Kamena : dwutygodnik społeczno-kulturalny, R. 46 nr 19 (687), 16.IX.1979

LUBLIN 161X 1979 N R 19 (687) D W U T Y G O D N I K S P O Ł E C Z N O - K U L T U R A L N Y

MAJDANEK

Dokumenty

z „epoki pieców"

Mirosław Derecki

P

dz:ewięćdzicsięciohektarowy. pokryty zielo- ną trawą, obszar. Brązowieją w oddali baraki III pola, ciągnie się ku horyzontowi wyrównana- linia drewnianych wież strażniczych, wznosi się w górę wysoki, samotny komin krematorium. Państwowe Muzeum „Majdanek".

„Majdanek — cmentarzysko Europy". Takie o- kreślenie nasunęło się od razu ludziom, którzy w ostatnich dnia lipca 1944 roku, prosto z dalekiego marszu ku Polsce weszli z filmowymi kamerami na teren opustoszałego obozu zagłady. Jeden z tych ludzi, operator Czołówki Filmowej 1 Armii Wojska Polskiego, znany później dokumentalista Stanisław Wohl, tak wspomina! po latach na stronach" tygod- nika „ F i l m " : Dotarliśmy tam dosłownie w kilka minut po ucieczce Niemców. W paleniskach kre-

matorium tliły się niedopalone zwłoki Wreszcie dotarliśmy do kancelarii Stały tam rzędy segregato-

rów. Nie mieliśmy wiele czasu, ate zaczęliśmy je przeglądać, ieby dowiedzieć się, co zawierają. Znaj- dowaly się w nich listy takiei mniej więcej treści:

•Jestem żoną niemieckiego żołnierza walczącego na froncie wschodnim. Mam dwoje dzieci w wieku łat 4 i 6. Proszę mi przysłać komplet ubranek i za- bawki, Specjalnie proszę o przysłanie śpiącej lalki.»

Zdjęcia wykonane wówczas przez polskich fil- mówców-żołnierzy miału się stać podstawą do zre- alizowanego wkrótce pierwszego wstrząsającego do- kumentu filmowego z ..epoki pleców".

Majdanek jest dzisiaj cichy, skąpany w łagod- nym. wrześniowym słońcu. Widzę jak wyasfaltowa- nymi drogami sunie rząd wycieczek, kierując się

7 zestawu „Majdanek**

Miasto wkracza w wiek męski

Ireneusz J. Kamiński

Matylda W e ł n o

z n o t a t n i k a

M a r e k A . J a w o r s k i

Miasto wkracza w w i e k m ę s k i

I r e n e u s z J . K a r a i n u s l d

Dokumenty z „epoki pieców"

w stronę k o m ó r g a z o w y c h , w k i e r u n k u b a r a k ó w I I I p o l a z u r z ą d z o n ą w n i c h s t a l ą e k s p o z y c j ą przypo- m i n a j ą c ą o b e z m i a r z e l u d z k i e g o nieszczęścia i bez- m i a r z e h i t l e r o w s k i e g o bestialstwa.

Z p r a w e j strony p a w i l o n u « n i b y kolosalna« ka- m i e n n a b r a m a , w z n o s i sit? P o m n i k W a l k i i Męczeń- s t w a z a p r o j e k t o w a n y p r z e z W i k t o r a T a l k i n a . W d a l i ,

n a l e w o od k r e m a t o r i u m , w i d n i e j e o b ł y k s z t a ł t Ma- u z o l e u m . Ten d w u c z ł o n o w y m o n u m e n t w z n i e s i o n o w d w u d z i e s t ą p i ą t ą rocznicę w y z w o l e n i a o b o z u , k u czci 360 tysięcy z a m o r d o w a n y c h n a M a j d a n k u . „Los n a s z d l a w a s przestrogą** głoszą s ł o w a w y r y t e n a f r y z i e k o p u ł y M a u z o l e u m , k t ó r e k r y j e p r o c h y o f i a r M a j d a n k a .

•

21 l i p c a 1041 r. H i m m l e r w y d a ł r o z k a ż /-ułożenia w L u b l i n i e o b o z u k o n c e n t r a c y j n e g o . W p i e r w s z e j w e r s j i m i a ł on p o m i e ś c i ć 20—25 tysięcy więźniów w celu zatrudnienia ich w warsztatach i budowlach SS i policji. P r z y szosie L u b l i n — Z a m o ś ć w y b r a n o m i e j s c e o obszarze 270 h e k t a r ó w . Po uzyskaniu zgody Naczelnego Dowództwa Wojak Lądowych — p i s z ą w j e d n e j z p u b l i k a c j i o M a j d a n k u n a u k o w c y J ó z e f M a r s z a ł e k i A n n a W i ś n i e w s k a — n a osadze- nie to o b ozie również jeńców radzieckich, jego pier- wotne rozmiary zostały powiększone do 150 tysięcy więźniów. Opracowany z początkiem 1942 roku plan przewidywał dalszą rozbudowę obozu. Zakłada/ on bowiem możliwość jednorazowego pomieszczenia 250 tysięcy osób. D o c h w i l i w y z w o l e n i a o b o z u wy-

k o n a n o t y l k o 20 p r o c e n t tych z a ł o ż e ń , a przecież w l a t a c h 1941—-1944 z d ą ż y ł o p o n i e ś ć ś m i e r ć n a M a j - d a n k u 360 tysięcy l u d z i . I l e tysięcy, m i l i o n ó w , w y - szłoby z M a j d a n k a „ p r z e z k o m i n " — j a k w ó w c z a s m ó w i o n o —• g d y b y b r a k m a t e r i a ł ó w b u d o w l a n y c h , t r a n s p o r t u 1 s y t u a c j a n a ( r o n c i e w s c h o d n i m n i e p r z e s z k o d z i ł y h i t l e r o w c o m w p e ł n e j realizacji ich

o b o z o w y c h p l a n ó w ?

N a b o c z n e j ś c i a n i e m a j d a n k o w s k i e g o p a w i l o n u mu- zealnego, n a d j a s n y m i , d r e w n i a n y m i d r z w i a m i za- p a l a s i ę z i e l o n e ś w i a t e ł k o . Z n a k , ż e w ł a ś n i e roz- p o c z ę ł a się p r o j e k c j a f i l m o w a . O t w i e r a m d r z w i , w c h o d z ę w c i e m n o ś ć k i n o w e j s a l k i . O g a r n i a m n i e m u z y k a — m e l o d i a p o w a ż n a , w s t r z ą s a j ą c a ; n a ekra- n i e migoce c z o ł ó w k a f i l m o w a „ M a j d a n e k — cmen- t a r z y s k o E u r o p y " .

J e d n o o t w a r c i e d r z w i , s f o r s o w a n i e bariery ciem- ności, p r z e n i o s ł o m n i e m o m e n t a l n i e o trzydzieści p i ę ć l a t wstecz.

O t o w y p a l o n e ulice L u b l i n a ; m a s z e r u j ą c e j e z d n i ą o d d z i a ł y ż o ł n i e r z y w p o l o w y c h r o g a t y w k a c h , n a k t ó r y c h w i d n i e j ą orły. E n t u z j a z m c y w i l n e j lud- n o ś c i , łzy, k w i a t y w r ę c z a n e w y z w o l i c i e l o m . A za- r a z p o t e m — z w ł o k i l u d z i p o m o r d o w a n y c h n a Z a m - k u i wreszcie — n a j a z d k a m e r y n a b i a ł ą t a b l i c ę u wejścia d o obozu n a M a j d a n k u , t a b l i c ę z czar- n ą t r u p i ą g ł ó w k ą i n a p i s e m : U w a g a ! S t a ć ! Foto- g r a f o w a n i e w z b r o n i o n e ! Bez ostrzeżenia b ę d z i e za-

strzelony!"...

O d w i j a s i ę z f i l m o w e j t a ś m y s t r a s z l i w y obraz- - d o k u m e n t : z w ł o k i , k t ó r y c h n i e z d ą ż o n o s p a l i ć , do- g a s a j ą c e piece k r e m a t o r y j n e , h a ł d y g a r d e r o b y zra- b o w a n e j w i ę ź n i o m , sterty protez, b u t ó w , w ł o s ó w l u d z k i c h , z a b a w e k dziecięcych, o k u l a r ó w . . . W n ę t r z a m a g a z y n ó w w y p e ł n i o n y c h p u s z k a m i z c y k l o n e m , k t ó r e g o n i e z d ą ż o n o u ż y ć d o z a g a z o w a n i a k o l e j - n y c h ofiar... O s o b n a s e k w e n c j a p o ś w i ę c o n a jest ze- z n a n i o m w i ę ź n i ó w , k t ó r z y z d o ł a l i M a j d a n e k p r z e ż y ć ,

Jeszcze w p a s i a k a c h , służąc e k i p i e f i l m o w e j zu

„ p r z e w o d n i k ó w " p o obozie ś m i e r c i , z e z n a j ą k o l e j n i ś w i a d k o w i e , p r z e d s t a w i c i e l e r ó ż n y c h n a r o d o w o ś c i . W ś r ó d n i c h : F r a n c u z , H o l e n d e r , Belg, Austriak-anty- faszysta. K i e d y m i l k n ą ś w i a d k o w i e , u k a z y w a n y m p r z e z k a m e r ę s c e n o m towarzyszy k o m e n t a r z spoza k a d r u , c z y t a n y przez W ł a d y s ł a w a K r a s n o w l e c k i e - go. F i l m kończy s e k w e n c j a u k a z u j ą c a pogrzeb ofiar l u b e l s k i e g o Z a m k u i p o t ę ż n i e j ą c a m e l o d i a „ R o t y " ,

p o d ł o ż o n a pod o s t a t n i e ujęcia.

Z d j ę c i a d o f i l m u „ M a j d a n e k — c m e n t a r z y s k o Eu- r o p y " są d z i e ł e m A d o l f a i W ł a d y s ł a w a F o r b e r t ó w , E u g e n i u s z a J e f i m o w a , O l g i e r d a S a m u c e w i c z a , Sta- n i s ł a w a W o h l a o r a z o p e r a t o r ó w radzieckich 1 Fron- t u B i a ł o r u s k i e g o —• R o m a n a K a r m ę n a , W i k t o r a S z t a t l a n d a , A w e n i r a S o f i n a i i n n y c h . F i l m został z m o n t o w a n y i u d ź w i ę k o w i o n y w M o s k w i e w mos- k i e w s k i m C e n t r a l n y m S t u d i o „ S o j u z k l n o k r o n i k i " , b o Własne, b a r d z o jeszcze p r y m i t y w n e p o d r ę c z n e foto- i a b o r a t o r i u m n a s z e j C z o ł ó w k i F i l m o w e j , mieszczące s i ę w t y m okresie w ^ . łazience d a w n e j w i l l i k a t a L u b e l s z c z y z n y O d i l o G i o b o c n i k a — n i e sprostałoby w y m o g o m t e c h n i c z n y m z w i ą z a n y m / p r o d u k c j ą te- g o 3 0 - m i n u t o w e g o f i l m o w e g o d o k u m e n t u . „ M a j d a - nek..." został w ó w c z a s , p ó ź n ą j e s i e n i ą 1944 r o k u , o p r a c o w a n y w d w ó c h w e r s j a c h J ę z y k o w y c h : pol- s k i e j i rosyjskiej. P ó ź n i e j m i a ł y p r z y j ś ć w e r s j e na- s t ę p n e — a n g i e l s k a , francuska» n i e m i e c k a .

P i ę c i o m a w e r s j a m i J ę z y k o w y m i f i l m u „ M a j d a n e k

— c m e n t a r z y s k o E u r o p y " d y s p o n u j e k i n o M u z e u m n a M a j d a n k u . W s z a k p r a w i e c o d z i e n n i e p r z e z obóz- - m u z e u m p r z e w i j a się j a k a ś w y c i e c z k a z a g r a n i c z n a . P r z e c i ę t n i e , n a 250 tysięcy z w i e d z a j ą c y c h w c i ą g u r o k u , 30 tysięcy t o przybysze z z a g r a n i c y .

O g l ą d a j ą c f i l m o w y d o k u m e n t o h i t l e r o w s k i c h z b r o d n i a c h n a M a j d a n k u n a l e ż y p a m i ę t a ć , że w cza- sie g d y g o r e a l i z o w a n o , a n a s t ę p n i e w c h o d z i ł d o e k s p l o a t a c j i , toczyła się n a d a l w o j n a i n i e b y ł o jeszcze w i a d o m o j a k p r ę d k o się o n a s k o ń c z y . „ M a j - d a n e k . . . " n i e t y l k o d o k u m e n t o w a ł , n i e t y l k o był

„ ż y w y m ś w i a d e c t w e m " u k a z u j ą c y m , p i e r w s z y z wy- z w o l o n y c h h i t l e r o w s k i c h o b o z ó w z a g ł a d y . O s k a r - życielski, pełen p a s j i ton tego f i l m u , p o d n o s i ł jesz- cze w m a s a c h ż o ł n i e r s k i c h w o l ę w a l k i , a b y j a k n a j - p r ę d z e j u l ż y ć d o l i l u d z i p o z o s t a j ą c y c h w i n n y c h o b o z a c h k o n c e n t r a c y j n y c h n a t e r e n a c h z a j ę t y c h jeszcze p r z e z w rogou

„ M a j d a n e k — c m e n t a r z y s k o E u r o p y " , a c z k o l w i e k n a j g ł o ś n i e j s z y , n a j b a r d z i e j d o d z i s i a j z n a n y , n i e b y l j e d y n y m d o k u m e n t e m f i l m o w y m o l u b e l s k i m o b o z i e ś m i e r c i . P o w s t a ł w t y m czasie r ó w n i e ż do- k u m e n t r a d z i e c k i , z a t y t u ł o w a n y „ M a j d a n e k " . J e g o k o p i a z n a j d u j e się t a k ż e w z b i o r a c h M u z e u m n a M a j d a n k u .

P r a p r e m i e r a f i l m u . . M a j d a n e k — ' c m e n t a r z y s k o E u r o p y " o d b y ł a się 28 l i s t o p a d a 1944 r o k u w Lu- b l i n i e , w k i n a c h „ A p Ó I t ó r o r a z „ B a ł t y k " (dzisiaj

„ W y z w o l e n i e " i „ R o b o t n i k " ) .w p r z e d d z i e ń rozpo- częcia procesu sześciu m a j d a n k o w s k i c h z b r o d n i a - rzy h i t l e r o w s k i c h z H e r m a n e m V o g e l e m , Rotten- f ü h r e r e m W a f f e n — S S n a czele. B y ł to p i e r w s z y proces z b r o d n i a r z y h i t l e r o w s k i c h n a w y z w o l o n y c h s p o d h i t l e r o w s k i e j o k u p a c j i p o l s k i c h z i e m i a c h , pro- ces w s ł a w i o n y m i ę d z y i n n y m i w s p a n i a ł ą m o w ą o- s k a r ź y c i e l s k ą p r o k u r a t o r a J e r z e g o S a w i c k i e g o . Roz- p o c z ą ł o n serię p r o c e s ó w , k t ó r e w c h o d z ą n a wo- k a n d ę s ą d o w ą a ż p o d z i e ń d z i s i e j s z y . .

R. * . •BU

A t y m c z a s e m n a ś w i e c i e n a d a l t r w a ł a w o j n a . W d n i u 20 l i s t o p a d a p r a s a p o l s k a pisała o w a l k a c h

A r m i i C z e r w o n e j w C z e c h o s ł o w a c j i 1 n a W ę gr < e c c n

R e u t e r donosił /. L o n d y n u , sm w o j s k a j A r m i i ry k a ń s k i e j generała Pat tona sformowały nurkę a r ę a — w e d ł u g d o n i e s i e ń holenderskiego m c h u «>_

p o r u — N i e m c y niszczą w R o t t e r d a m i e t v y i u i f instalacje p o r t o w e oraz d o k i p r z y g o t o w u j ą c - p e w n e d o opuszczenia m i a s t a . R e u t e r z w r a c a ł r t w - n i e ź u w a g ę n a fakt w y k r u s z a n i a się rezerw nie- m i e c k i c h w sprzęcie i w l u d z i a c h . „Rzeczpoepgyn l i - c y t o w a ł a f r a g m e n t listu z n a l e z i o n e g o przy je-Jn ł r, z n i e m i e c k i c h j e ń c ó w n a froncie z a c h o d n i m , d o rego r o d z i n a z N i e m i e c pisała, ze d o pracy w b r y k a c h a m u n i c j i k i e r o w a n e są p r z y m u s o w o 15-letnie dziewczęta, oraz t e szkoły Mą zamkmęi^

uczennice z nauczycielami pracują teraz w j kach9 przez kilka dni nie było tutaj (w« v. .i

poczty, a n i połączenia telelotiiczneyt>, a n i ¡nun.

Kursuje bardzo mało pociągów.

W o j n a m i a ł a j e d n a k t r w a ć jeszcze ponad r o k u , a w obozach k o n c e n t r a c y j n y c h rozsianych n * terenie Rzeszy m i a ł o z g i n ą ć jeszcze wtetu W a - n i ó w . W ś r ó d n i c h t a k ż e w i ę ź n i o w i e M a j d a n k a ,

rych n i e m a l w przeddzień w y z w o l e n i a l..;>hna p r z e z w o j s k a radzieckie p o p ę d z o n o w stronę QAWI<*«

c i m i a .

O s t a t n i t r a n s p o r t w i ę ź n i ó w w y r u s z y ł z M a j d a n k a 2 2 lipca we wczesnych godzinach popołudniowycn.

T y s i ą c o s o b o w ą pieszą k o l u m n ę S S - m a n i skierowali n a szosę k r a ś n i c k ą . P o d ł u g i m m a r s z u k o l u m n a do- t a r ł a d o Ć m i e l o w a , gdzie pozostałych przy życiu l u d z i z a ł a d o w a n o d o w a g o n ó w k o l e j o w y c h i powie- z i o n o d o O ś w i ę c i m i a .

W i e l u j e d n a k w i ę ź n i o m u d a ł o się uciec. Najlicz- n i e j u c i e k a n o z cegielni w K r a ś n i k u , gdzie k o l u m n a rozłożyła się n a pierwszy nocleg. O g r o m n ą p o m o c o k a z a l i w ó w c z a s m i e s z k a ń c y K r a ś n i k a w y p r o w a - d z a j ą c w i ę ź n i ó w sobie t y l k o z n a n y m i d r o g a m i z te- r e n u cegielni, z a o p a t r u j ą c ich w ż y w n o ś ć i ubra- n i e . Z n a l e ź l i słę w ś r ó d u c i e k i n i e r ó w m i ę d z y i n n y m i i n ż y n i e r S t a n i s ł a w Z e l e n t — późniejszy wiceprze- w o d n i c z ą c y w a r s z a w s k i e j Stołecznej R a d y Na- r o d o w e j i Czesław K u l e s z a , przyszły wieloletni dy- r e k t o r w y d a w n i c t w w a r s z a w s k i c h .

Z u p e ł n i e n i e p r a w d o p o d o b n e przygody przeżył in- ny w i ę z i e ń . M i e c z y s ł a w P a n z . który wyruszył 22 l i p c a z M a j d a n k a j a k o jeden z pasażerów a u t o b u s u w c h o d z ą c e g o w s k ł a d s a m o c h o d o w e j k o l u m n y wio- z ą c e j o b o z o w y sprzęt o r a z część SS-mańskieJ za- łogi o b o z u . P r z e z c a ł ą noc k o l u m n a n i e m o g ł a wy- dostać się z m i a s t a , z k t ó r e g o w y c h o d z i ł y niemie- c k i e j e d n o s t k i . K i e r u j ą c się p o c z ą t k o w o n a szosę c h e ł m s k ą z n a l a z ł a się — p o zatoczeniu wielkiego k o ł a — n a d r a n e m 23 l i p c a u p o c z ą t k u dzisiejszej A l e i Ś w i e r c z e w s k i e g o , przed m o s t e m n a d Bystrzy- c ą , n a p r z e c i w k o b u d y n k ó w W o d o c i ą g ó w M i e j s k i c h . W p e w n e j c h w i l i k o l u m n ę z a a t a k o w a ł radziecki czołg, k t ó r y w d a r ł się d o miasUL W czasie bitew- n e g o z a m i e s z a n i a M i e c z y s ł a w o w i P a n z o w i u d a ł o się

zbiec.

P i e r w s i u c i e k i n i e r z y z m a j d a n k o w s k i c h transpor- t ó w byli też p i e r w s z y m i ś w i a d k a m i , k t ó r z y s t a n ę l i p r z e d k o m i s j ą b a d a n i a z b r o d n i h i t l e r o w s k i c h n a

M a j d a n k u .

D v r e k t o r M u z e u m , E d w a r d Dziadosz, p o k a z u j e m i n i e w i e l k ą , t r o c h ę j u ż p o ż ó ł k ł ą b r o s z u r k ę , d r u k o w a - n ą n a g r u b y m , s z o r s t k i m , „ w o j e n n y m " papierze.

Nosi o n a t y t u ł : „ K o m u n i k a t polsko-radzieckiej ko- m i s j i n a d z w y c z a j n e j d o z b a d a n i a z b r o d n i niemie- c k i c h d o k o n a n y c h w o b o z i e u n i c e s t w i e n i a n a M a j - d a n k u w L u b l i n i e " . B r o s z u r a w y s z ł a w M o s k w i e , w e w r z e ś n i u 1944 r. (!) n a k ł a d e m W y d a w n i c t w a li- t e r a t u r y w j ę z y k a c h o b c y c h . N a p i e r w s z e j stronie w i d n i e j e p i e c z ą t k a : „ D o c h ó d z e sprzedaży przezna- czony n a b u d o w ę P a ń s t w o w e g o M u z e u m n a Maj- d a n k u " .

„ K o m u n i k a t . . . " — j e d e n j u ż c h y b a z b a r d z o nie- l i c z n y c h z a c h o w a n y c h e g z e m p l a r z y Jest j e d n y m z

TRANZYTOWY WOJEWÓDZKI

Maciej Podgórski

Kinga Olewicz

AD MAJOREM MALA VITANDA

Mirosław Derecki

Kupić? Kupić Muzeum

w Nałęczowie

Tadeusz Dzierżykray-Rogalski

Zwycięzca

spod Wiednia

A d a m Andrzej Witusik

350 ROCZNICA URODZIN

JANA III

SOBIESKIEGO

Polski plan wolny

Tamten Wrzesień

Leszek Sirmion

..Pr/cci w w o l n i e " — międzynarodowa wystawa plastyki. El od Koesf* ( R u m a n i a ) ..Neutrony"

Fot. A. Polakowski

Tamten Wrzesień

D w a d n i w ż y c i u

Bronisław Kowalski

„Przeciw wojnie" — międzynarodowa wystawa plastyki. Małgorzata Olkuska (Polska) z cyklu „Medaliony''

Cywile w walce z Wehrmachtem

Stanisław Jadczak

Tamten Wrzesień

„ P r z e c i w w o j n i e " — m i ę d z y n a r o d o w a w y s t a w a p l a s t y k i . D / o f o s 80I0- w i e w ( Z S R R ) z c y k l u . . A g r e s j a "

„ P r z e c i w w o j n i e " — m i ę d z y n a r o - d o w a w y s t a w a n l a s t y k i . A r n o l d W a l - ter ( N R D ) „ Z b i t a " — I I n a g r o d a

F o t . A . P o l a k o w s k i

Pan Piecyk j e s t nieśmiertelny?

Zygmunt Mikulski

Henryk Pakulski

Rozglądanie się

w najbliższym

Tadeusz Jasiński

PRASA

LUBELSKA PISALA

Képes G é z a

PYŁEK KWIATOWY

Jan Stanisław Stefaniak

Strofy nad Uherką

Zygmunt Mikulski

Juz w chwili oddania „Ka- meny" do druku nadeszła z Chełma bolesna wiadomość:

Czesław Twardzik zmarł 10 września 1979 r. Niestety, wspomnień j u i nic będzie.

S O P O T 7 9

lstvan Grabowski

l a u r e a t G r a n d Prlx I n t e r w i z j i I N a g r o d y P u b l i c z n o ś c i — Czesław Nie- m e n

NOTATNIK MUZYCZNY

Stefan M ü n c h

Złoto

dla „Amatora"

na XI MFF w Moskwie

K p i n a z e s c h e m a t ó w

Pismo Lubelskiego Oddziału Związku Literatów Polskich Założyciele: Kazimierz Andrzej Jaworski i Zenon Waśniewski

Tadeusz Fangrat

Jan Lechicki

Janusz G a u d y n

Bogusław Wieczorek Janusz Sipkowski

NIE ZNANE LUBLIN!ANA ELŻBIETY DRUŻBACKIEJ

Janina Hildebrandl-Grzegoraewska