stałych rosły w Polsce przez cały okres transformacji, w Chile natomiast okresami spadku był okres recesji transformacyjnej (lata 1974–1975) i kryzysu zadłużenia zagranicznego (lata 1982–1983) – dane rysunku 13. W Chile poziom konsumpcji z okresu przedtransformacyjnego osiągnięto w roku 1980 (po siedmiu latach), w Polsce w roku 1994 (po czterech latach). Poziom konsumpcji w stosunku do PKB po okresie transformacji był zbieżny i wyniósł 61% dla Chile i 63% dla Polski (rysunek 12).

100 78,8

69,7 69,9

82,2 88,4 93,9 102,4

117,9 99,3

93,1 93,8 92,6 97,7 105,6 113,3

125,4128,3 100

84,7 90,4 92,8 97,9 102,3105,5

114,8123,1129,3

136,7 140,8

0 20 40 60 80 100 120 140 160

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990

1DUDVWDMąFR

Lata

Chile (lata 1973–1990) 3ROVNDODWD±

(18)

Rysunek 11. Dynamika zmian w poziomie konsumpcji gospodarstw domowych w Chile (w latach 1971–1990) i w Polsce (w latach 1988–2000)

Rysunek 12. Relacja wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych do PKB w Chile (w latach 1969–1990) i w Polsce (w latach 1990–2000)

Źródło: Jak do rysunku 1 13,2

7,9

–7,3

–21,2 –11,6

0,3 17,6

7,6 6,2 9,1

15,1

–15,8 –6,2

0,8–1,3

5,5 8,1 7,310,7 3,4 –0,3 2,3

–15,3 6,8

2,7 5,5 4,5 3,1

8,87,2 5 5,7 3

–25 –20 –15 –10 –5 0 5 10 15 20

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990

Dynamika % rok do roku

Lata

69 68 69 73 79

59

69 66 70 68 67 71 74 75 73 73

67 65 64

60 60 61

48 58 58

63 63 60 61 62 62 62 63

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990

% PKB

Lata

(19)

W Polsce wskaźnik ten kształtował się od 1993 roku na niemal stałym poziomie, a w Chile przez dłuższy okres reform był na znacznie wyższym poziomie niż w Polsce i kształtował się w latach 1975–1984 w przedziale 69–75%. Dopiero polityka gospodarcza po kryzysie zadłużenia zagranicznego spowodowała zwięk- szenie oszczędności i spadek wydatków o 18%.

Rysunek 13. Wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych per capita w cenach stałych z roku 2000 (w mln USD) dla Chile (w latach 1969–1990) i Polski (w latach 1990–2000)

Wbrew głoszonym przez krytyków transformacji „szokowej” poglądom o zbyt dużych jej kosztach społecznych, badania L. Zienkowskiego dowodzą, że zasięg ubóstwa w Polsce w okresie transformacji zmniejszył się. Autor badań stwierdza jednoznacznie, że „wyniki analizy przeczą obiegowej opinii, według której zasięg ubóstwa i niedostatku wykazuje w skali kraju stale rosnącą tendencję” [Zienkow- ski 2004]. Potwierdzają to dane Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej za lata 1992–2000, według których liczba rodzin ogółem korzystających ze świadczeń pomocy społecznej z różnych przyczyn w omawianym okresie obniżyła się. Liczba gospodarstw domowych żyjących w ubóstwie zmniejszyła się również w Chile.

W 1989 roku było ich tam 38,6% [Ząbkowicz 2001], a w Polsce w 2000 roku 23,8% [Index Mundi 2010].

172717031880 1921 17371795

11651246 14401561

17631769 1976

159614721522

1483153316171701 18491842 1731

18341870196320432106

22902451257327132808

0 500 1000 1500 2000 2500 3000

19901991199219931994199519961997199819992000

1969197019711972197319741975197619771978197919801981198219831984198519861987198819891990

Wydatki (mln USD)

Lata

(20)

Zakończenie

Porównanie transformacji chilijskiej i polskiej wydało się autorowi na tyle intere- sujące, że umożliwiło sprawdzenie działania procesów gospodarczych co do ich przebiegu i skutków, w odmiennych warunkach geopolitycznych, społecznych i politycznych. Również inny okres przeprowadzanych zmian uwiarygodniał wnioski wyciągnięte z porównania.

Porównanie pierwszego etapu transformacji w obu krajach, czyli likwidacji nie- równowagi popytowej, pokazuje zbieżność metod polityki w obu krajach. Zarówno elementy programu, jak i narzędzia w nim użyte są zbieżne. W obu wypadkach reformatorzy zastosowali politykę uwolnienia cen, kontroli płac, uwolnienia i urealnienia stóp procentowych, liberalizacji handlu zagranicznego i urealnienia kursu walutowego. Narzędzia tej polityki były również zbieżne. Jedynym wyjątkiem była polityka kursu walutowego. W obu wypadkach użyto kursu walutowego jako

„kotwicy” w walce z infl acją. Również reżimy kursowe były takie same, jednak w Polsce ostatecznie kurs uwolniono, a w Chile wybrano system kursu pełzające- go. Istotne jednak jest to, że na etapie walki z infl acją i likwidacji nierównowagi popytowej polityka kursowa była zbieżna.

Analiza porównawcza pokazała zbieżność większości wskaźników makroekonomicznych w kolejnych latach transformacji. Najczęstszą przyczyną okresowego (zresztą na ogół krótkiego) braku zbieżności przebiegu wskaźników makroekonomicznych analizowanych transformacji był kryzys zadłużenia zagranicznego w Chile w latach 1982–1983, będący składową międzynarodowego kryzysu zadłu- żenia zagranicznego, który wtedy miał miejsce. Drugim źródłem problemów Chile była zbyt duża koncentracja własności w rękach konglomeratów fi nansowych oraz zbyt duża różnica między krajową a zagraniczną stopą procentową. Kryzys ten spowodował zmianę niektórych poglądów reformatorów na metodę transformacji.

W większości przypadków, po rewizji polityki gospodarczej, przebieg zmienności poszczególnych wskaźników makroekonomicznych zachowywał się zbieżnie ze wskaźnikami polskimi.

Bibliografi a

Balcerowicz, L., 1997, Socjalizm, kapitalizm, transformacja. Szkice z przełomu epok, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Balcerowicz, L., 1999, Rola i miejsce nauki w procesach transformacji, referat wygłoszony na konferencji Polskiej Akademii Nauk, 28.05.1999 r.

Bałtowski, M., Miszewski, M., 2006, Transformacja gospodarcza w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

(21)

Bąk, M., 2006, Europa Środkowa i Wschodnia wobec wyzwania transformacyjnego, Wy- dawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.

Bosworth, B.P., Dornbusch, R., Laban, R., 1994, The Chilean Economy. Policy Lessons and Challenges, Washington D.C.

Bożyk, P., 2000, Polityka gospodarcza Polski 1985–2000, First Business College, Warszawa.

Castaneda, T., 1992, Combating Poverty. Innovative Social Reforms in Chile during the 1980s, An International Center for Economic Growth Publication, San Francisco, California.

Edwards, S., Cox-Edwards, A., 1991, Monetarism and Liberalization. The Chilean Expe- riment, The University of Chicago Press, Chicago and London.

Falcoff, M., 1989, Modern Chile 1970–1989, New Brunswick.

Glikman, P., 1992, Monopol socjalistyczny i tradycyjny w warunkach głębokiej recesji, Gospodarka Narodowa, nr 9.

Grosse, R. (red), 1995, Government responses to the Latin American debt problem, North South Center Press, University of Miami.

GUS, 1989a, Rocznik statystyczny 1989, Warszawa.

GUS, 1989b, Rocznik statystyki międzynarodowej 1989, Warszawa.

GUS, 1990a, Mały rocznik statystyki międzynarodowej 1990, Warszawa.

GUS, 1990b, Rocznik statystyczny 1990, Warszawa.

GUS, 1991a, Rocznik statystyczny 1991, Warszawa.

GUS, 1991b, Rocznik statystyki międzynarodowej 1991, Warszawa.

GUS, 1992, Rocznik statystyczny 1992, Warszawa.

Hachette, D., 1991, Chile: Trade Liberalization Since 1974, w: In Trade Reform: Lessons from Eight Countries, International Center for Economic Growth, San Francisco.

Hachette, D., Luders R., 1993, Privatization in Chile. An Economic Appraisal, International Center for Economic Growth Publication, San Francisco.

Index Mundi, 2010 [online] www.indexmundi.com [dostęp: 17.09.2010].

Jakubiak, M., 1999, Oszczędności, inwestycje, integracja fi nansowa i bezpośrednie inwesty- cje zagraniczne w Europie Środkowej, w: Liberda, B. (red.), Determinanty oszczędzania w Polsce, Case, Warszawa.

Jarmołowicz, W., Twarowska, M., 2003, Makroekonomiczne aspekty funkcjonowania ryn- ku pracy, w: Jarmołowicz, W. (red.), Rynek pracy w warunkach zmian ustrojowych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań.

Larrain, F., Meller, P., 1991, The Socialist-Populist Chilean Experience: 1970–1973, w: Dorn bush, R., Edwards, S. (red.), The Macroeconomics of Populism in Latin Ame- rica, NBER, University of Chicago Press, Chicago.

Library of U.S.A. Congress, Federal Research Division [online] http://lcweb2.loc.gov/

[dostęp: 18.03.2000].

Meller, P., 1993, Trade Opening of the Chilean Economy: Policy Lessons, w: Canitrot, A., Junco, S. (red.), Macroeconomic Conditions and Trade Liberalization, Inter-American Development Bank, Washington, D.C.

MPiPS, Sprawozdania, różne lata, Warszawa.

NBP, 1987, Biuletyn informacyjny NBP, Warszawa.

NBP, 2001, Raport o infl acji w III kwartale 2001 r., Warszawa.

NBP, 2004, Bilans płatniczy RP na bazie płatności za lata 1993–2003, NBP, Departament Statystyki [online] www.nbp.pl [dostęp: 20.05.2004].

(22)

OECD Historical Statistics 1970–2000 [online] www.sourceOECD.org [dostęp: 22.03.2002].

Owsiak, S., 2005, Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Rosati, D. K., 1998, Polska droga do rynku, PWE, Warszawa.

Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, lipiec 2002, Transformacja społeczno-gospo- darcza w Polsce, Warszawa.

Sideri, S., 1979, Chile 1970–1973: Economic Development and Its International Setting, The Hague–Boston–London.

Sprawozdanie Rady Ministrów z wykonania budżetu państwa – różne lata, Warszawa.

United Nations Statistical Division, National Accounts, [online] http://unstats.un.org/unsd/

nationalaccount, [dostęp: 18.03.2002].

United Nations, 1979, Statistical Yearbook 13 issue, New York.

United Nations, 1993, Statistical Yearbook 38, issue 1990/91, New York.

United Nations, Country Profi le [online] http://unstats.un.org [dostęp: 15.06.2001].

Walton, G.M. (red.), 1985, The National Economic Policies of Chile, Jai Press Inc., London.

Williamson, J., 1994, In Search of a Manual for Technopols, w: Williamson, J. (red.), The Political Economy of Policy Reform, Institute for International Economics, Washington, D.C.

Williamson, J., 2010, Konsensus Waszyngtoński po 20 latach. Spowiedź liberała, Gazeta Wyborcza, 10 maja.

World Development Indicators [online] http://data.worldbank.org [dostęp: 03.02.2001].

Ząbkowicz, A., 2001, Instytucje i wzrost gospodarki w Chile. Neoliberalizm i sztuka kom- promisu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Zienkowski, L., 2004, Pomóc może praca, Rzeczpospolita, 16–17 października.

Żukrowska, K., 2010, Liberalizacja wymiany handlowej – decentralizacja i demonopoliza- cja, w: Żukrowska, K. (red.), Transformacja systemowa w Polsce, Ofi cyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa.

SYSTEMIC TRANSFORMATION IN CHILE AND POLAND – ELEMENTS OF THE COMPARATIVE ANALYSIS

Summary: The paper presents elements of the broader analysis associated with the trans- formation of the economic system in Chile and in Poland. The analysis covers the Chilean transition period of the years 1973–1989, and the Polish one from 1990–2000. The analysis involves a comparison and evaluation of the assumptions, methods, tools, and effects of the economic policies of the period of systemic changes in both countries. It compares liquidation policy of demand imbalance and studies convergence of the macroeconomic indicators in each period of transition. The author compares the fi nal results of both processes of transformation in an attempt to identify the reasons for similarities and differences in their progress and fi nal results.