Przeszczepy mózgu w depresji? Krokodyle beż zębów Irlandzkie kopalnie ołowiu SZECHSWIAT

SZECHSWIAT

PISMO PRZYRODNICZE

Tom 97 Nr 11 Listopad 1996

Irlandzkie kopalnie ołowiu Krokodyle b eż zębów

Przeszczepy mózgu w depresji?

SYTUACJAEKOLOGICZNAOKOUCWAŁBRZYCHA, Fot. Z.J. Zielińs

Wydano z pomocą finansową Komitetu Badań Naukowych i

Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie

Treść zeszytu 11 (2395)

A. C z e c h , Jak masz bobra to sprawa dobra ... 243

M.W. L o r e n c , Stare kopalnie ołowiu w górach Wicklow (Irlandia) ... 248

E. K o ś m i c k i , Ogrody skalne w Niemczech i ich r o ś lin y ... 251

W. W i l c z y ń s k i , O formach agitacji proekologicznej ... 253

J. ś w i e c i m s k i , Nowe wystawy czasowe w nowej siedzibie M uzeum Przyrodniczego Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN w Krakowie .. 255

Fizjologia i patologia reaktywnych form tlenu. XVI. O „aktywności antyoksydacyjnej" i o tym, jakie owoce warto jeść (G. Bartosz) . . . . 258

Drobiazgi Jerzyk (W. Stachoń) ... 260

Nowe stanowisko Mutinus rcwenelli (Berk. et Curt.) E. Fisher (Phallales, Mycota) w Tarnowie i jego okolicy (R. Kozik)... 261

Wszechświat przed 100 laty ... 262

Rozm aitości : ... 263

Obrazki mazowieckie (Z. Polakowski) ... 263

Recenzje M. Chinery: Insects of Britain and Northern Europę (S. Knutelski) ... 264

Ekslibrisy przyrodnicze z kolekcji J.T. Czosnyki ... 264

* * *

O k ł a d k a : OPADŁE UŚCIE KLONU ZWYCZAJNEGO Acer platanoides. Fot K Spałek

Członkowie: Stefan W. Alexandrowicz, Wincenty Kilarski, Adam Kotarba, Halina Krzanowska, Barbara Płytycz, Adam Zając, Kazimierz Zarzycki

Komitet redakcyjny: Jerzy Vetulani (redaktor naczelny), Halina Krzanowska (z-ca redaktora naczelnego), Stefan W. Alexandrowicz, Barbara Płytycz, Adam Zając, Wanda Lohman (sekretarz redakcji) Adres Redakcji: Redakcja Czasopisma Wszechświat, 31-118 Kraków, ul. Podwale 1, tel. (0-12) 22-29-24

PRZEPISY DLA AUTORÓW

1. W stęp

Wtzediśuńat jest pismem upowszechniającym wiedzę przyrodniczą przeznaczonym dla wszystkich interesujących się postępem nauk pizyrodniczych, a zwłaszcza młodzieży licealne) i akademickiej.

W szediśuwt zamieszcza opracowania popularnonaukowe ze wszystkich dziedzin nauk pizyrodniczych, ciekawe obserwage przyrodnicze oraz fotografie i zaprasza d o współpracy wszystkich chętnych W szediśuwt nie jest jednak czasopismem zamieszczającym oryginalne doświadczalne prace naukowe.

Nadsyłane do Wszediśuńatii materiał}' są recenzowane przez redaktorów i specjalistów z odpowiednich dziedzin. O ich przyjęciu d o druku decyduje ostatecznie Komitet Redakcyjny, po u w zg lęd n iam merytorycznych i popularyzatorskich wartości pracy. Redakcja zastrzega sobie prawo wprowadzania skrótów i modyfikacji stylistycznych Fbczątiaij^yrn autorom Redakcja będzie niosą pcmoc w opracowaniu materiałów łub wyjaśniała powody odrzucenia pracy.

2. T ypy p rac

Wfzediśuriat drukuje materiały w postaci artykułów, drobiazgów i ich cykli, rozmaitości, fotografii n a okładkach i wewnątrz num eru oraz listów do Redakcji.

Wszed-świat zamieszcza również recenzje z książek przyrodniczych oraz krótkie wiadomości z życia środowisk przyrodniczych w Polsce.

Artykuły powinny stanowić oryginalne opracowania n a przystępnym poziomie naukowym, napisane żywo i interesująco również dla laika Nie mogą ograniczać się do wiedzy podręcznikowej. Pożądane jest ilustrowanie artykułu fotografiami, rydnami kreskowymi łub schematami Odradza się stosowanie tabel, zwłaszcza jeżeli m ogą być przedstawione jako wykres. W artykułach i innych rodzajach materiałów nie umieszcza się w tekście odnośników do piśmiennictwa (nawet w formie; autor, rok), z wyjątkiem odnośników d o prac pufcukowanych w e wcześniejszych numerach YJszediświata (w formie: „patrz W szed-śuwt rok, tom, strona"). Obowiązuje natomiast podanie źródła przedrukowywana łub przerysowanej tabeli bądź ilustracji oraz — w przypadku opracowania opierającego się na pojedynczym artykule w innym czasopiśmie — odnośnika dotyczącego całego źródła Przy przygotowywaniu artykułów rocznicowych należy pamiętać, że nie m ogą się one, ze względu n a cykl wydawniczy, ukazać wcześniej niż 4 miesiące po ich złożeniu do Redakcji.

Artykuły (tylko one) są opatrzone opracowaną przez Redakcję notką biograficzną. Autorzy artykułów powinni podać dokładny adres, tytuł naukowy, stanowisko i nazwę zakładu pracy, oraz informacje, które chcieliby zamieścić w notce. Ze względu n a skromną objętość czasopisma artykuł nie powinien być dłuższy niż 9 stron.

Drobiazgi są krótkimi artykułami, liczącymi 1—3 strony maszynopisu. Również i tu ilustracje są mile widziane. W szediśuwt zachęca do publikowania w tej formie własnych obserwacji

Cykl stanowi kilka DrMazgćw pisanych n a jeden temat i ukazujących się w kolejnych numerach Wszediśuńata. Chętnych do opracowania cyklu prosimy o wcześniejsze porozumienie się z Redakcją.

Rozmatości są krótkimi notatkami omawiającymi najciekawsze prace ukazujące się w międzynarodowych czasopismach przyrodniczych o najwyższym standardzie. Nie m ogą one być tłumaczeniami, ale pow inny być oryginalnymi opracowaniami len objętość wynosi 03 do 1 strony maszynopisu. Obowiązuje podanie źródła (skrót tytułu czasopisma, rok, tom: strona).

Recenzje z książek m uszą być interesujące dla czytelnika' ich celem jest dostarczanie nowych wiadomośd przyrodniczych, a nie informacji o książce. Należy pamiętać, że ze względu n a cykl redakcyjny i listę czekających w kolejce, recenzja ukaże się zapewne wtedy, kiedy omawiana książka juz daw no zniknie z ry n k a Objętość recenzji nie powinna przekraczać 2 stron maszynopisu.

Kromka drukuje krótkie (do 1,5 strony) notatki o dekawszycn sympozjach, konferencjach itd Nie jest to kranika towarzyska i dlatego prosimy nie robić wyliczanki autorów i referatów, pomijać tytuły naukowe i nie rozwodzić się nad ceremoniami otwarcia, a raczej powiadomić czytelnika, co dekawego wyszło z omawianej imprezy.

lis ty do Redakqi mogą być różnego typu. Tu drukujemy m in. uwagi dotyczące artykułów i innych materiałów drukowanych we Wszediśuriede. Objętość listu rue powinna przekraczać 1,5 strony maszynopisu. Redakcja zastrzega sobie praw o selekcji listów i ich edytowania

Fotogmfk przeznaczane d o ewentualnej publikacji n a okładce lub wewnątrz num eru mogą być czarno-białe lub kolorowe. Każde zdjęde powinno być podpisane n a odwrocie. Podpis powinien zawierać nazwisko i adres autora i proponowany tytuł zdjęcia Należy podać datę i miejsce wykonania zdjęcia Przy fotografiach zwierząt i roślin należy podać nazw ę gatunkową polską i łacińską Za prawidłowe oznaczenie odpowiedzialny jest fotogiafująg'.

P i z y w y k o r z y s t y w a n i u z d j ę ć z i n n y c h p u b l i k a c j i p r o s i m y d o ł ą c z y ć p i s e m n ą z g o d ę a u t o r a l u b w y d a w c y n a n i e o d p ł a t n e w y k o r z y s t a n i e z d j ę c i a .

3. F o rm a n a d sy ła n y c h m ate ria łó w

Redakcja przyjmuje do dru k u tylko starannie wykonane, łatwo czytelne maszynopisy, przygotowane zgodnie z Polską N orm ą (30 linijek na stronę, ok.

60 uderzeń n a linijkę, strony numerow ane n a górnym marginesie, lewy margines oo najmniej 3 cm, akapity wtięte n a 3 spacje), napisane przez czarną świeżą taśmę. Bardzo chętnie widzimy prace przygotowane n a komputerze. W ydruki komputerowe powinny być wysokiej jakości (NLQ lub HQ) i pisane na świeżej taśmie.

Tabele należy pisać nie w tekście, ale każdą na osobnej stronie. N a osobnej stronie należy też napisać spis iy d n wraz z ich objaśnieniami. Ryciny można przysyła? albo jako fotografie, albo jako rysunki kreskowe w tuszu, n a kalce technicznej. Powinny ty ć ponumerowane i pedpisane z tyłu łub n a marginesie ołówkiem.

Fotografie ilustrujące artykuł m uszą być popraw ne technicznie. Przyjmujemy zarówno zdjęcia czarno-białe, jak i kolorowe (pozytywy i negatywy).

Materiały powinny być przysyłane z jedną kopią Kopie maszynopisów i rycin, ale nie oryginały, mogą być kserogramami Kopie rydn są rrule widziane, ale nie obowiązkowe.

Zaakceptowana praca po recenzji i naniesieniu uwag redakcyjnych zostanie zwrócona autorowi celem przygotowania weisji ostateczną. Pizeslanie ostatecznej wersji n a dyskietce znacznie przyspieszy ukazanie się pracy drukiem

Prace należy nadsyłać pod adresem Redakcji (Podwale 1,31-118 Kraków). Redakcja w zasadzie nie zwraca nie zamówionych materiałów.

A u t o r o t r z y m u j e b e z p ł a t n i e j e d e n e g z e m p l a i z W szechświata z w y d r u k o w a n y m m a t e r i a ł e m .

W ydawnictwo Platan, 32-060 Liszki, Kryspinów 189

PISMO POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKÓW IM KOPERNIKA

W YDA W ANE PRZY WSPÓŁUDZIALE POLSKIEJ AKADEM II UMIEJĘTNOŚCI

TOM 97 LISTOPAD 1996 ZESZYT 11

ROK 115 (2395)

A n d rz e j C z e c h (K rak ó w )

JAK MASZ BOBRA TO SPRAWA DOBRA

Bóbr jest egzotyczny i mało znany nawet dla ludzi interesujących się przyrodą. Poniższym artykułem chciałbym przybliżyć nieco sylwetkę tego zwierzęcia, którego inteligencja i niezwykłe zdolności inżynieryj­

ne są wyjątkowe w świecie zwierząt.

P O C H O D Z E N IE I SY STEM A TY K A

Najstarszy znany kopalny przodek współczesnych bobrów, Paleocastor, pochodzi z oligocenu. Kiedyś żyło co najmniej kilkanaście gatunków bobrów, ale wię­

kszość z nich wymarta w trzeciorzędzie. Jeszcze w koń­

cu trzeciorzędu żył współcześnie z dzisiejszym bobrem ponad dwukrotnie większy Castoroides. Rodzaj Castor przetrwał trzeciorzęd jedynie w Europie, by później skolonizować Amerykę Północną przez przejście lądo­

we w miejscu dzisiejszej Cieśniny Beringa. Współczes­

ne gatunki są blisko spokrewnione ze sobą, a potwier­

dzeniem tego, oprócz danych kopalnych, może być także posiadanie tych samych pasożytów.

Cofający się w holocenie lodowiec pozostawił na terenie Europy i Ameryki liczne rzeczki, bagienka i rozlewiska stanowiące świetne siedliska dla bobrów.

Ziemnowodny tryb życia, utrudniający polowanie na nie takim drapieżnikom jak wilki czy rysie, sprawił, że bobry stały się pospolite. Dowodem są liczne dzi­

siejsze znaleziska paleozoologiezne. Na świecie żyją obecnie tylko dwa gatunki bobrów, niewiele się od siebie różniące — bóbr europejski Castor fiber zamie­

szkuje Europę i Azję, bóbr kanadyjski Castor canaden- sis Amerykę Północną. Należą do rodziny bobrowa- tych Castońdae, rzędu gryzoni Rodentia.

BOBRY W C Z A S A C H H IS T O R Y C Z N Y C H

Biebrza, Boberka, Bóbr; Bobrowice, Bobrka, Bo­

browniki, Bobrówka; Bobrowy, Bobrownicki, Bobro­

wski —te nazwy rzek, wsi, miasteczek a naw et na­

zwiska wskazują na częste niegdyś występowanie bo­

brów na terenie naszego kraju. W końcu X wieku zwierzęta te były w Polsce pospolite. Z racji swych rozlicznych walorów użytkowych cieszyły się opieką książąt i królów. Do końca XIII wieku utrzymywano bobrowniczych — ludzi zajmujących się zaopatrywa­

niem bobrów w żywność na zimę i ochroną żeremi.

Hodowali oni również czarne bobry o szczególnie cennym futrze i być może dlatego mają one dzisiaj

Ryc. 1. Bóbr. Rys. A. Czech

tak duży udział w populacji. Stan liczebny bobrów malał jednak szybko z dwóch głównych powodów:

nadm iernych polowań i kurczenia się lasów. Były to wówczas zwierzęta bardzo atrakcyjne. Przede wszys­

tkim piękne i ciepłe futro nadaw ało się doskonale na kożuchy i czapy (mające poprawiać pamięć). Z racji ziemnowodnego trybu życia i charakterystycznych rogowych płytek n a ogonie przypominających rybie łuski, mięso bobra mogło być spożywane w czasie postów. Strój bobrowy — oleista substancja o zapa­

chu piżma, wydzielina worków strojowych —gruczo­

łów u nasady ogona oraz sadło były uw ażane za m e­

dykamenty na wszelkie dolegliwości. Siekacze zwane strugami powieszone na szyi dziecka miały pomóc w bezbolesnym wyrzynaniu się zębów. Zaczęto w y­

dawać dość rygorystyczne zarządzenia ochronne; już Bolesław Chrobry w początkach XI wieku zabronił polować na te zwierzęta w podległych m u terenach łowieckich, zachowując ten przywilej wyłącznie dla siebie. Prawdziwa klęska spotkała bobry między XII a XIV wiekiem, a związana była z przechodzeniem ziem królewskich i książęcych na własność klaszto­

rów, kościołów i dygnitarzy świeckich, a co za tym idzie z brakiem racjonalnej gospodarki łowieckiej.

Jednocześnie niemieckie praw o osadnicze w prow a­

dzone w miejsce polskiego, uwalniało poddanych od odpowiedzialności za zabicie bobra.

Podejmowano jednak próby ochrony bobrów. W Statucie Litewskim z 1523 roku czytamy:

g d y b y k to m ia ł w czyjej zie m i b o b ro w e g o n y , m a ż ą d a ć , a b y w ła ­ ściciel teg o g r u n tu a n i sa m , a n i lu d z io m p o z w a la ł p o d o r y w a ć p o le, lu b k a rc z o w a ć , sia n o ż ę ć w o d le g ło śc i r z u c e n ia kija, ce le m a b y n ie b y ły b o b ry p ło s z o n e (...) a jeśliby p o d ż e re m ia p o d o ra ł, a ty m b o b ry w y p ło sz y ł, m a p łacić 12 ru b li, a te m u ż e r e m iu p rz e c ie d a ć po k ó j.

Mimo podejmowanych decyzji i zabiegów liczeb­

ność bobrów zmniejszała się nadal.

W X W I wieku były one wciąż jeszcze spotykane w całej Polsce, ale na stanowiskach nielicznych i w y­

spowych. Na pogórzu polskich Karpat zostały wytę­

pione w końcu XVin wieku, zaś w górskich potokach i rzekach najprawdopodobniej już w XV-XVl wieku.

Rozbiory Polski i rabunkow a gospodarka okupantów przyniosły dalszy spadek liczby bobrów. W połowie XIX wieku przypadki spotkania ich siedlisk na za­

chód od Wisły uchodziły za sensację przyrodniczą.

Dość liczna populacja utrzym yw ała się jeszcze na rze­

kach litewskich, Polesiu, Wołyniu i Podolu. Czasami były otaczane opieką — n a przykład hrabia Adam Chreptowicz utrzym yw ał w tym celu bobrowniczego.

Po pierwszej wojnie światowej, w 1928 roku, stan bo­

brów określono na 235 sztuk, ale utrzymywały się one tylko w dorzeczach Niemna i Prypeci. Objęcie bobra praw ną ochroną ustawami z 1919 i 1934 roku przy­

niosło efekty, gdyż inwentaryzacja przeprowadzona w 1939 roku wykazała obecność już około 400 zwierząt.

Druga wojna światowa i późniejsze przesunięcia gra­

nic państwa zredukowały szanse n a występowanie bo­

brów w obecnych granicach. Z inicjatywy polskich na­

ukowców w 1948 roku zakupiono bobry n a fermie w Woroneżu (ZSRR). Wypuszczono je nad Biebrzą. W 1950 roku opublikowano informację o bobrach nad Marychą, Czarną Hańczą i Wigrami. Prawdopodobnie przybyły one z terenów Litwy i Białorusi. Dzięki dal­

szym migracjom i rozmnażaniu się bobrów powstała zwarta i liczna populacja przy północno — wschodniej granicy Polski. Jednak sytuacja bobrów wkrótce się po­

gorszyła — głównie wskutek intensyfikacji rolnictwa (np. nieprzemyślane „melioracje"), leśnictwa i rozwoju turystyki masowej. Co gorsza, migracje bobrów w głąb kraju nie mogły mieć miejsca z uwagi na przeważający na Pojezierzu Suwalskim wschodni kierunek biegu rzek. W tej sytuacji w 1972 roku Zakład Doświadczalny Polskiej Akademii Nauk w Popielnie nad Śniardwami pod kierownictwem doc. dr. hab. Wirgiliusza Żuro­

wskiego, przedstawił program aktywnej ochrony bo­

bra. Jego głównym założeniem było sztuczne rozsied­

lenie bobrów na terenie całego kraju. Corocznie, przy pomocy Polskiego Związku Łowieckiego, odławiano po kilkadziesiąt bobrów na północy kraju i przesied­

lano je głównie w dorzecze Wisły. Podobnie wypusz­

czano bobry wyhodowane w niewoli na fermie w Po­

pielnie. Dzięki tej akcji, kierowanej przez prof. Żuro­

wskiego aż do 1992 roku, bobry pojawiły się prawie w całej Polsce, głównie na terenach wschodnich, a ostatnio i w Bieszczadach.

Obecnie w całym kraju jest ich około 8-9 tysięcy.

Program reintrodukcji jest prowadzony z pełnym su­

kcesem, a w chwili obecnej pojawił się problem go­

spodarowania populacją bobrów w Polsce.

Bobry odławia się i przesiedla w określony sposób.

W warunkach naturalnych najpierw łowi się je, często przy użyciu psów, sieciami zakładanymi na wyjściach z żeremi lub nor. Często stara się odławiać zwierzęta, które czynią najwięcej szkód, np. zalewając pola w wyniku piętrzeń wody lub zatykania przepustów.

Następnie są one przenoszone do drucianych skrzyń i usypiane środkami farmakologicznymi, aby zmi­

nimalizować stres.

Przy dalekich podróżach wskazane jest wstawianie co kilka godzin skrzyń z bobrami do wody na kilka­

naście minut. Pozwala to zwierzętom wypróżnić się i zapobiega ich ewentualnemu przegrzaniu. Po prze­

wiezieniu na upatrzone i przygotowane miejsce bo­

bry są wypuszczane do sztucznych nor lub domków z zablokowanym wyjściem. Po jakimś czasie, gdy

„przyjdą do siebie", wygryzają sobie same wyjście na

R yc. 2. W y s tę p o w a n ie b o b r a e u r o p e js k ie g o w P o lsc e (1995). Rys.

A. C z e c h

Ryc. 3. 1 ran.sport bobrów w drucianych klatkach. Fot. A. Czech

wolność. Zamknięcie wyjścia ma na celu „wyciszenie zwierząt" i zapobiega ewentualnym późniejszym kło­

potom z odnalezieniem się członków rodziny.

Rzadko zdarza się, aby bobiy osiedliły się dokładnie na miejscu wypuszczenia. Przemieszczenia mogą wy­

nosić kilkadziesiąt-kilkaset metrów, ale czasem docho­

dzą do kilkudziesięciu kilometrów — głównie na te­

renach górskich. Po wybraniu miejsca bobry początko­

wo kopią prowizoryczne nory. Chatki bobrowe — że­

remia są budowane dopiero po kilku latach i wybraniu przez zwierzęta ostatecznego miejsca osiedlenia.

T R O C H Ę O B IO L O G II BO B R A I JE G O Z D O L N O Ś C IA C H IN Ż Y N IE R Y JN Y C H

Bóbr (polski), bobr (rosyjski), biber (niemiecki), be- aver (angielski), bivaro (włoski), biefore (francuski) — rdzenie nazw y tego zwierzęcia są podobne w wielu językach. Może to świadczyć o bardzo wczesnym zainteresowaniu tym zwierzęciem. Nie było to jednak tylko zainteresowanie możliwościami praktycznego wykorzystania. Już od najdawniejszych czasów ludzi zdumiewały potężne magazyny zimowe, tamy, do- mld czy ścięte drzewa. Bobry, z racji swych umiejęt­

ności, często były uważane za zwierzęta święte. I tak na przykład Indianie północnoamerykańscy wierzyli, że nad wszystkimi wodam i panuje Wielki Bóbr, a sta­

rożytni Germanie składali' bobry w ofierze bogom.

Motyw bobra pojawia się często w rysunkach ple­

mion słowiańskich.

Bóbr jest największym po południowoamerykań­

skiej kapibarze gryzoniem świata. Długość ciała w y­

nosi około 1 m, ą ogona 20-25 cm, ciężar nawet 30 kg. Na lądzie bóbr jest niezgrabny i powolny. Świet­

nie pływa, a pod w odą może przebywać do 15 minut.

W budowie anatomicznej bobra obserwujemy szereg ciekawych przystosowań. Pierwsze, co rzuca się w oczy, gdy zobaczy się bobra, to jego płaski ogon zw a­

ny trafnie w gwarze myśliwskiej pluskiem lub kielnią.

Jest on pokryty rogowymi tarczkami, spomiędzy któ­

rych wyrastają rzadkie włosy. W wodzie pełni on rolę steru a na lądzie podpory w czasie ścinania drzew.

Ciało bobra jest stosunkowo krępe i masywne; dla­

tego często, a zwłaszcza w lecie, zachodzi koniecz­

ność jego chłodzenia. Nagi ogon pełni tu bardzo w aż­

ną rolę. Także nocny tryb życia chroni zwierzę przed przegrzaniem.

Pomiędzy palcami tylnych nóg, głównego organu lokomocji bobra w wodzie, rozpięta jest błona pływna zwiększająca powierzchnię stopy — do 70 crtr u do­

rosłego osobnika. Bardzo charakterystyczny jest roz­

dwojony paznokieć na drugim palcu — służy on do pielęgnacji futra. Przednie nogi są krótsze i znacznie bardziej chwytne od tylnych. Bóbr posługuje się nimi zręcznie w czasie pracy, jedzenia, pielęgnacji futra i zabawy.

Ciało bobra jest pokryte gęstym, miękkim i błyszczą­

cym futrem. Można w nim wyróżnić włosy ościste i puchowe. Włosy puchowe są stosunkowo krótkie, bar­

dzo gęste, z brunatnym odcieniem. Stanowią one świetny izolator, nie przepuszczając wody i zimna dzięki znajdującej się między nimi warstwie powietrza.

Włosy ościste są sztywne, długości 5-6 cm. Ich kolor jest różny (to on decyduje o umaszczeniu bobra) — od jasno brązowego, przez brunatny, do czarnego. W Polsce ponad połowę populacji stanowią bobry czarne.

Małe, ledwo widoczne uszy oraz nozdrza zaopa­

trzone są w mięśnie zaciskające się podczas nurko­

wania. Wargi zamykają się szczelnie za siekaczami, pozostawiając je na zewnątrz, co umożliwia pracę pod wodą. Siekacze bobra są bardzo silne i podobnie jak inne zęby, rosną przez całe życie zwierzęcia. Ich zewnętrzna powierzchnia pokryta jest bardzo twar­

dym szkliwem koloru pomarańczowego. Ściera się ono wolniej niż wewnętrzna część zęba, co sprawia że siekacze są zawsze ostre. Efekty ich pracy są na­

prawdę zdumiewające. Bobry potrafią ścinać drzewa o średnicy jednego metra, naw et o tak twardym drewnie jak dąb, grab czy buk.

Ślady żerowania pierwsze zdradzają obecność bo­

brów. Grube pnie są często ogryzane dookoła, przez co miejsce zgryzu przypom ina klepsydrę. Cienkie pnie i gałęzie przegryzane są zwykle z jednej strony.

Na ziemi wokół miejsca cięcia znajdują się wióry dłu­

gości nawet do 10 cm. Na powierzchni ciętego drew­

na m ożna zauważyć charakterystyczne rowki — śla­

dy zębów. Pocięte na kilkudziesięciocentymetrowe fragmenty pnie oraz całe gałęzie transportowane są w pobliże wody. N ad brzegiem bobry ogryzają je z kory. Szlaki transportowania przyjmują postać chara­

kterystycznych wyślizganych w błocie ścieżek i wy­

pełnionych wodą kanałów.

Rodziny bobrów zajmują bardzo różne siedliska:

brzegi rzek, jezior, rowy melioracyjne, torfowiska, po­

toki, bagienka i rozlewiska. Czasem są to tereny silnie przekształcone przez człowieka. Są zwierzętami wyłą-

Ryc. 4. Ścinane wierzby. Fot. A. Czech

cznie roślinożernymi. Wiosną i w lecie żywią się głów­

nie roślinami zielnymi. Ważny składnik stanowią ro­

śliny błotne i wodne, jak tatarak czy lilia wodna. N a­

tomiast w jesieni, w sąsiedztwie nor i domków bobry gromadzą zapasy na zimę, najczęściej w formie pod­

wodnych magazynów. Składają się one z gałęzi, ka­

wałków pni drzew (głównie wierzby, topoli, leszczyny i brzozy) i wplecionych między nie wodnych roślin, a osiągają objętość nawet do 25 m3. Często zapasy gro­

madzone są w rozległych norach. Bobry korzystają ze zgromadzonych zapasów od późnej jesieni do wiosny jedząc wtedy korę i miazgę drzew. W czasie zimy cza­

sem jednak wychodzą na ląd, szczególnie podczas od­

wilży, można wtedy znaleźć ślady ich żerowania.

Tam, gdzie brzegi zbiorników są wysokie — w gó­

rach lub na dużych rzekach, bobry żyją w rozbudo­

wanych norach o długości nawet kilkunastu metrów, z wieloma podw odnym i wyjściami. Wylot nor, po­

dobnie jak domków, m usi znajdować się poniżej po ­ ziomu zamarzania wody. Chroni to także zwierzęta przed drapieżnikami. N ory są zaopatrzone w kanały wentylacyjne.

Na niskich, nizinnych terenach bobry budują chatki

— żeremia z ogryzionych gałęzi, m ułu, darni, kamie­

ni i wszelakiego innego materiału. W ściany w budo­

wują co się da — nierzadko są to deski, butelki i p u ­ szki po konserwach. Żeremia mogą dochodzić naw et do 3 m wysokości i 10 m średnicy. Towarzyszą im często głębokie rowy kilkudziesięciometrowej długo­

ści. Służąc głównie do spławiania drewna, praktycz­

nie uniemożliwiają dojście człowiekowi suchą nogą w pobliże schronienia. Domki są świetnie izolowane termicznie, bardzo mocne, bezpieczne i systematycz­

nie rozbudowywane. W ewnątrz, ponad poziomem wody, znajdują się jedna lub dwie kom ory mieszkal­

ne wyścielone miękkimi wiórami.

Bobry potrafią dość precyzyjnie regulować tem pe­

raturę wnętrza otwierając kanały wentylacyjne lub nanosząc świeży wilgotny muł.

Sezon godowy występuje u bobrów w styczniu i lutym. Młode rodzą się średnio po 107 dniach ciąży w maju i czerwcu. Ich liczba zależna jest od ilości i jakości pożywienia w środowisku i wynosi najczęściej dw a-trzy. Noworodki w ażą ok. 0,5 kg, są pokryte gę­

stą sierścią i już w kilka godzin po urodzeniu otwie­

rają oczy. Matka karmi je mlekiem przez blisko dwa miesiące, młode są bardzo aktywne i szybko rosną, a opiekują się nim i oboje rodzice. Bobry łączą się w

pary na całe życie. Jedna rodzina składa się z pary rodziców, tegorocznego przychówku i młodych z po­

przedniego roku — w sumie przeciętnie 4-5 osobni­

ków. Młode bobry pozostają z rodzicami do począt­

ków trzeciego roku życia. Opuszczają wtedy gniazdo (a raczej zostają z niego wypędzane przez rodziców) i poszukują nowych siedlisk i partnerów.

Bobry są terytorialne — w obronie swego terenu potrafią być groźne dla obcych osobników, którymi są głównie wędrujące młode bobry. Kontrolowane te­

reny mogą mieć długość kilku kilometrów i zależą głównie od zasobności siedliska (w przypadku nie­

dostatku pożywienia są większe). Do oznaczania te­

rytorium służy wspom niany już strój bobrowy.

Na płytkich ciekach bobry często budują tamy.

Spełniają one ważne funkcje: utrzymują wysoki po­

ziom w ody przykrywający wejścia do schronień;

umożliwiają zwierzętom dostęp do drzew położo­

nych dalej od brzegu bez potrzeby narażania się na ewentualny atak drapieżników na lądzie; głęboka w oda pozwala na zatapianie gałęzi na zimę. Dość du ­ żą tamę bobry mogą zbudować nawet w ciągu kilku nocy. Potężne konstrukcje osiągające ponad 100 me­

trów długości i spiętrzające wodę na wysokość 1,5 m etra — to efekt wielotygodniowej pracy. Są one sy­

stematycznie rozbudowywane i poprawiane. Zadzi­

wiająca jest trwałość takich budowli. Nie niszczą ich nawet gwałtowne przybory górskich strumieni. Moż­

na po nich bez obawy chodzić. Duża wytrzymałość jest wynikiem wyboru odpowiedniego miejsca i te­

chniki budowania. Bobry najpierw na dnie mocują gałęzie i kawałki pni prostopadle do kierunku pły­

nącej wody. Następnie nasuwają warstwy mułu, pia­

sku i kamieni, potem znowu gałęzi. Całość uszczel­

niana jest mułem, a na końcu z poprzecznie ułożo­

nych elementów formowana jest korona. W ten spo­

sób powstaje grobla o szerokiej podstawie, długiej skośnej powierzchni czołowej i opadającej pod ostrym kątem tylnej ścianie.

Często bobry budują system kolejnych tam, spiętrza­

jący wodę do znacznych wysokości. Takie rozwiązanie jest najbardziej korzystne w przypadku dużego naporu wody — szczególnie w górach, a zalany teren jest wię­

kszy niż przy pojedynczej tamie. Bobry bardzo często kopią głębokie kanały w dnie stawów dla zapewnienia sobie odpowiedniej głębokości wody.

Bobry pędzą nocny tryb życia. Są bardzo ostrożne.

Zaniepokojone alarmują innych członków rodziny sil­

nym uderzeniem ogona o wodę i błyskawicznie nurkują. Zoba­

czyć je można podchodząc ostrożnie do żeremi wieczorem lub wcześnie rano w lecie (krót­

ka noc nie pozwala na wykona­

nie koniecznych prac i bobry

„zarywają" nieco dnia), ale pło­

szy je nawet najmniejszy ruch lub szelest.

JA K BOBRY Z M IE N IA JĄ Ś R O D O W IS K O ?

Staw bobrowy powstały przez budowę tamy znacząco

Ryc. 5. Żeremie bobrów w przekroju. Rys. A. Czech

Ryc. 6. l a m a b o b ró w . F o t. A . C z e c h

zmienia warunki ekologiczne i hydrologiczne. Zwię­

ksza się bioróżnorodność siedliska. Pojawiają się licz­

ne gatunki ptactwa wodnego, np. kaczki żerujące na rzęsie wodnej (którą przyniosły na własnych nogach) obficie się teraz rozmażającej. W najgłębszym miejscu

— przy samej tamie — można zauważyć ryby, za któ­

rymi może przyciągnąć wydra. Znajdzie ona schro­

nienie w norach opuszczonych przez bobry. Podmo­

kły teren zwabi nawet łosia. Zwiększa się znacznie liczebność płazów i owadów znajdujących dobre w a­

runki życia w płytkich przybrzeżnych wodach. Bobry utrzymują zadziwiająco stały w ciągu roku poziom wody w stawie — kijankom nie zagraża brak wody, jak w kałużach. Zasadniczo zmienia się widok szaty roślinnej — miejsce podtopionych brzóz i świerków zajmują wierzby, wchodzą nowe gatunki roślin ziel­

nych, przy brzegu pojawia się trzcina. Intensywnie kopane nory i kanały dodatkowo zmienią dotychcza­

sowy wygląd terenu zajętego przez bobry.

Bobry w znaczący sposób zmieniają również w a­

runki hydrologiczne. W dobie powszechnego niedo­

statku wody stawy bobrów mogą oddać nieocenione usługi przy stabilizacji poziomu wody gruntowej, spływu w ód strumieniami i zabezpieczaniu terenów leśnych przed pożarami. Intensywne badania prze­

prowadzane w Stanach Zjednoczonych na krewniaku naszego bobra — bobrze kanadyjskim dowiodły, że w okolicach gdzie teren jest „nasycony" bobrami ich stawy mogą zatrzymywać do 20 % wody dostępnej na lądzie. Pewne gatunki ryb łososiowatych preferują małe zbiorniki — w tym stawy bobrów — do skła­

dania ikry. Młode ryby w nich żyjące rosną i dojrze­

wają znacząco szybciej w porównaniu z tymi samymi gatunkami przebywającymi w strumieniach. Tłuma­

czy się to znacznie większą zawartością składników pokarmowych w wodzie stawów. Szybko mnożące się mikroskopijne glony zapoczątkowują cały łańcuch pokarmowy. System tam i stawów bobrowych na nie­

wielkich ciekach dodatkowo natlenia wodę i zatrzy­

muje osady.

Oczywiście bobry nie mogą poprawić stosunków hydrologicznych w stopniu liczącym się w skali kraju.

Mogą mieć jednak znaczenie lokalne, zwłaszcza na terenach przesuszonych, torfowiskach, w obrębie par­

ków narodowych, krajobrazowych i innych obiektów.

Takie „wykorzystanie bobrów" — tzw. bioinżynierię środowiska — stosuje się już od wielu lat z powo­

dzeniem np. w Kanadzie w stanie Alberta, gdzie

utrzymuje się liczną i kontrolowaną populację bo­

brów właśnie w celu poprawy warunków hydrologi­

cznych.

P R Z Y S Z Ł O Ś Ć B O B R Ó W W PO LSC E

Z chwilą w prowadzania bobrów na nowe tereny pojawił się problem gospodarowania na zajętych przez nie miejscach, tak aby zwierzętom nie wyrzą­

dzić szkód, a równocześnie pomóc w zaaklimaty­

zowaniu się. Głównymi powodam i opuszczania sta­

nowisk zajmowanych przez bobry są przede wszys­

tkim niepokojenie ich przez ludzi oraz brak dostate­

cznej ilości pożywienia. Dlatego zwiedzanie siedlisk bobrowych powinno być ograniczone tylko do pory dziennej i nie może się odbywać w bliskości żeremi lub nor. Nory bobrów mogą sięgać do 20 metrów w głąb lądu; mają one liczne rozgałęzienia i czasami skomplikowany przebieg. Często zdarza się zarwanie sklepienia nory pod nogami przechodzących ludzi czy większych zwierząt w najmniej spodziewanych miejscach. Aby zapewnić bobrom odpowiednią ilość pokarmu, to obok zakazu wyrębu drzew i krzewów, wykaszania traw na terenie zajmowanym przez bo­

bry, pożądane byłoby wysadzanie w jesieni lub na wiosnę żywokołów wierzbowych i osikowych. Bar­

dzo szybko wypuszczą one m łode pędy, chętnie zja­

dane przez bobry. Sadzenie cienkich zrzezów raczej nie spraw dza się w praktyce. W jesieni w przypadku niedoboru pożywienia m ożna podkarmiać bobry po­

dając im gałęzie wierzbowe i osikowe. Do stawu bo­

browego można wrzucić trochę lilii wodnej, która szyb­

ko się rozmnoży a jest szczególnie chętnie zgryzana.

W ostatnich latach wzrastają naciski na wydawanie zezwoleń na odstrzały bobrów. Często uzasadnia się to teoriami, że to dla dobra populacji, w której może wystąpić rozwój chorób epidemicznych w wyniku przegęszczenia. Bobry są terytorialne a młode osob­

niki zakładając rodziny zmuszone są wędrować na tereny zagospodarowane przez człowieka zajmując rowy melioracyjne, śródpolne cieki czy kanały. Uwa­

żam, że bobry powinny być odławiane z miejsc, gdzie jest ich zbyt wiele i przesiedlane na nowe tereny. Spo­

ro stanowisk bobrów na terenie Polski m a charakter wyspowy i przy braku odpowiedniej opieki, polega­

jącej także na wypuszczaniu dodatkowych rodzin, z czasem może dojść do zniknięcia części z nich. Inne powody to coraz częstsze kłusownictwo, straty wśród młodych bobrów podczas dalekich migracji w poszu­

kiwaniu partnera, pomijając już niekorzystne efekty chowu krewniaczego. W małej populacji zginięcie tyl­

ko kilku osobników może doprowadzić do zagłady całego stanowiska. Myślę, że gospodarowanie popu­

lacją bobra w Polsce powinno polegać na rozwoju po­

jedynczych izolowanych stanowisk tych zwierząt.

Wtedy będzie można się zastanowić nad uznaniem bobra za zwierzę łowne a także formą pozyskania.

Jedynym bowiem skutecznym sposobem jest chwy­

tanie bobrów w paści czy pętle, których stosowanie w Polsce jest zabronione.

Wpłynęło 30 V 1996

A n d rzej C z e c h jest s tu d e n te m V r o k u b io lo g ii U]

Wszechświat, t. 97, nr 11/1996 M A R E K W . L O R E N C (W ro c ła w )

STARE KOPALNIE OŁOW IU W G Ó R A CH WICKLOW (IRLANDIA)

Na południe od Dublina, między miejscowościami Bray i Arklow na w ybrzeżu M orza Irlandzkiego oraz Baltinglas i Blessington w głębi lądu rozpościera się hrabstwo Wicklow. Jest to obszar głównie górzysty, w znacznej mierze pokryty wrzosowiskam i i torfo­

wiskami (por. Wszechświat, t. 94, nr 11/1993). Hrab­

stwo to, a zwłaszcza góry o tej samej nazwie kryją w sobie wiele miejsc, w których m ożna dokładnie prześledzić historię Irlandii od czasów najdawniej­

szych, z których pochodzą tajemnicze dolmeny kul­

tury megalitycznej, poprzez okres rzymski (V w.) i wczesnego chrześcijaństwa (V-VI w.) aż po najazdy Wikingów (VIII-X w.), N orm anów (XII w.) i okres ko­

lonializmu angielskiego (XVI-XX w.).

Prowadzone od daw na prace archeologiczne ujaw­

niły na wybrzeżu istnienie cmentarzy z czasów rzym ­ skich, a blisko plaży znaleziono naw et pojedyncze rzymskie monety. Tutaj, przy ujściu rzeki Dargle, w 790 r. pierwszą osadę założyli Wikingowie, dając tym samym podwaliny pod późniejsze miasto Bray. Po­

chodzenie nazw y Bray nie jest całkiem jasne. Mając na względzie skalisty przylądek Bray i wiele stro­

mych stoków wokół miasta, m ożna łączyć ją z irlan­

dzkim słowem „bre" oznaczającym „wzgórze". We­

dług zapisów kościelnych, dawniej miasto nazywało się właśnie Bre, zaś w edług innych opinii nazw a ta pochodzi od nazwiska irlandzkiego klanu Ui Briuin Culann. Podobne dw ie osady założyli Wikingowie przy ujściach rzek Avoca (obecnie miasto Arklow) i Vartry. W tym ostatnim miejscu powstała osada Vy- kinglo, co w ich języku oznaczało ogień lub płomień.

Z czasem nazw ę tę przekształcono w obecne Wic­

klow.*

W okresie wielkiego rozwoju przem ysłu już od po­

czątku XIX w. bardzo intensywnie zaczęto eksploro­

wać góry Wicklow pod kątem możliwości wydobycia rud metali, a zwłaszcza ołowiu. Po zlokalizowaniu obszarów występowania, eksploatację prowadzono w bardzo wielu miejscach i w zależności od w arunków naturalnych były to albo dobrze zorganizowane ko­

palnie, albo tylko pojedyncze sztolnie. W samych okolicach Dublina rudę w ydobyw ano w 8 miejscach, natom iast w sąsiednich górach Wicklow udokum en­

tow aną historię posiada ich aż 15.

W górach Wicklow szczególnie cenne pod tym względem okazały się piękne, szerokie doliny, któ­

rych dnem płyną bystre, górskie rzeki. W jednej z do­

lin rzeka Glenealo łączy dw a polodowcowe jeziora, co dało pierwotną nazw ę Glendalough (przekształce­

nie irlandzkich słów Gleann Da. Loch — Dolina Dwóch Jezior). Tutaj właśnie u zbiegu z rzeką Glendassan wy­

pływającą z sąsiedniej doliny, Św. Kevin założył w VI w. pierwszy klasztor, kolebkę chrześcijaństwa w tych stronach, do dziś zabytek najwyższej klasy i miejsce tłum nie odw iedzane przez turystów i piel­

grzymów. W spomniana sąsiednia od strony północ­

nej dolina Glendassan jest znacznie szersza i w głębi kończy się stromym urwiskiem, na którym rzeka two­

rzy piękny wodospad. Prawie identycznie wygląda położona dalej na północ następna dolina Glenmac- nass — najpiękniejsza polodowcowa dolina gór Wic­

klow znana z wielu informatorów turystycznych, po­

cztówek i filmów przyrodniczych.

Schemat geomorfologiczny i budow a geologiczna dolin wschodniej części gór Wicklow są we wszys­

tkich przypadkach podobne. Są to bardzo charaktery­

styczne „U"-kształtne doliny pochodzenia polodow- cowego o stromych zboczach i bardzo szerokich dnach, którymi dziś płyną tylko silnie meandrujące górskie rzeki (ryc. 1). Bardzo typowe są też wysoko zawieszone boczne dolinki, którymi niegdyś dopły­

wały mniejsze, boczne lodowce, a z których obecnie spadają kaskady potoków. Taką morfologię mają do­

liny w miejscach, gdzie lodowiec żłobił względnie miękkie skały łupkowe. W wyższych partiach zawsze występuje bardzo stromy i wysoki próg, za którym dolina jest znacznie płytsza. Jest to miejsce kontaktu skał łupkowych z granitem, stanowiącym twardy próg nawet dla lodowca sprzed 11 000 lat. Mamy tu dwułyszczykową odm ianę granitu należącą do wiel­

kiego, kaledońskiego masywu Leinster, ciągnącego się przez ponad 70 km od okolic Dublina na połu­

dniowy zachód. Na całej długości granit ten pocięty jest gęstą siecią poprzecznych szczelin. Począwszy od okolic Glendalough w kierunku północnym aż do miejscowości Ballycorus, wszędzie przy kontakcie z łupkami pęknięcia w granicie wypełniają żyły peg- matytów, osiągające miejscami 2 m grubości. Żyły te bogate są w siarczkowe rudy ołowiu (galena PbS) i cynku (sfaleryt ZnS), którym w mniejszych ilościach towarzyszą siarczki miedzi (chalkopiryt CuFeS2), że­

laza (piryt FeS²) i srebra (argentyt Ag²S). Geneza rud

R yc. 1. „ U " - k s z ta łtn a d o lin a G le n d a s s a n je s t k la s y c z n y m p r z y k ła ­ d e m p o lo d o w c o w y c h d o l i n w g ó r a c h W ic k lo w . T u ta j p o n a d 200 l a t te m u z a c z ę to w y d o b y w a ć r u d ę o ło w iu

* W a rto zw ró c ić u w a g ę n a e ty m o lo g ię p e w n y c h n a z w , g d y ż o b e c n e „ a n g lo -b rz m ią c e " n a z e w n ic tw o s to s o w a n e w Irla n d ii najczęściej n ie m a ż a d n e g o p o d ło ż a an g ie lsk ie g o . D la w y g o d y i n a u ż y te k w ła d z k o lo n ia ln y c h s to s o w a n o je d y n ie p ro s tą , fo n e ty c z n ą a d a p ta c ję o ry g i­

n a ln y c h n a z w irla n d z k ic h c z y celtyckich.

siarczkowych w utworach żyłowych na ogół łączona z hydrotermalnymi roztworami pochodzenia mag­

mowego w przypadku granitu Leinster wiązana jest ze źródłem zewnętrznym, czyli skałami osłony intru- zji. Taką możliwość interpretacyjną sugeruje obecność w serii kambro-ordowickich łupków ciągłego hory­

zontu dość osobliwej skały zwanej kotikulą (por.

Wszechświat, t. 96, nr 3/1995).

Pomijając szczegółowe opisy wszystkich miejsc w y­

dobycia, sposób eksploatacji rudy oraz metodę jej wy­

topu m ożna wystarczająco dobrze poznać na przy­

kładzie historii kilku zaledwie kopalni, z których naj­

ciekawszymi wydają się Luganure w górach Wicklow oraz Ballycorus leżąca na południe od Dublina. N a­

leży jednak pamiętać, że najstarszą kopalnią ołowiu w górach Wicklow był zakład Ballinafunshoge poło­

żony w dolinie Glenmalur na południe od Glendalo- ugh, który otwarto już w 1793 r. Najstarsza dokumen­

tacja z roku 1812 podaje, że pojedyncza sztolnia słu­

żąca równocześnie do wentylacji kopalni, osiągnęła wówczas żyłę rudy miąższości 3,5-5,5 m na głęboko­

ści 155 m poniżej jej wystąpienia na powierzchni zbo­

cza. W 1819 r. wydobyto tu 300-400 t rudy zwierającej średnio 68% ołowiu. Dokumentacja dotycząca tej ko­

palni nie jest kompletna ale wiadomo, że w roku 1845 przy zatrudnieniu ok. 30 osób wydobyto z niej 270 t ołowiu, a w 1852 r. — 144 t ołowiu i 27 kg srebra.

W latach 1853-56 kopalnia nie funkcjonowała, zaś później w latach 1857-64 dostarczała już poniżej 100 t ołowiu rocznie. Na tym okresie kończą się wszelkie dokumenty na temat tej najstarszej w Wicklow ko­

palni.

Najbardziej obiecującym miejscem eksploatacji ru­

dy ołowiu okazały się jednak położone dalej na pół­

noc doliny Glendalough i Glendassan. W pierwszej z nich odkryto, a następnie eksploatowano 4 żyły rudne, ale znacznie wcześniej powstała kopalnia w drugiej dolinie. Tutaj przy granitowym progu odkry­

to 10 takich żył, z których najdłuższa ciągnie się ponad 4 km i eksploatowana była równocześnie w obu dolinach.

Dobrze zorganizowaną kopalnię Luganure zaczęto budować w dolinie Glendassan począwszy od 1800 r., a oficjalnie otwarto ją w 1819 r. W roku 1826 kopalnie Luganure i Glendalough przejęło Irlandzkie Towa­

rzystwo Górnicze po osiągnięciu w tej drugiej rocz­

nego wydobycia 120 t galeny i odkryciu nowych żył w Camaderry. W kopalni Luganure ołów wydoby­

wano docierając do obfitujących w rudę żył pozio­

mymi sztolniami, prowadzącymi nawet na długość 1000 m w głąb zbocza, a stąd rozbudowanym syste­

m em szybów i chodników eksploatacyjnych. W 1828 r. chodniki w kopalni przekroczyły głębokość ponad 90 m, a wydobycie roczne osiągnęło 500 t. Znacznie później, w 1844 r. chodniki zeszły poniżej głębokości 200 m, a złoże 10 żył eksploatowało 8 szybów wy­

dobywczych. W tedy jednak osiągnięto uboższą część złoża, a ponadto spadło zasilanie w odą maszyn i urządzeń. Uznając głębsze poziomy za nieprodu­

ktywne, z pozostałej części kopalni w ciągu 1852 r.

miesięcznie wydobywano średnio 120 t rudy o za­

wartości 74-75% ołowiu i 170-227 g / t srebra. W dal­

szych latach zaznaczał się stopniowy wzrost rocznego wydobycia ołowiu: 1852 — 1140 t, 1858 — 1220 t, 1859

— 1265 t. Później aż do 1865 r. uzyskiwano rocznie ok. 11001 ołowiu. Dane z tego właśnie roku wskazują, że w rudzie pochodzącej z eksploatacji jednej srebro- nośnej żyły, 184 t ołowiu zawierało 1870 g srebra.

W latach 1868-70 przeprowadzono znaczną modernizację kopalni, montując przepompownię w

„Rupia" i przedłużając kanały doprowadzające wodę poza pobliską górę do położonego wyżej polodow- cowego jeziora Lough Nahanagan. Wykonano też no­

w ą trasę kolejową łączącą Luganure z kopalniami Van Dieman's Land w Glendalough. Po niewielkim deficycie w 1872 r. kopalnia znów przynosiła zyski aż do roku 1879, kiedy to cena ołowiu gwałtownie spadła. Od tego czasu zaczęło też spadać wydobycie w kopalni, aż w 1884 r. wydobyto zaledwie 450 t rudy eksploatując tylko jedną z ośmiu żył. Ostatecznie w 1889 r. Irlandzkie Towarzystwo Górnicze wystawiło obie kopalnie Luganure i Glendalough na sprzedaż.

Kupione dw a lata później przez indywidualnego wła­

ściciela obie kopalnie dostarczyły w 1900 r. zaledwie 6 t ołowiu. Brak jest późniejszych dokumentów stwierdzających dalsze losy kopalni. Wiadomo tylko, że ostatnie eksploracje okolic Luganure podjęto jesz­

cze raz w 1917 r.

Kopalnia Luganure była na tyle dobrze zorganizo­

wana, że na jej terenie, a dokładniej na południowo- zachodnim zboczu doliny Glendassan znajdował się także zakład przeróbczy. Był to cały kompleks obej­

mujący brukowaną granitem drogę dojazdową, po­

dobnie brukowane składy rudy, kilka budynków sor­

towni, kruszarnię i baseny do oczyszczania rudy.

Pierwszym etapem przeróbki było ręczne sortowanie rudy. Srebrzysto błyszcząca galena jest łatwo rozpo­

znawalna wśród siarczków innych metali (sfaleryt jest brązowy, a chalkopiryt i piryt złote) i skały płonej, w związku z czym tę pracę mogły wykonywać nie znające się wówczas na górnictwie kobiety, a nawet dzieci. Następnie galenę przenoszono do budynku kruszarni, w której napędzany kołem wodnym młyn rozdrabniał rudę na bardzo drobne kawałki. Tak przygotowana ruda trafiała do kilku kolistych base­

nów z wodą zbudowanych na zboczu piętrowo jeden nad drugim, w których przy pomocy mieszadeł, cięż­

ką galenę oddzielano od rozdrobnionej lżejszej skały.

Po ostatecznym oczyszczeniu w najniżej położonym basenie galenę składowano i przygotowywano do transportu. Pozostały przy oczyszczaniu piasek z roz­

drobnionej skały wypuszczano do niżej płynącej rze­

ki, która unosiła go z miejsca przerobu.

Przejeżdżając drogą wiodącą przez dolinę Glendas­

san i nie znając historii tego miejsca, można nie zwró­

cić nawet uw agi na zbocze, na którym ledwo widać ruiny budynków, sterty kamieni i połacie piasku. Ba­

czny obserwator zauważy jednak, że kamienne i pia­

szczyste wysypiska na zboczu polodowcowej doliny są nienaturalne. Po wejściu na zbocze trudno nie za­

uważyć m urów budynków, w których na brukowanej podłodze sortowano rudę. Bardzo dobrze zachowane są mury kruszarni, w której wyraźnie oddzielone jest wysokie pomieszczenie zajmowane niegdyś przez wielkie koło wodne. Dopiero z tego miejsca, stojąc przy kruszarni i patrząc w dół zbocza można zauwa­

żyć pozostałości „basenów flotacyjnych" z drewnia­

nymi, stożkowatymi osiami mieszadeł, a przy nich

R yc. 2. K o p a ln ię i z a k ła d p r z e r ó b c z y L u g a n u r e z b u d o w a n o n a z b o c z a c h d o lin y G le n d a s s a n . N a p ie r w s z y m p la n ie w id a ć r u in y s k ła d ó w i s o r to w n i, a w d a li n a p r z e c iw le g ły m z b o c z u w y s y p is k a p r z y w e jśc ia c h d o d a w n y c h s z to ln i

wielkie łachy piasku pozostałego po oddzieleniu ga­

leny (ryc. 2). W arto też zwrócić uw agę na doskonale zachowany skomplikowany system kanałów zbudo­

wanych z równo ułożonych bloków granitowych. Za­

daniem owych kanałów było doprowadzenie wody z wyższego odcinka rzeki i opadowej ze szczytu oraz zbocza do napędzania m aszyn na terenie zakładu. Do dziś zachowała się też brukow ana droga, którą przy­

wożono do zakładu rudę z kopalni. Widoczne z od­

dali sterty kamieni to właśnie zwały ostatniej porcji wydobytej rudy, której nie zdążono już przerobić.

Właśnie tam m ożna znaleźć piękne okazy wszystkich współwystępujących m inerałów rudnych oraz innych typowych minerałów pegmatytowych. Poza zakła­

dem przeróbczym na obu zboczach doliny stanowią­

cych niegdyś teren kopalni do dziś zachowane są otwarte wyloty wielu sztolni i szybów eksploatacyj­

nych.

W najdalej na północ wysuniętej części granitu Le- inster w okolicach Ballycorus warto odwiedzić inną kopalnię ołowiu. Najstarsze dokum enty podają, że w 1807 r. w nowootwartej kopalni prace wydobywcze prowadzone na długości 37 m osiągnęły głębokość zaledwie 2,5 m, eksploatując niewielką żyłę m iąższo­

ści 0,6 m. Późniejsze prace wydobywcze prowadzone w 1819 r. w sztolni wchodzącej we wzgórze na dłu­

gość ponad 200 m i na ponad 40 m w głąb wykazały, że dalej żyła ta rozwidla się. Mniej produktyw na żyła południow a nadal nie przekraczała 0,6 m miąższości, natomiast północna oddalona od niej o ponad 36 m osiągała miejscami 1,5 m . Eksploatowanej galenie (75 % ołowiu), w której stwierdzono podobno ślady złota często towarzyszyły sfaleryt, piryt oraz jaskrawo zielone węglany miedzi.

W 1826 r. kopalnię oficjalnie przejęło Irlandzkie To­

warzystwo Górnicze, a w dw a lata później zam onto­

wało w niej pierw szą wieżę strzałową. Prace w ydo­

bywcze prowadzono tu nieprzerw anie do 1834 r., kie­

dy kopalnię zalała woda. Po wielu próbach, w 1839 r. wykonano w starej kopalni dw a tunele, ale dalsze prace wstrzymano, uznając odkryte rozgałęzione żyły za nie nadające się do eksploatacji. Odnalezienie sa­

m orodków srebra w 1843 r. ożywiło zainteresowanie kopalnią. Na głębokości ponad 14 m wyznaczono i osiągnięto żyłę srebra długości 11 m, a wykonany w

1845 r. poprzeczny tunel osiągnął tę samą żyłę galeny, którą eksploatowano wcześniej w starej kopalni. Po kolejnej przerwie w latach 1845-57 i po unowocześ­

nieniu zakładu przez wprowadzenie silników paro­

wych i ostemplowania w korytarzach, kopalnia znów ruszyła z wydobyciem. Dalszych poszukiwań zaprze­

stano jednak już w 1860 r., nie wykorzystując mapy z 1846 r. lokalizującej żyłę srebra w obrębie granitu ok. 18 m pod najgłębszą sztolnią. Po następnych trzech latach doprowadzono w końcu do definityw­

nego zamknięcia kopalni w 1863 r. Późniejsza historia kopalni nie figuruje w dostępnych dokumentach.

Obecność kopalni w płynęła na w ybudow anie w Ballycorus w 1828 r. także huty ołowiu. Był to je­

dyny zakład tego ty p u w całym hrabstw ie Wicklow i właśnie tutaj końm i i koleją przyw ożono do w y­

topu rudę ze wszystkich kopalni. Stąd też było w m iarę blisko do m orza, gdzie w portach czysty ołów ładow ano do dalszej drogi na statki. Zlokali­

zow ana w śródgórskiej dolinie h uta w Ballycorus nie byłaby miejscem szczególnie ciekawym, gdyby nie fakt, że nie widać na jej terenie żadnego komina do w yprow adzania spalin. W 1863 r. zorientowano się bowiem, że trujące p rodukty powstające p o d­

czas w ytopu m uszą być w yprow adzone poza za­

m ieszkałą przez ludzi dolinę. Z bloków granito­

wych zbudow ano więc kam ienny tunel, prow adzą­

cy z huty poza zakład po zboczu nad doliną, aż na pobliskie wzgórze. Dopiero tutaj ponad 1000 m d a­

lej (licząc w linii prostej) i 120 m wyżej od miejsca

Ryc. 3. K o m in h u t y o ło w iu w B a lly c o ru s w z n o s i s ię n a w z g ó r z u p o n a d 1000 m d a le j i 200 m w y ż e j n iż s a m z a k ła d