Widok Polskie losy biblioteki Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu

OR

Olsztyn

Polskie losy biblioteki Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu

Biblioteka i archiwum hr. Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu pod Kownem jeszcze na początku XX w. należały do najbogatszych zbiorów ro- dzinnych na Litwie. Liczyły wówczas 20 000 dokumentów, 12 000 listów, przeszło 10 000 tomów książek, w tym wiele rzadkich starych druków czy wręcz unikatów oraz niezwykły zbiór panegiryków łacińskich i polskich (XVII-XVIII w.) ¹ . Na bogatą kolekcję składała się ponadto różnorodna gale- ria obrazów wybitnych malarzy polskich i obcych (m.in. Bernarda Caneletta, Marcella Bacciarellego, Szymona Czechowicza, Walentego Wańkowicza, Jana Rustema). Zarówno pałac w Czerwonym Dworze, jak i biblioteka po- zostawały w rękach tej rodziny do wybuchu I wojny światowej.

W książce Lilianny Narkowicz pt. Muzealnicy i kolekcjonerzy czytamy:

Ostatni właściciel majątku, Benedykt Jan Tyszkiewicz (żyjący w latach 1875-1948), wraz z żoną Różą z Branickich (zmarłą w 1953 r.), stale prze- bywając za granicą, nie żałując na swoje kosztowne hobby (żeglarstwo, fo- tografi a, kolekcjonowanie) i prowadząc bogate życie towarzyskie […], co jakiś czas, jeszcze przed I wojną światową, pozbywali się swoich kolekcji znajdujących się w zamku na Litwie, jak też gospodarstw leśnych i folwar- ków […]. Stąd też większość dzieł sztuki opuściła majątek przed 1915 ro- kiem. Sporo swoich cennych zbiorów złożonych w kilku należących do nich domach, za pośrednictwem zaufanych służących, uchronili i w obawie przed utratą wszystkiego w okresie międzywojennym trzymali między innymi jako depozyt w Suchej Beskidzkiej ² .

I wojna światowa zaskoczyła Tyszkiewiczów przebywających wówczas z dziesięcioletnim synem Benedyktem Władysławem (1905-1956) w majątku Stawiszcze na Ukrainie, należącym do rodziny Róży. Kolejne niespokojne lata spędzili oni u bliskich w Kijowie. Tymczasem w Czerwonym Dworze roz- mieszczono sztab feldmarszałka Paula Ludwika von Hindenburga, dowódcy

1 Zob. L. Narkowicz, Muzealnicy i kolekcjonerzy. Zbiory rodziny Tyszkiewiczów i ich rola w zaborze rosyjskim, Wrocław 2013, s. 226-228.

2 Tamże, s. 232.

frontu wschodniego. W 1921 r. zamek przejęło państwo litewskie, a Tyszkie- wiczowie już nigdy w nim nie zamieszkali. Stracili oni tym samym kontrolę nad pozostałymi w majątku dobrami. Według inwentarza (sporządzonego w 1940 r. w Czerwonym Dworze przez sowieckie władze litewskie) z bogate- go księgozbioru pozostało zaledwie kilka egzemplarzy, które trafi ły następnie do miejscowej biblioteki. Z zeznań okolicznych mieszkańców wynikało, że wszystko zostało rozkradzione przez miejscowych.

Część biblioteki hrabiego B.J. Tyszkiewicza z Czerwonego Dworu opu- ściła siedzibę rodową już na początku XX w. ³ W tym czasie w obiegu anty- kwarycznym znalazły się m.in. cenne rękopisy, z których niewielki fragment został zakupiony do zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie. Prawie na wszystkich pozyskanych przez książnicę dokumentach zachowała się owal- na tuszowa pieczątka: Archiwum Czerwonodworskie. Są to głównie mate- riały dotyczące działalności publicznej z przełomu XVIII i XIX w. ⁴ oraz pu- blicystyka polityczna z czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego, a także wycinek Archiwum Zabiełłów. Przy porządkowaniu nadano zbiorowi układ chronologiczny. Obecnie materiały zostały wstępnie opracowane i przecho- wywane są pod następującymi sygnaturami:

– O pojedynkach uwaga, pol., kon. XVIII w., 4 s. Akc. 15324;

– Myśli do prospektu drugiej Księgi Praw Stanisława Augusta o winach, zbrodniach i karach, pol., ok. 1780. Akc. 15462;

– Uwagi od Stanu Duchownego podane JW. Andrzejowi Zamoyskiemu Ka- walerowi Orderu Orła Białego układać mającemu Prawa Polskie, pol., łac., fr., niem., 16 II 1777 r. Akc. 15476;

– Listy i pisma różnych do różnych, pol., rus., 1621-1813, 190 k. (113 doku- mentów i 45 obwolut). Akc. 16165 t. 1-4:

T. 1: Listy i pisma różnych do różnych z lat 1621-1772;

T. 2: Listy i pisma różnych do różnych z lat 1773-1813;

T. 3: Publicystyka czasów stanisławowskich;

T. 4: Obwoluty z notami kolekcjonerów i antykwariuszy ⁵ .

W pierwszych dekadach XX w. książki z biblioteki czerwonodworskiej notowano także w obiegu prywatnym. Były przedmiotem wymian, darów lub sprzedaży wśród polskich kolekcjonerów. Jednym z przykładów oży- wionego ruchu bibliofi lskiego z udziałem egzemplarzy czerwonodworskich

3 Na temat losów biblioteki i archiwum rodziny Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu do lat czterdziestych XX w. pisała A. Snitkuvienė: Czerwony Dwór. Grafowie Tyszkiewiczowie i ich spuścizna = Raudondvaris. Grafai Tiškevičai ir jų palikimas, tłum. M. Iwanowicz, Vilnius 1998.

4 Zob. Zbiory rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce, oprac. D. Kamolowa przy współudziale T. Sieniatyckiej, Warszawa 2003, s. 364.

5 Dane udostępnione przez Annę Romaniuk, kierownika Zakładu Rękopisów Biblioteki

Narodowej. Odpowiedź na kwerendę Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Olsztynie z dnia

23 XII 2013 r.

mogą być losy Parolotu – niewielkiej, ale cennej, bo niezwykle rzadkiej po- zycji wydanej w Kownie w Drukarni Rządowej w 1851 r. Juliusz Wiktor Go- mulicki, ostatni ze znanych właścicieli, tak relacjonował w okresie II wojny światowej:

Parolot Żmudzina z rysu swobodnej myśli skreślony ^[6] autorstwa Antoniego Hryszkiewicza [pozycja nie odnotowana w Bibliografi i polskiej Karola Es- treichera, zawierająca osobliwy projekt balonu, sterowanego za pomocą ma- chiny parowej – A.R.] dochował się bodaj w dwóch tylko egzemplarzach, z których jeden znajdował się w Kownie, drugi zaś w Czerwonogrodzie, w księgozbiorze Benedykta Tyszkiewicza. Otóż ów egzemplarz czerwo- nodworski wycyganił od Tyszkiewiczów znany zbieracz wileński Lucjan Uziębło. [Ten zaś wymienił go z Wacławem Gomulickim, ojcem Juliusza – A.R.] Była to niewielka książeczka [zaledwie 56 stron – A.R.] oprawiona w zieloną kompaturkę z wytłoczonym na przedniej stronie napisem PARO- LOT, przed kartą tytułową mająca zaś wklejoną kartę dedykacyjną, na której Hryszkiewicz wykaligrafował wierszyk do Tyszkiewicza, mecenasującego jego projektom balonowym. Wacław Gomulicki opatrzył książeczkę swoim monogramem oraz trzema gwiazdkami [oznaczającymi unikat – A.R.] ⁷ . Po śmierci Wacława Gomulickiego w 1919 r. Parolot wraz z jego księ- gozbiorem zawędrował do warszawskiej księgarni i antykwarni Aleksandra Hefl icha „Światło”, gdzie tom wypatrzył Roman Ziffer, kolejny nabyw- ca. Po jego śmierci książeczka trafi ła do Ludomiła Lewenstama, bibliofi la i dziennikarza, który dwa lata przed śmiercią w 1942 r. sprzedał ją Juliuszowi W. Gomulickiemu.

Decyzją samego B.J. Tyszkiewicza jeden z najcenniejszych księgozbio- rów rodziny zgromadzony na Wschodzie po 1918 r. złożono w depozycie czasowym w Suchej Beskidzkiej, w południowo-zachodniej części Polski, w majątku rodu Branickich. Zbiór przewieziono tam wraz z kolekcją Wła- dysława Branickiego, ojca R. Tyszkiewiczowej ⁸ . Łącznie dostarczony księ- gozbiór liczył 13 tysięcy dzieł, z czego czerwonodworski – parę tysięcy wo- luminów. Jak podaje opracowanie Edwarda Chwalewika z 1926 r., była to:

piękna biblioteka (przeszło 10 000 tomów), posiadająca moc starych rzad- kich druków XV-XVIII w., nawet unikatów, tudzież bogaty dział panegiry-

6 A. Hryszkiewicz, Parolot Żmudzina, z rysu swobodnej myśli … skreślony, Kowno 1851.

7 J.W. Gomulicki, „Diabeł i zboże”. Ze wspomnień o warszawskich miłośnikach i ratownikach książki w okupacji hitlerowskiej, [w:] Walka o dobra kultury. Warszawa 1939-1945, t. 2, pod red.

S. Lorenza, Warszawa 1970, s. 74. W cytowanym fragmencie autor błędnie podaje imię Aleksandra Hryszkiewicza.

8 Zob. B. Bieńkowska, Książka na przestrzeni dziejów, Warszawa 2005, s. 337 (hasło:

Biblioteka Branickich).

ków polsko-łacińskich XVII-XVIII w. Księgozbiór szczęśliwie w znacznej części uratowano, wywieziono z Litwy i złożono w depozycie w Suchej ⁹ . Dr Józef Seruga, archiwista i historyk książki, od 1931 r. pełniący funkcję kustosza zbiorów suskich, w swoim liście do Karola Badeckiego, historyka literatury, bibliotekoznawcy i badacza dziejów Lwowa, podał, iż w bibliotece w Suchej zdeponowano ponad 3000 tomów biblioteki z Czerwonego Dworu.

Korespondencja ta, datowana na 6 lipca 1932 r., obecnie przechowywana jest w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (BOssol.) ¹⁰ . Z kolei Urszula Paszkiewicz twierdzi, w oparciu o dane zawarte w ory- ginalnej kartotece księgozbioru Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu, iż kolekcja w momencie przewiezienia do Suchej liczyła ok. 4700 dzieł ¹¹ . Wspomniana kartoteka trafi ła do Polski wraz ze zbiorami biblioteki Tysz- kiewiczów i została zarejestrowana jako Katalog księgozbioru Tyszkie- wiczów z Czerwonego Dworu. Tytuł inwentarza został nadany po 1918 r., tj. po złożeniu druków XVI-XVIII w. w Suchej. Opisy starych druków były wykonywane najprawdopodobniej do 1914 r. Kartoteka z Czerwonego Dwo- ru (obecnie przechowywana w Zakładzie Starych Druków Biblioteki Naro- dowej) zamknięta jest w 33 pudłach i nie posiada odrębnej sygnatury. Na zachowanych kartach katalogowych w lewym górnym narożniku widnieje wytłoczony herb Tyszkiewiczów Leliwa. Na katalog składa się: katalog alfa- betyczny poloników XVII-XVIII w. – ok. 4300 dzieł (31 pudeł) oraz katalog alfabetyczny poloników XVI w. – ok. 400 dzieł (dwa pudła). Na odwro- cie kart katalogowych podano ołówkiem sygnatury topografi czne biblioteki Tyszkiewiczów w Czerwonym Dworze ¹² .

Niepokoje związane ze zbliżającą się w 1939 r. wojną spowodowały, że już w czerwcu i lipcu tego roku J. Seruga na polecenie Juliusza hrabiego Tarnowskiego, kolejnego z właścicieli Suchej ¹³ , rozpoczął zabezpieczanie

9 E. Chwalewik, Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie w porządku alfabetycznym według miejscowości ułożone, t. 1: A-M, Warszawa-Kraków 1926, reprint z 1991 r., s. 57 (hasło: Czerwony Dwór).

10 Zob. H. Małysiak, Biblioteka Branickich i Tarnowskich w Suchej, Bielsko-Biała 1986, s. 79. Zob. też BOssol, rps 13992 II, Korespondencja K. Badeckiego z lat 1907-1940. List J. Serugi do K. Badeckiego z dnia 6 lipca 1932 r. z Bibl. Zakł. Narod. im. Ossolińskich, Wrocław, (8), s. 185-208. Biblioteka w Czerwonym Dworze liczyła ok. 10 000 woluminów. J. Seruga pisze, iż w Suchej zdeponowano ponad 3000 tomów tej biblioteki, Mieczysław Woźnowski określa natomiast depozyt na ok. 4000 tomów starych druków od XV do XVIII w. – zob. tenże, Sucha,

„Ziemia. Dwutygodnik Krajoznawczy Ilustrowany” 1931, t. 16, nr 3, s. 48.

11 Zob. U. Paszkiewicz, Cathalogus cathalogorum. Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej od XVI wieku do 1939 roku. Spis scalony, poprawiony i uzupełniony, t. 1, Warszawa 2015, s. 149.

12 Informacja o katalogu bez sygnatury za: tamże, s. 149, poz. 388.

13 J. Tarnowski przejął zamek i bibliotekę w Suchej po matce w 1932 r.

najcenniejszych zbiorów (inkunabułów, rękopisów i grafi k oraz archiwum).

W momencie wybuchu II wojny światowej część biblioteki została ewa- kuowana w głąb kraju, zaś sami Tarnowscy wyjechali do Francji. Niemcy wkroczyli do Suchej w pierwszych dniach września 1939 r. – zamek zajęli na kwaterę wojsk oraz mieszkania urzędników niemieckich. W monografi i Biblioteka Branickich i Tarnowskich w Suchej Helena Małysiak pisze:

Zbiory biblioteczne pozostawione w Suchej znalazły się na łasce hitlerow- ców. Przeprowadzana przez Niemców w okresie okupacji planowa grabież polskich dóbr kultury spowodowała konfi skatę i wywóz z zamku suskiego dużej ilości zabytkowych przedmiotów, rzeźb i obrazów. Z biblioteki, która przed wojną przekraczała 100 000 woluminów, utworzyli Niemcy placówkę fi lialną Bibliothek des Zentralinstituts fur Oberschlesiche Landesforschung.

Zabezpieczyło to zbiory przed całkowitym zniszczeniem, lecz nie uchroniło od rabunków indywidualnych zbieraczy zabytkowych okazów, a także se- lekcji, której poddana została literatura polska i Polski dotycząca. Efektem tej selekcji był wywóz znacznej ilości zbiorów na przemiał w żywieckiej fabryce papieru ¹⁴ .

Jeszcze pod koniec lat osiemdziesiątych XX w. okupacyjne losy bibliote- ki i księgozbioru z Suchej nie były szczegółowo zbadane. Zdaniem H. Ma- łysiak informacje były skąpe i wymagały dalszych analiz dokumentacji nie- mieckiej oraz zebrania relacji i wspomnień od osób mających związek z bi- blioteką w czasie II wojny światowej ¹⁵ .

Po zakończeniu działań wojennych w 1945 r. ruszyła akcja zabezpiecza- nia ocalałych księgozbiorów, mająca na celu ochronę przed ich niszczeniem i rozgrabieniem. W działaniach tych uczestniczyła również Śląska Biblioteka Publiczna w Katowicach, która, jak podaje Franciszek Szymiczek, „od lutego do sierpnia 1946 r. zabezpieczyła ok. 18 000 tomów poniemieckich dzieł na- ukowych” ¹⁶ . Ryszard Nowicki dodaje, iż największą partię zbiorów zwartych, zabezpieczonych przez tę placówkę stanowiła Biblioteka Górnośląska (Ober- schlesische Landesbibliothek) w Bytomiu, obejmująca 67 000 tomów bez dubletów ¹⁷ .

14 H. Małysiak, dz. cyt., s. 90. Warto zaznaczyć, iż na księgozbiór zgromadzony w Bibliothek des Zentralinstituts fur Oberschlesiche Landesforschung składały się dzieła, często o dużej wartości, skonfi skowane także z innych polskich bibliotek rodowych. Na temat tych kolekcji, w tym zbiorów Branickich-Tarnowskich z Suchej, oraz zabezpieczania tych księgozbiorów w pierwszych latach powojennych zob. szerzej: R. Nowicki, Zabezpieczanie księgozbiorów po II wojnie światowej w Polsce, „Napis” 2005, ser. 11, s. 278.

15 Zob. H. Małysiak, dz. cyt., s. 91.

16 F. Szymiczek, Akcja zabezpieczająca i rewindykacja na Śląsku, „Bibliotekarz” 1946, nr 5, s. 118 – cyt. za R. Nowicki, Zabezpieczanie księgozbiorów po II wojnie…, s. 286.

17 Zob. tamże

W pierwszych latach powojennych złączone zbiory biblioteki Tarnowskich i Tyszkiewiczów z Suchej w wyniku decyzji Naczelnej Dyrekcji Bibliotek Mini- sterstwa Oświaty zostały rozproszone ¹⁸ . W kilku etapach włączano je do Zbior- nicy Księgozbiorów Zabezpieczonych funkcjonującej przy Bibliotece Jagielloń- skiej w Krakowie. Ostatnia część zbiorów odszukanych na terenie Śląska dotarła do Krakowa w maju 1949 r. ¹⁹ , a 12 lipca 1948 r. F. Szymiczek, ówczesny kie- rownik Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych w Katowicach, przekazując K. Badeckiemu, kierownikowi Zbiornicy w Krakowie, 2280 tomów z biblioteki suskiej, uznał sprawę tych księgozbiorów za zakończoną ²⁰ . Według szczegóło- wych informacji podanych przez R. Nowickiego:

W krakowskiej Zbiornicy zdecydowanie przeważały dzieła poniemieckie, ale występowały także rodzime, w tym polskie księgozbiory historyczne. Przykła- dowo w lipcu 1948 r. segregowano pozostałości księgozbiorów Tarnowskich z Suchej i Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu. Zostały one przywiezione do Biblioteki Jagiellońskiej z Cieszyna, Katowic i Bytomia. [W zbiorze z Czerwo- nego Dworu – A.R.] rozpoznano jeden inkunabuł, 165 woluminów z XVI w., 768 woluminów z XVII w. oraz 1249 woluminów z XVIII w. […] W tym też czasie, tj. w lipcu, zostały uporządkowane alfabetycznie katalogi kartkowe księ- gozbiorów: Tarnowskich z Dzikowa, Lubomirskich z Przeworska, Tarnowskich z Suchej, Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu oraz Potockich z Krzeszowic ²¹ . Niemniej jeszcze w listopadzie 1948 r. F. Szymiczek w sprawozdaniach Zbiornicy katowickiej odnotował przekazanie 33 tomów ze zbioru suskiego do Zbiornicy w Krakowie ²² .

18 BJ, rps 7795 III, 7796 III [Karol Badecki]. Zob. też AAN, sygn. 6952, k. 4, Ministerstwo Oświaty. Naczelna Dyrekcja Bibliotek. Wydział Bibliotek Naukowych. Zbiornica Księgozbiorów Zabezpieczonych w Krakowie. Sprawozdania z działalności 1948-49, [Karol Badecki], IX Sprawoz- danie Kierownictwa księgozbiorów Zabezpieczonych w Krakowie, Kraków 25 sierpnia 1948 r. – cyt. za R. Nowicki, Zbiory specjalne w zbiornicach księgozbiorów zabezpieczonych. Przyczynek do odbudowy bibliotek i bibliotekarstwa polskiego, [w:] Zbiory specjalne w bibliotekach polskich. Problematyka ba- dawcza i organizacyjna, pod red. A. Borysowskiej, Szczecin 2015, s. 225, przyp. 50.

19 BN O-AZ BN, sygn. 250/12, k. 11, Zastępca Dyrektora Biblioteki Narodowej ds. Ochrony i Udostępniania Zbiorów – Franciszek Szymiczek, Zbiornica Księgozbiorów Zabezpieczonych w Stalinogrodzie 1947-1955 [Katowice, 17 grudnia 1955 r.] – zob. R. Nowicki, Rola katowickiej Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych w powojennej ochronie zbiorów bibliotecznych w Polsce, Bydgoszcz 2015, s. 193, przyp. 755.

20 ABJ, Archiwum Delegata Ministerstwa Oświaty do zabezpieczania księgozbiorów opuszczonych i porzuconych. Sprawozdania, akta i inwentarze dotyczące Kierownictwa [Karola Badeckiego] księgozbiorów zabezpieczonych przez Ministerstwo Oświaty w Bibliotece Jagiellońskiej 1946-1949 – Karol Badecki Potwierdzenie odbioru, Kraków, 12 lipca 1948 r. – zob.

R. Nowicki, Rola katowickiej Zbiornicy…, s. 193, przyp. 755.

21 Cyt. za: R. Nowicki, Zbiory specjalne w zbiornicach…, s. 225.

22 AAN, MO NDB, sygn. 6948, k. 19, Wydział Bibliotek Naukowych [Zbiornica Księgozbiorów

Zabezpieczonych w Katowicach. Sprawozdania miesięczne z działalności za 1948 r.] – Franciszek

Szymiczek. Sprawozdanie rzeczowe Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych za listopad 1948 r.,

Katowice, 4 grudnia 1948 r. – zob. R. Nowicki, Rola katowickiej Zbiornicy…, s. 193, przyp. 758.

W wyniku dalszych decyzji Ministerstwa Oświaty księgozbiór z Su- chej rozdzielono także pomiędzy Bibliotekę Miejską w Gdańsku i Biblio- tekę Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu. Biblioteka Miejska w Gdańsku przejęła ze Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczo- nych w Krakowie ponad 5000 dzieł w 8000 wol. ²³ Według informacji otrzymanych od A. Balińskiego z Działu Druków XIX i pierwszej poł.

XX w. PAN Biblioteki Gdańskiej wśród woluminów nie było książek z biblioteki z Czerwonego Dworu ²⁴ . Decyzja Ministerstwa Oświaty o prze- kazaniu Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu starodruków i części druków nowych z Suchej w formie państwowego depozytu zapadła pod koniec 1948 r. Dyrekcję Ossolineum poinformo- wano o tym w ofi cjalnym piśmie z 18 listopada 1948 r., przechowywa- nym obecnie w dziale rękopisów tejże Biblioteki ²⁵ . Franciszek Pającz- kowski w swojej publikacji z 1949 r. Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu w 1948 roku odnotował:

Dział Starodruków Ossolineum został ogromnie wzbogacony przyznaniem przez Ministerstwo Oświaty zasobu starodruków z b. Biblioteki Tarnowskich z Suchej. Zasób ten wynosi ponad 7000 starodruków, które znajdowały się w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie ²⁶ .

W tym samym czasie, czyli w 1948 r., „z zasobu bibliotek podworskich Ministerstwo Oświaty przyznało Ossolineum równocześnie bibliotekę or- dynacką Lubomirskich z Przeworska” ²⁷ . Informacje te precyzuje H. Mały- siak, odwołując się do Katalogu inkunabułów Biblioteki Zakładu im. Osso- lińskich we Wrocławiu z 1956 r. Ossolineum otrzymało dokładnie 6899 tomów starodruków, w tym 381 poloników z XVI w. We Wrocławiu zna- lazły się tym samym dwa inkunabuły, 485 tomów wydawnictw z XVI w., 1568 tomów z XVII w. i 4826 tomów wydawnictw z XVIII w. Ponadto z biblioteki suskiej do zbiorów ossolińskich włączono 5212 tomów druków obcych z XIX i XX w. i 700 woluminów czasopism, w tym 107 tomów czasopism z XVI-XVIII w. Udokumentowana liczba zbiorów z biblioteki Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu to wówczas: 2370 tomów, w tym

23 Zob. H. Małysiak, dz. cyt., s. 91.

24 Odpowiedź PAN Biblioteki Gdańskiej na kwerendę Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Olsztynie z dnia 10 II 2014 r.

25 BOssol, mps [bez sygn.], Pismo Ministerstwa Oświaty nr NDB/N-5093/48 do Dyrekcji Zakł. Narod. im. Ossolińskich w sprawie przejęcia w depozyt zbiorów Biblioteki Tarnowskich w Suchej z dnia 18 listopada 1948 r. – zob. H. Małysiak, dz. cyt., s. 98, poz. bibl. 50.

26 F. Pajączkowski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu w 1948 roku, Wrocław 1949, s. 11.

27 Tamże, s. 7.

jeden tom piętnastowieczny, 165 szesnastowiecznych, 1249 osiemnasto- wiecznych oraz 187 tomów bez roku wydania ²⁸ .

Jak podaje R. Nowicki, w lutym 1949 r. pozostawało w Bibliotece Jagiellońskiej, jeszcze bez przydziału ok. 12 000 dzieł wydanych do 1800 r.: z księgozbioru Tarnowskich z Dzikowa – około 5400 tomów, Potockich z Krzeszowic – około 4000 tomów, Tyszkiewiczów z Czer- wonego Dworu – ok. 2600 tomów ²⁹ . Natomiast przejmowanie zbiorów z Suchej przez Ossolineum trwało jeszcze w marcu 1949 r. ³⁰ Jednak tylko część zbiorów z Suchej trafi ła bezpośrednio do Wrocławia. Według doku- mentacji z 1948 r. (przechowywanej w Bibliotece Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu):

do Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych przy Bibliotece Jagiel- lońskiej w Krakowie (doc. dr Badecki) wysłano część księgozbioru Bra- nickich z Suchej (650 pozycyj). Zbiór powyższy został przekazany Bi- bliotece U[niwersytetu] P[oznańskiego] przez p. prof. Skubiszewskiego, [a następnie – A.R.] 650 woluminów wywędrowało do Biblioteki Jagiel- lońskiej ³¹ .

W książnicy poznańskiej zachował się spis przekazywanych zbiorów, przy czym nie można w pełni potwierdzić związków tej części kolekcji z biblioteką Tyszkiewiczów. Referaty zabezpieczania i segregacji księgo-

28 Zob. H. Małysiak, dz. cyt., s. 91. Zob. też Katalog inkunabułów Biblioteki Zakładu im. Ossolińskich we Wrocławiu, na podstawie materiałów K. Piekarskiego oprac. A. Kawecka- -Gryczowa, Wrocław 1956; BOssol, mps [bez sygn.], Pismo Ministerstwa Oświaty nr NDB/N-5093/48 do Dyrekcji Zakł. Narod. im. Ossolińskich w sprawie przejęcia w depozyt zbiorów Biblioteki Tarnowskich w Suchej z dnia 18 listopada 1948 r. – zob. H. Małysiak, dz. cyt., s. 98, poz. bibl. 50.

29 AAN, sygn. 6952, k. 17, Ministerstwo Oświaty. Naczelna Dyrekcja Bibliotek. Wydział Bibliotek Naukowych. Zbiornica Księgozbiorów Zabezpieczonych w Krakowie. Sprawozdania z działalności 1948-49, [Karol Badecki], XII Sprawozdanie Kierownictwa księgozbiorów zabezpieczonych w Krakowie, Kraków 24 lutego 1949 r. – zob. R. Nowicki, Zbiory specjalne w zbiornicach…, s. 226, przyp. 55.

30 BJ, rps 7796 III T. 2 [Karol Badecki], Spis druków obcych XIX i XX w. oraz czasopism polskich i obcych księgozbioru Tarnowskich z Suchej, przejętych w depozyt przez Bibliotekę Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu z dnia 18 marca 1949 r. – zob. H. Małysiak, dz. cyt., s. 93.

31 [Referat zabezpieczania i segregacji księgozbiorów. Sprawozdania miesięczne, 1948, I-VI,

k. 114]; [Referat zabezpieczania i segregacji księgozbiorów. Sprawozdania miesięczne, 1948,

X-XI, k. 176-205]; w dwóch teczkach znajduje się spis ponad 600 książek, map i dokumentów

przekazanych Bibliotece U.P. przez prof. Skubiszewskiego. Dane według informacji dr. Rafała

Wójcika, Kierownika Oddziału Zbiorów Specjalnych Pracowni Starych Druków Biblioteki

Uniwersyteckiej Adama Mickiewicza w Poznaniu z dnia 4 stycznia 2014 r. Na temat działalności

Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych w Poznaniu, funkcjonującej w pierwszych latach

powojennych przy Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu, pisze R. Nowicki, Likwidacja Zbiornicy

Księgozbiorów Zabezpieczonych w Poznaniu, „Biblioteka” 2014, nr 18, s. 123-134.

zbiorów z 1948 r. w formie sprawoz- dań miesięcznych przechowywane są obecnie w Oddziale Zbiorów Specjalnych Pracowni Starych Dru- ków Biblioteki Uniwersyteckiej Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Według danych z 2014 r. w zaso- bach Biblioteki Zakładu Narodowe- go im. Ossolińskich we Wrocławiu nie ma obecnie druków dziewięt- nasto- i dwudziestowiecznych ani

rękopisów o proweniencji wskazującej na kolekcję Tyszkiewiczów z Czerwo- nego Dworu. Znajdują się tam natomiast dwa „luźne” ekslibrisy biblioteki czer- wonodworskiej (miedzioryt i metaloryt z początku XX w.), przechowywane w Gabinecie Grafi ki Muzeum XX. Lubomirskich, a także niewielki zbiór starych druków: cztery szesnastowieczne, osiem siedemnastowiecznych oraz 19 osiem- nastowiecznych ³² . Stan zbiorów pochodzących z biblioteki Tyszkiewiczów w Czerwonym Dworze znajdujących się w zasobach Ossolineum podany 22 stycznia 2014 r. w piśmie do Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej (dalej WBP) w Olsztynie potwierdza też Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodo-

32 [Wykaz zbiorów pochodzących z biblioteki Tyszkiewiczów w Czerwonym Dworze, znajdujących się w zasobach Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu], załącznik do pisma BIN-45/1-14 z dnia 22 stycznia 2014 r. Zakładu Narodowego im. Ossolińskich do Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Olsztynie. Wykazane zasoby potwierdza zapis w Katalogu starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Polnica wieku XVI (z materiałów rejestracyjnych zebranych zespołowo pod kier. K. Zatheya oprac. M. Bohonos), Wrocław 1965.

Fot. 2. Ekslibris rodu Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu. Papier. Staloryt.

Paryż 1903.

Źródło: Raudondvario dvaras. Laiko ženklai = The Raudondvaris castle.

The signs of the times. Tom I, autorstwa Zigmasa Kalesinskasa, Raudondvaris 2012, s. 118.

Zdjęcie: A. Romulewicz Fot. 1. Pieczęć rodu Tyszkiewiczów

z Czerwonego Dworu.

Źródło: Raudondvario dvaras.

Laiko ženklai = The Raudondvaris castle. The signs of the times. Tom I, autorstwa Zigmasa Kalesinskasa,

Raudondvaris 2012, s. 119.

Zdjęcie: A. Romulewicz

wego im. Ossolińskich opracowany przez Marię Bohonos, a wydany w 1965 r.

Wszystkie stare druki posiadają znaki proweniencyjne: „Z Biblioteki hr. Tysz- kiewiczów w Czerwonym Dworze” (ekslibrisy i pieczęcie).

Ostatnim etapem wędrówki ocalałej części biblioteki z Czerwonego Dworu stała się Warszawa i Biblioteka Narodowa, której kolekcję starych druków po 1945 r. utworzyły fragmenty okaleczonych przez wojnę polskich księgozbiorów historycznych, w tym tzw. podworskich. Z nabytków powo- jennych Bibliotekę Narodową wyróżniają przekazane jej fragmenty księ- gozbiorów: Zamoyskich w Warszawie, Tarnowskich z Dzikowa, Potockich z Krzeszowic, Krasińskich w Warszawie oraz Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu ³³ . Część z nich to:

nader rzadkie pozycje, często unikatowe druki (głównie z terenu Litwy), [wśród których wiele – A.R.] pochodzi z resztek słynnej biblioteki Joachima Chreptowicza w Szczorsach, założonej w XVIII stuleciu ³⁴ .

33 Zob. Biblioteka Narodowa w latach 1945-1956, red. B. Horodyski, Warszawa 1958, s. 58.

34 O egzemplarzu obecnie znajdującym się w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie (Grzegorz z Żarnowca, Clypeus albo tarcz duchowna z słów Pawła św., 1598, sygn. BN XVI Qu 476), zawierającym ekslibris Joachima Chreptowicza i biblioteki czerwonodworskiej pisała M. Topolska, Czytelnictwo książek wydanych na Litwie i Białorusi w XVI i pierwszej połowie XVII wieku (na podstawie proweniencji starodruków z polskich i zagranicznych bibliotek naukowych), „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 1979, T. 15, s. 231.

Fot. 3. Pieczęć rodu Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu. Źródło: Vitae archiepiscoporvm et episcoporvm Ecclesiae Cracouien. Christophori Kantski ...

ad ... Georgivm Radziuil. ... cardinalem, episcopum Cracouien[sem] ...

et ad ... Ecclesiae Cracovien. capitvlvm ..., Kraków 1593, w zbiorach BN, Sygn.

SD XVI.Qu.417. Zdjęcie: A. Romulewicz

Obecnie Biblioteka Narodowa w Warszawie posiada kilka tysięcy dzieł z kolekcji Tyszkiewiczów. Według informacji zamieszczonej na stronie in- ternetowej placówki Biblioteka Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu to po- nad 3500 dzieł w prawie 3000 woluminów, z przewagą poloników. Znajduje się w niej „wiele rzadkości bibliografi cznych, zwłaszcza druki okoliczno- ściowe związane z Wielkim Księstwem Litewskim” ³⁵ .

Powyższe dane pozostają szacunkowe i odnoszą się do stanu sprzed 1958 r., w którym kolekcja Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu liczy- ła dokładnie 3636 dzieł w 2952 wol. ³⁶ W Bibliotece Narodowej prowadzo- ne są obecnie prace nad omawianym zbiorem mające na celu uaktualnienie danych katalogowych z uwzględnieniem znaków proweniencyjnych. Więk-

szość zachowanych ksiąg posiada oznaczenia w postaci pieczęci heral- dycznej rodu Tyszkiewiczów lub ekslibris „Z biblioteki Hr. Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu” (stosowany przez B.J. i R. Tyszkiewiczów). Kolek- cja składa się głównie ze starych druków w języku łacińskim, rzadziej – w niemieckim i polskim. Wiele z egzemplarzy szesnastowiecznych zostało wy- danych w Krakowie. Księgozbiór nie jest tematycznie jednorodny. Tworzące go woluminy najczęściej dotyczą historii, polityki, teologii, fi lozofi i i literatu-

35 Stare druki, [online] <http://www.bn.org.pl/zbiory/stare-druki> (21.12.2016).

36 Biblioteka Narodowa w latach 1945-1956…, s. 60.

Fot. 4. Pieczęć rodu Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu. Źródło: Henrici III christianissimi Galliarum et Poloniae regis, Ad Poloniae et Lythuaniae ordines

epistola, Paris 1574, w zbiorach BN, Sygn. SD XVI.Qu.381.

Zdjęcie: A. Romulewicz

ry. Najstarsze z druków to m.in. dzieła Erazma z Rotterdamu, Jana Długosza, Stanisława Hozjusza, Stanisława Grodzickiego, Bartłomieja Groickiego, Jana Herburta, Jana Kochanowskiego, Marcina Kromera, Jana Łaskiego, Stanisła- wa Orzechowskiego, Piotra Skargi, Stanisława Sokołowskiego, Krzysztofa Warszewickiego. Kolekcja znajduje się obecnie w Zakładzie Starych Druków Biblioteki Narodowej w Warszawie, gdzie otoczona jest należytą opieką. Jak pokazały badania z autopsji oraz liczne zapiski na kartach katalogowych, wie- le z egzemplarzy posiada defekty, m.in. brak lub uszkodzenia kart tytułowych, początkowych lub końcowych części dzieł, wycięte dedykacje ³⁷ . Kilka z dzieł to obiekty unikatowe w skali europejskiej ³⁸ . W związku z tym druki najcen-

37 Informacje na temat różnych typów uszkodzeń dot. m.in. egzemplarzy o sygn.: BN XVI F 105, BN XVI F 109, BN XVI Qu 358, BN XVI Qu 366, BN XVI Qu 375, BN XVI Qu 447, BN XVI Qu 465, BN XVI Qu 466, BN XVI O 339.

38 Np. P. Caterla, Chorus Musarum in honorem, 1599, sygn. BN XVI Qu 467; B. Mandino, Oratio da foedere cum Christianis contra Turcam…, 1596, sygn. BN XVI Qu 433.

Fot. 5. Ekslibris rodu Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu. Źródło: [Statuta Vilnen.

diocesis. sinodaliter per ... Joannem ex ducibus Lithuaniae ... episcopum Vilnen.

cum suo capitulo de totius cleri eiusdem diocesis pro sinodo diocesana congregati consensu ac voluntate edita ... atque approbata], Kraków 1528,

w zbiorach BN, Sygn. XVI Qu 473.

Zdjęcie: A. Romulewicz

niejsze i najbardziej narażone na zniszczenie udostępnia się wyłącznie w po- staci mikrofi lmów.

Na przełomie 2013 i 2014 r. przeprowadzono badania służące zebraniu informacji na temat występowania pozostałych książek z biblioteki w Czer- wonym Dworze na terenie Polski. Kwerenda skierowana do kilkudziesię- ciu krajowych bibliotek publicznych i naukowych, instytutów badawczych i innych ośrodków gromadzących zbiory zabytkowe pozwoliła ustalić, że poza Warszawą pojawiają się nieliczne, rozproszone egzemplarze. Więk- szość z nich zidentyfi kowana i zweryfi kowana została poprzez znaki prowe- niencyjne: pieczęcie i ekslibrisy. Co ważne, na kwerendę przeprowadzoną przez WBP w Olsztynie odpowiedziały także instytucje, które dotychczas nie zarejestrowały pozycji z biblioteki czerwonodworskiej (zaznaczając, że prace nad rejestrami proweniencji starych druków nadal trwają lub są dopie- ro planowane). Nie wyklucza to więc odnalezienia w przyszłości kolejnych egzemplarzy z zabytkowej kolekcji Tyszkiewiczów. Nadesłane informacje pozwoliły natomiast ustalić, że rozproszone druki znajdują się w:

– Instytucie Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk w Warszawie – dwa egzemplarze z XVIII w.;

– Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej im. Cypriana Norwida w Zielonej Górze – jeden egzemplarz z 1528 r.;

– Bibliotece Kórnickiej Polskiej Akademii Nauk – jeden egzemplarz z 1695 r., oznaczony pieczęcią: „Biblioteka Czerwonodworska. Z duplikatów”;

– Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie (Oddział Zbiorów Specjalnych, Sekcja Starych Druków) – dziesięć egzemplarzy (jeden piętnastowieczny:

Tractatus de duabus Sarmatijs Asiana, et Europiana… Macieja z Miecho- wa, trzy siedemnastowieczne, siedem osiemnastowiecznych);

– Bibliotece Publicznej miasta stołecznego Warszawy – jeden egzemplarz z 1661 r. w oprawie dziewiętnastowiecznej ³⁹ , zakupiony do biblioteki w 1961 r.;

– Bibliotece Śląskiej w Katowicach – 11 egzemplarzy (z XVI w. – sześć egzemplarzy, z XVII w. – cztery, z XVIII w. – jeden), wszystkie opatrzone pieczęcią wskazującą na kolekcję Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu.

Negatywnie na kwerendę odpowiedziało 25 instytucji, w tym 11 biblio- tek uczelni wyższych, dziesięć publicznych, jedna pedagogiczna oraz trzy placówki badawcze.

39 Stary druk opatrzony pieczęcią „Z duplikatów Biblioteki Czerwonodworskiej”. Biblioteka Publiczna nie posiada rękopisów i archiwaliów z Czerwonego Dworu – zob. Katalog starych druków Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy, cz. 3: Polonica XVII wieku, oprac. J. Rudnicka, przy współudz. J. Górki i K. Sokołowskiej-Grzeszczykowej, Warszawa 1976, s. 205, poz. 1007;

potwierdzone przez pismo SD.8/1/2014 z dnia 32 stycznia 2014 r. Biblioteki Publicznej m.st.

Warszawy do Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Olsztynie.

W Bibliotece Narodowej w Zakładzie Starych Druków (poza wspomi- nanym wcześniej oryginalnym katalogiem) znajdują się także Materiały rejestracyjne do centralnego katalogu poloników w Bibliotece Narodowej w Warszawie ⁴⁰ . Zeszyt z numerem 1, obejmujący 93 karty, zawiera opisy Starych druków Biblioteki Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu (Sucha) – łącznie 243 pozycje. Znajdują się w nim noty dotyczące zbiorów piętnasto- i szesnastowiecznych. Przy poszczególnych pozycjach dodane zostały aktu- alne sygnatury Biblioteki Jagiellońskiej. Dokument stanowi rejestr starych druków wykonany przez Alodię Kawecką-Gryczową w dniach 25 III, 1 VI, 22 X 1948 i 22 I 1949 r.

Materiały mówiące o rejestracji starych druków z Czerwonego Dworu z XVII i XVIII w. w centralnym katalogu poloników Biblioteki Narodo- wej zawarto w pięciu kolejnych zeszytach. Spis wykonała Anna Kamińska w 1948 r. (zeszyty 1 i 2 – XVII w., zeszyt 3 – XVII/XVIII w., zeszyty 4 i 5 – XVIII w.). W trzech ostatnich zeszytach – w zbiorach osiemnastowiecz- nych – dominują proweniencje Michała Pełki Polińskiego, profesora mate- matyki Uniwersytetu Wileńskiego. W tej dokumentacji zanotowano łącznie 998 pozycji siedemnastowiecznych oraz 570 osiemnastowiecznych.

Do 2011 r. w Zakładzie Starych Druków Biblioteki Narodowej przecho- wywany był także komplet inwentarzy poloników siedemnasto- i osiem- nastowiecznych z biblioteki Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu – stan na 1951 r., sprawdzony w 1960 r. (trzy teczki). Obecnie w Zakładzie Sta- rych Druków znajduje się tylko inwentarz poloników osiemnastowiecznych (teczka 2 i 3). Teczka pierwsza z opisami druków siedemnastowiecznych została zagubiona ⁴¹ .

Ponad 900 pozycji z notami własnościowymi B.J. Tyszkiewicza oraz Róży z Branickich wykazuje część trzecia Bibliografi i polskiej Karola i Sta- nisława Estreicherów, wydawana w Krakowie od 1906 r. ⁴² Obejmuje ona druki od XV do XVIII w. „w układzie abecadłowym”, a kolejnych 190 ty- tułów odnaleźć można w wydaniu scalonym tejże bibliografi i z roku 1999 ⁴³ . Wiele informacji o nowych nabytkach do biblioteki w Czerwonym Dworze trafi ło do Bibliografi i polskiej z pierwszej ręki. Wielokrotnie to sami właści- ciele przesyłali do Estreicherów opisy bibliografi czne ksiąg. Niemniej bi- bliografi a ta nie stanowi dzisiaj kompletnego źródła informacji, podobnie jak wspominane wcześniej rejestry czy kartoteki. Najbogatszy zbiór pochodzą-

40 Zob. Katalog starych druków Biblioteki Publicznej…, s. 149, poz. 388a i 388b.

41 Informacja o spisach bez sygnatury (kopie maszynopisów) za: tamże, s. 149, poz. 389.

42 Zob. K. Estreicher, S. Estreicher, Bibliografi a polska, cz. 3: Obejmująca druki XV-XVIII w.

w układzie abecadłowym, t. 21-26, Kraków 1906-1915; t. 27 (1929); t. 30-33 (1934-1939); t. 34, z. 1 (1951); t. 34, z. 2 (2000) – zob. tamże, s. 149, poz. 390.

43 Zob. Bibliografi a polska Karola i Stanisława Estreicherów. Dopełnienia i sprostowania do

części 3, z. 1: A-G, red. t. S. Siess-Krzyszkowski, Kraków 1999.

cy z Czerwonego Dworu zarejestrowany jest tylko częściowo w katalogach Biblioteki Narodowej w Warszawie i wymaga dalszych prac z uwzględnie- niem znaków proweniencyjnych.

Streszczenie

Część biblioteki Benedykta Tyszkiewicza z Czerwonego Dworu opuściła rodową siedzibę na początku XX w. Kilka tysięcy starych druków, głównie z XVI i XVII w., w 1918 r. znalazło się w Suchej, na dworze Branickich i Tarnowskich. Podczas II wojny światowej kolekcja została rozproszona.

W pierwszych latach powojennych ocalały zbiór został podzielony pomię- dzy biblioteki w kraju, m.in. w Krakowie i Wrocławiu. Ostatecznie biblio- teka Tyszkiewiczów trafi ła do Biblioteki Narodowej w Warszawie, gdzie stanowi obecnie kolekcję składającą się z około 3500 starych druków. Po- nadto w Bibliotece Narodowej w Warszawie przechowywanych jest kilka rękopisów z archiwum Czerwonego Dworu. Wszystkie dokumenty pocho- dzą z zakupów na aukcji antyków. Większość zachowanych ksiąg oznaczona jest pieczęcią heraldyczną Tyszkiewiczów lub ekslibrisem Benedykta Jana Tyszkiewicza. Kolekcja składa się przede wszystkim ze starych druków wy- danych po łacinie, rzadziej w języku niemieckim i polskim. Wiele książek z XVI w. zostało opublikowanych w Krakowie. Tematycznie nie są one jednorodne i najczęściej dotyczą historii, polityki, teologii, fi lozofi i i li- teratury. W 2014 r. WBP w Olsztynie podjęła kwerendę, w wyniku której uzyskano informacje na temat książek z biblioteki z Czerwonego Dworu rozproszonych w różnych miejscach na terenie Polski (woluminy z kolekcji znajdują się m.in. w Bibliotece Śląskiej w Katowicach).

Słowa kluczowe: Benedykt Jan Tyszkiewicz (1875-1948) – Czerwony Dwór (Litwa) – biblioteki prywatne – archiwa prywatne – zbiory bibliotecz- ne – stare druki.

Summary

The Polish History of the Library of Tyszkiewicz Family

Part of the library of Benedict John Tyszkiewicz from Czerwony Dwór

left the ancestral seat at the beginning of the twentieth century. In 1918

a few thousand early printed books, mainly the ones from sixteenth and se-

venteenth centuries, were stored in Sucha, in the manor house of the Branic-

ki and Tarnowski families. During World War II, the collection was disper- sed. In the 40’s of the twentieth century, part of it went to Krakow. Rest of the collection was divided among the other libraries in Poland, books mostly went to the Ossolineum collection in Wroclaw.

Eventually Tyszkiewicz collection has been moved to the National Lib- rary in Warsaw. Currently, the collection consists of app. 3500 early printed books. In 2014 we made a query and gathered information on the presence of books from the discussed library in the Czerwony Dwór which are now kept in Poland. Apart from Warsaw, books are dispersed in several other institutions, for example in the Library of Silesia in Katowice. A few hand- written documents from the archives of the Czerwony Dwór are stored in the National Library in Warsaw. All documents were purchased at the antique auctions. Most of the surviving books are marked with a heraldic stamp of Tyszkiewicz family or ex-libris by B. J. Tyszkiewicz. The collection consists mainly of early printed books published in Latin, more rarely in German and Polish. Many of the books from the sixteenth century had been published in Krakow. These books are not thematically homogeneous. Mostly they con- cern the history, politics, theology, philosophy and literature.

Key words: Tyszkiewicz, Benedykt Jan (1875-1948) – Raudon dvaris

(Lithuania) – private libraries – private archives – library collections – old

prints.