Nr 3/2015
Space and Time in the Landscape
Przestrzeń a czas w krajobrazie
Many a time have we written in our quarterly on, considered in various aspects, the mutual penetration of nature and man in landscape, seeking in this penetration for balance and harmony. An equally important and common aspect of search of harmony in landscape is an attempt to define and maintain balance in the time continuum of its development, transformation and duration. Conventional- ly, time is usually divided into three elements: past, present and future, but this conventionality is blatantly discrepant with the actual feeling of the landscape. Genius loci is perceived holistically, including both events and experi- ences, often distant in time, the current status and shape of the space, ongoing problems and evaluations related to it, as well as plans and hopes for the future encoded in both recently initiated as well as long standing actions of people and nature. The landscape is like a road which, although hides behind its bends and curves the beginning and the end, makes us aware of the continuation. Therefore, regard- less of our views on tradition and modernity, landscape preservation and its transformation – we never perceive a place without being aware of its time continuum. From such a perspective the articles of this issue are presented.
Editorial Board
Waiting for tired wanderer, alpine adventure trail, Walk of Lyrics, Ischgl, Austria (photo by A. Podolska) W oczekiwaniu na strudzonego wędrowca, alpejski szlak przygód,
Walk of Lyrics, Ischgl, Austria (fot. A. Podolska)
Niejednokrotnie pisaliśmy w naszym kwartalniku o – rozważanym w różnych aspektach – wzajemnym prze- nikaniu działania natury i człowieka w krajobrazie, szuka- jąc w owym przenikaniu równowagi i harmonii. Równie ważnym i powszechnym tematem poszukiwań harmonii w krajobrazie jest próba określenia i zachowania równowagi w continuum czasowym jego kształtowania, przekształcania i trwania. Umownie czas dzielimy zwykle na trzy części:
przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, ale umowność ta dotkliwie nie przystaje do rzeczywistego odczuwania krajobrazu. Genius loci miejsca odbieramy holistycznie, a w tym odbiorze są zdarzenia i doświadczenia, nieraz odległe w czasie, obecny status i kształt miejsca, związane z nim bieżące oceny i problemy, plany i nadzieje na przy- szłość zakodowane zarówno w dopiero rozpoczętych, jak i trwających od dawna działaniach ludzi i natury. Krajobraz jest jak droga, która – choć kryje za swoimi zakrętami początek i koniec – pozostawia nam świadomość kontynu- acji. Dlatego, niezależnie od naszych poglądów na temat tradycji i współczesności, zachowania krajobrazu i jego przekształcania – nie zrozumiemy miejsca bez świadomości continuum czasowego jego istnienia. W takim kontekście prezentujemy w tym numerze kolejne artykuły.
Kolegium redakcyjne
Cover: A walk among tree crowns,Biospharenhaus Fischbach, Germany (photo by I. Niedźwiecka-Filipiak)
Okładka: Spacer wśród koron drzew, Biospharenhaus Fischbach, Niemcy
PROBLEMS PROBLEMY Landscape of Small Towns in Lower Silesia –
Reminiscences Dating Back to the Middle Ages 4 Krajobraz małych miast dolnośląskich – reminiscencje średniowiecza Zuzanna Borcz, Anna Borcz
Analysis of the State of Preservation of the Medieval Fortification Elements, in the Context of Landscape Attractiveness Based on an Example of Selected Cities of Lower Silesia
20 Analiza stanu zachowania elementów fortyfikacji średniowiecznej w kontekście atrakcyjności krajobrazowej na przykładzie wybranych miast Dolnego Śląska Jerzy Potyrała, Izabela Iwancewicz
PRESENTATIONS PREZENTACJE
New Uses of Urban Parks – Recommendations for Rearranging Selected Park Areas. The Educational-Sensory Park Elements in the Janusz Kusociński Memorial Park in Olsztyn
38 Nowe funkcje parków miejskich – propozycje zmian aranżacji wybranych obiektów. Funkcja edukacyjno-sensoryczna parku im. Janusza Kusocińskiego w Olsztynie Iwona Połucha, Natalia Kret
A Concept of Building Walls Development
in the Centrum Housing Estate in Wrocław 50 Koncepcja zagospodarowania ścian budynku na osiedlu mieszkaniowym Centrum we Wrocławiu Magdalena Biernacik, Karol Wolski
STANDARDS STANDARDY
Spatial Diversity of the Development of Investments in Renewable Energy in the Context of Potential Effect on Landscape
62 Zróżnicowanie przestrzenne rozwoju inwestycji z zakresu energetyki odnawialnej w Polsce w kontekście potencjalnego oddziaływania na krajobraz Piotr Hektus, Eliza Kalbarczyk
FORUM FORUM
Us – Outside the Law 72 My – poza prawem
Przemysław Wolski
Summaries 76 Streszczenia
Key words: small towns, Lower Silesia, landscape
Introduction
Small cities have their own unique small-town character. Their landscape considerably differs from that of villages and big towns. Small towns in Lower Silesia have preserved their old landscape dating back to medieval times. Those that had had city status granted during the Middle Ages but lost it after World War Two form specific enclaves. These locali- ties, which although for years have been playing the role of villages (rural gminas, and sołectwa), have kept the features of the big city landscape.
Small towns in Lower Silesia have a number of characteristic features, such as marketplaces with arcades, town halls, fortifications, towers and gates, narrow streets, picturesque bridges, and footbridges that have roots going back to medi- eval times. Architectural details, such as balconies, niches, bay windows, monuments, sacral figures, water intakes, and many others play an im- portant role in the towns’ appearance.
The beauty of the landscape in small towns and villages encourages tourists to visit historic buildings and the whole urban complexes that are blended into park greenery, avenues, and river banks. Landmarks such as church towers, less often town halls or castle towers dominating low de-
Landscape of Small To wns in Lo w er Silesia –
Reminiscences Dating Back to the Middle A ges Zuzanna Bor cz , Anna Bor cz
velopment contribute to the unique panorama in some of the cities.
Territorial scope
This article analyses selected small towns in Lower Silesia located within the borders of the present voivodeship and a number of Czech frontier towns that resemble Lower Silesian towns. A number of villages that had had city law before 1945 but lost it after the last war [Bagiński 1998] were left out.
According to the Central Statisti- cal Office (GUS), the population in small towns is below 20 000 inhab- itants. Small towns in Lower Silesia account for almost 80% of all cities in the city structure. While as far as the structure of its population is con- cerned, towns with city law account for 20.5% of the total population.
Compared with other voivodeships the urbanization and population density in Lower Silesia is average but the urbanization factor is much higher [GUS 2008].
Research method
The article includes the analysis of key elements that have an influ- ence on little towns’ landscapes in Lower Silesia. The research was pre- ceded by on-site visits to particular towns in the designated area. They resulted in dozens of photographs and drawings. The focus was placed on localities with medieval roots and
Krajobraz małych miast dolnośląskich – reminiscencje średniowiecza
Problems
Słowa kluczowe: małe miasta, Dolny Śląsk, krajobraz
Wstęp
Małe miasta mają swój specy- ficzny małomiejski charakter. Ich krajobraz różni się zdecydowanie od wiejskiego i wielkomiejskiego. Na Dolnym Śląsku małe miasta w dużej mierze zachowały swój stary, sięgają- cy średniowiecza krajobraz. Swoistą enklawę stanowią małe miasteczka, które od średniowiecza posiadały prawa miejskie, ale utraciły je po II wojnie światowej. Te miejscowo- ści, choć już od lat pełnią rolę wsi gminnych lub sołeckich, zachowały cechy krajobrazu miejskiego.
Wśród małych miast dolnoślą- skich można wyróżnić kilka cech charakterystycznych, świadczących o korzeniach średniowiecznych, jak rynki z podcieniami, ratusze, mury obronne, baszty i bramy, wąskie uliczki, malownicze mosty i kładki.
Pojawiają się też detale architek- toniczne, które odgrywają niemałą rolę w małych miastach, jak balkony, nisze, wykusze, pomniki, figury sa- kralne, ujęcia zdrojów i wiele innych.
Piękno krajobrazu małych miast i miasteczek przyciąga turystów, nie tylko w celu zwiedzania zabytko- wych budowli, ale całych zespołów urbanistycznych wtopionych w zie- leń parków, alei i nabrzeży rzecz- nych. Wśród niewysokiej zabudowy wybijają się dominanty w postaci wież kościołów, rzadziej ratusze
i zamków, tworząc niepowtarzalną panoramę poszczególnych miast.
Zasięg terytorialny
Niniejszy artykuł dotyczy wy- branych małych miast na Dolnym Śląsku w granicach obecnego wo- jewództwa. Dodano kilka opolskich i czeskich miejscowości przygra- nicznych, które w swoim założeniu przypominają miasta dolnośląskie.
Pominięto tu szereg wsi, które przed 1945 rokiem miały prawa miejskie, lecz utraciły je po ostatniej wojnie [Bagiński 1998].
Małe miasta według Głównego Urzędu Statystycznego obejmują miasta poniżej 20 tysięcy mieszkań- ców. W dolnośląskim województwie w strukturze liczby miast według grup wielkościowych stanowią one prawie 80% ogółu miast. Natomiast w strukturze ludności według grup wielkościowych zajmują 20,5%
ogółu ludności wśród miejscowości z prawami miejskimi. Można zauwa- żyć, że w stosunku do innych woje- wództw Dolny Śląsk utrzymuje się na średnim poziomie pod względem gęstości sieci miast i zaludnienia, tylko sam wskaźnik urbanizacji jest zdecydowanie wyższy [GUS 2008].
Metoda badań
W artykule wzięto pod uwagę kilka kluczowych elementów, które mają wpływ na krajobraz małych miast dolnośląskich. Badania po-
przedziła wizja lokalna poszcze- gólnych miast na wyznaczonym terenie, a wynikiem tego był zbiór kilkudziesięciu fotografii i szkiców.
Dokonano wyboru jednostek, które wyraźnie noszą ślady swoich średnio- wiecznych korzeni. Skupiono się na zagadnieniach, które nadają małym miastom charakterystycznego wyglą- du. Analizowano składniki rzutujące na krajobraz miasta, uwzględniając zachowany układ urbanistyczny. Do tych elementów zaliczono kolejno:
widok ogólny małego miasta, wi- dziany z drogi bądź z pobliskiego wzgórza;
rynki, niekiedy z ratuszem, stano- wiące do dzisiaj centrum starego miasta;
optyczne zamknięcie wąskich uliczek dominantami, przeważnie wieżami kościołów;
mury obronne i bramy, stanowią- ce obecnie atrakcję turystyczną;
nietypowe, kręte lub strome ulice i różnorodne mosty;
detal architektoniczny spotykany w budynkach lub na placach.
Nierzadko poszczególne miasta otoczone są ochroną konserwatorską, obejmującą układ urbanistyczny, a poszczególne budowle noszą znamiona zabytków architektury.
Nie pominięto również dokonań współczesnych w obrębie placów rynkowych i ulic starego miasta oraz znanych od lat kurortów.
on characteristic features that give a special appearance to small towns.
The elements that have influence on the city landscape have been anal- ysed with special consideration given to urban planning. What follows is a list of such elements:
view of the city from a nearby hill;
marketplaces, occasionally with the town hall marking the old city centre until the present day;
landmarks, usually church towers seen closing narrow streets;
fortifications and gates functioning as tourist attractions;
unusual, winding or steep streets and various bridges;
architectural details found in buildings and squares.
Quite often particular cities are classified as heritage places and are placed under the protection of heri- tage laws. This includes laws related
to urban planning and protection and conservation of architectural monu- ments. The analysis also includes contemporary achievements in mar- ketplaces, old city streets, and famous health resorts.
General overview of the small town
In lowland areas, panoramas of small towns can be seen against the horizon by pedestrians or drivers.
They can often be seen from the ring road if acoustic or other screens do not obstruct the view. Often, the town silhouette is most attractive when seen from profile, like for instance, in Niemcza. The town dating back to the Gothic period is seen from the ring road and resembles detailed profiles of cities painted by Dutch
painters. Church, castle and gate towers overlook gable roofs (Fig. 1).
Towns built on the slope have the best visible panoramas while those on low-lying land can be seen from a nearby hill. Examples of towns on a relatively high slope include:
Srebrna Góra, Bystrzyca Kłodzka, and Bardo. Although Srebrna Góra is not a town any more, its view from the fortress dating to 1763 towering over the surrounding landscape creates a landscape typical of a small upland town. Small streets in Srebrna Góra cover a distance of about 60 meters;
churches and residential houses are located stepwise on various levels.
It renders a unique view of a town ascending from Przedgórze Sudeckie towards a high fortress in Przełęcz Srebrna (mountain-pass) (Fig. 2).
Bystrzyca Kłodzka has kept its medieval urban planning. The multi- storey layout of buildings can be seen from the river. Terraces with houses, balconies and bay windows can be seen under one of the gate towers when climbing up towards the city (Fig. 3).
Bardo, a city built on a hill vis- ible from Nysa Kłodzka canyon is in the same Kłodzko region. Pilgrims that have been coming here for centuries can see the church and the Cistercians’ monastery overlooking the town. Bardo keeps growing but its oldest part with a small marketplace has houses and dense development on the mountain slopes.
Lubomierz has another kind of panorama. The town spreads along
Fig. 1. Niemcza, panorama (photo Z. Borcz) Ryc. 1. Niemcza, panorama (fot. Z. Borcz)
Widok ogólny małego miasta
Na nizinnym terenie panorama małego miasta może być widoczna na tle horyzontu dla osób idących drogą lub poruszających się środkami transportu. Często można ją zoba- czyć z obwodnicy, oczywiście, gdy nie jest zasłonięta ekranami akustycz- nym lub innymi przesłonami. Cza- sami sylwetka miasta prezentuje się najkorzystniej „z profilu” tak jak np.
Niemcza. Miasto powstałe w okresie gotyku widoczne jest z obwodnicy i przypomina drobiazgowe profile miast malowane przez piętnasto- wiecznych mistrzów niderlandzkich.
Nad dwuspadowymi dachami górują wieże kościoła, zamku i baszt bram- nych (ryc. 1).
Najlepiej widać panoramę miast, które znajdują się na stoku góry, natomiast miasta położone na płaskim terenie mogą być widziane z pobliskiego wzgórza. Przykładami miast położonych na stoku stosunko-
wo wysokiej góry są: Srebrna Góra, Bystrzyca Kłodzka oraz Bardo. Choć Srebrna Góra nie jest obecnie mia- stem, jednak jej widok z twierdzy z 1763 roku, górującej nad okolicą, tworzy charakterystyczny krajobraz małego miasta podgórskiego. Uliczki w Srebrnej Górze pokonują różnicę terenu około 60 metrów, kościoły i domy mieszkalne są usytuowane schodkowo na różnych poziomach.
Tworzy to niepowtarzalny widok miasteczka wznoszącego od Przed- górza Sudeckiego ku wysokiej twier- dzy na Przełęczy Srebrnej (ryc. 2).
Bystrzyca Kłodzka zachowała średniowieczny układ urbanistyczny.
Od strony rzeki można zauważyć piętrowy układ budynków. Wspina- jąc się do miasta, pod jedną z wież bramnych napotyka się na piętrzące się tarasy wraz z domami, z balkona- mi i wykuszami (ryc. 3).
W tym samym rejonie Kłodzka znajduje się inne miasto wzniesio- ne na wzgórzu – Bardo, widoczne z przełomu Nysy Kłodzkiej. Przyby-
wającym od wieków pielgrzymom ukazywały się kościół i klasztor cy- sterski górujące nad miastem. Dziś Bardo rozrasta się, ale najstarsza jego część z niedużym rynkiem nadal ma domy oraz gęstą zabudowę na stokach góry.
Inny rodzaj panoramy można zauważyć w Lubomierzu. Miasto jest rozciągnięte wzdłuż łagodnego wzgórza, od dużego barokowego klasztoru do nachylonego placu rynkowego. Z daleka widać zabyt- kowe kamieniczki z podcieniami otaczającymi ratusz umieszonymi nie centralnie w rynku, lecz w poło- wie jednej z pierzei (ryc. 4) [Borcz, Niedźwiecka-Filipiak 2011].
Rynki i ratusze
Jednym z elementów wyróżnia- jących małe miasta jest obecność ryn- ku i sposób jego zagospodarowania.
Od średniowiecza w oznaczone dni targowe rynek gromadził okolicznych mieszkańców wsi, przyjeżdżały kon-
Fig. 2. Srebrna Góra, view from Przełęcz Srebrna (photo B. Mianowska)
Ryc. 2. Srebrna Góra, widok z Przełęczy Srebrnej (fot. B. Mianowska)
Fig. 3. Bystrzyca Kłodzka, view from the riverside (photo A. Borcz)
Ryc. 3. Bystrzyca Kłodzka, widok od strony rzeki (fot. A. Borcz)
the gentle hill from a big baroque monastery to an inclined market square. Historic small tenement hous- es with arcades surrounding the town hall, not located in the town centre but mid-way of one of the frontages are seen from the distance (Fig. 4) [Borcz, Niedźwiecka-Filipiak 2011].
Marketplaces and town halls
The marketplace and its de- velopment is one of the distinctive features of little towns. Since the Middle Ages, on designated market days, local residents gathered in the marketplace, as did horse-drawn carts trade thrived, and town crafts- men sold their products. As the years went by, the history of marketplaces has changed, and the function of the biggest square in the town has gained a different meaning. Nowadays, small towns try to make their marketplaces attractive by usually combining them with recreation. Monuments con-
nected with historic events, Marian columns, benches, chess tables etc.
can be found there. The marketplace area is also used as parking place by local car owners (Fig. 5).
Most small towns have pre- served their markets embellished by historic town halls that catch the eye of passersby.
Although the town hall in Za- widów has not been preserved, and the area of the marketplace descend- ing northwest is quite spacious and covers approximately 100/80 m.
The place of the former town hall has been landscaped with a square with trees and plants. The diversified ground was used for placing benches and a small monument. Steps leading to houses can be seen along the south and east frontage (Fig. 6).
Grand town hall buildings used for administration functions exercised by local (gmina, poviat) authorities can often be found in the marketplace. A small town hall ex- ists in Prochowice while the one in Prusice is rather sizeable. Whether a town hall is big or small is not always connected to the size or rank of the town. Prochowice, founded in the 13th century has a marketplace covering 135/62 m. with a one-storey town hall surrounded by trees sitting in its centre. The building was built in the 18th century and reconstructed in the 20th century. It has a multi-pitched roof with a spire [Eysymont 2009].
Streets are marked by high-density frontages including one-storey build- ings. The landscape is common for a small town (Fig. 7).
Fig. 4. Lubomierz, town hall, church up in the distance (photo B. Mianowska) Ryc. 4. Lubomierz, ratusz, wyżej kościół (fot. B. Mianowska)
ne wozy, kwitł handel, a rzemieślnicy z miasta sprzedawali swoje wyro- by. Z biegiem lat historia rynków zmieniała się, funkcja największego placu w mieście nabierała innego znaczenia. Dziś małe miasta starają się, żeby rynek był reprezentacyj- nym terenem, zwykle połączonym z rekreacją. Spotykamy tu pomniki związane z wydarzeniami historycz- nymi, kolumny maryjne, ławeczki, stoły szachowe itp.
Niemniej zwykle nawierzchnie rynków zamieniają się w miejsce po- stojowe dla okolicznych właścicieli samochodów (ryc. 5).
W większości małych miast rynki wciąż istnieją, zdobią je za- bytkowe ratusze, które cieszą oko przechodnia.
W Zawidowie nie zachował się ratusz, a przestrzeń rynku, opa- dającego w kierunku północno-za- chodnim, jest dość duża, zajmuje około 100/80 m. Na miejscu ratusza urządzony został skwer, z drzewami i krzewami, przy czym wykorzystano różnicę terenu, umieszczając ławki i niewielki pomnik. Wzdłuż pierzei południowej i wschodniej widoczne są schodki, które umożliwiają dojścia do domów (ryc. 6).
Często na rynku znajduje się okazały budynek ratusza, który od lat pełni funkcję administracyjną, stano- wiąc władzę gminy, a w większych miastach powiatu. Wśród małych można wymienić ratusze małe, jak w Prochowicach, oraz okazałe – jak w Prusicach. Nie zawsze jest to zwią- zane z wielkością miasta i jego rangą.
Prochowice założone w XIII w. po- siadają rynek o wymiarach 135/62 metrów. Na środku znajduje się jednopiętrowy ratusz, w otoczeniu kilku drzew. Budynek datowany jest na wiek XVIII, przebudowywany w XX w., nakryty został dachem czterospadowym z sygnaturką [Ey- symont 2009]. Pierzeje mają zwartą
zabudowę, również jednopiętrową.
Całość stwarza typowy krajobraz małego miasteczka (ryc. 7).
Odmienny charakter posiada ratusz w Prusicach. Miejscowość po- chodzi z XIII w., na przestrzeni lat tra- ciła prawa miejskie i odzyskiwała je.
Obecnie jest miastem. Rynek zajmuje obszar około 88/93 m, ratusz stano-
Fig. 6. Zawidów, a part of the market (photo Z. Borcz) Ryc. 6. Zawidów, fragment rynku
(fot. Z. Borcz)
The town hall in Prusice has a different character. The town dates back to the 13th century. It was los- ing and regaining its city status as the years went by. Currently, it is a city.
The marketplace covers an area of about 88/93 m with the town hall as its main building. It was built before 1512. A new one was built after the fire in the middle of the 16th century in the Renaissance style [Eysymont, Klimek 2012]. The town hall was reconstructed a few times. The last refurbishment took place in 2012.
Presently, it is a two-storey building
with a crow-stepped gable roof with a tower 39 m tall. Spires with lion figures that are also part of the city’s coat-of-arms are placed next to the tower. Especially beautiful are Re- naissance gables of volute or recessed form (Fig. 8).
The everlasting, leading role of the city market is exemplified in Bierutów. After the war, the city cen- tre was destroyed. The town hall was not reconstructed, only its remnants around the tower, where inhabitants like to spend their time (Fig. 9).
Landmarks seen from narrow streets
Narrow streets leading to par- ticular landmarks are a characteristic element in small towns. Churches near the marketplace, water towers or castles seen in the optical narrowing of a street belong to such landmarks [Colling 2006]. There are many ex- amples of landmarks that contribute to the attractiveness of the landscape
typified by such towns as Chełmsko Śląskie, Zawidów or Żmigród.
It is worth noting that two churches have survived the war in Zawidów; St. Joseph’s parish church currently in use and the tower of St.
Michael’s church. The remains of the destroyed building were demolished and under the Heritage Conservator’s consent only the external outline wall was preserved. The street that leads from the marketplace to this tower prevents access to the landscape scenery (Fig. 10).
The view from the market on the parish church is similar. This street also gives the impression of the church sitting closer to the mar- ket. The situation in Chełmsk Śląski, Żmigród, and in Czech Vidnawa is the same; narrow streets leading from the market to the church create the unique landscape of a small town (Fig. 11).
Defensive walls
During medieval times, not ev- ery town was surrounded with defen- sive walls. There were the so-called open cities without such protection.
Large sections of medieval fortifica- tions, such as crenellated walls, for- tified towers, and gate towers, have been preserved in many small towns in Lower Silesia in spite of partial demolition and deconstruction last- ing for years. Currently, they create unique urban landscapes and are
Fig. 8. Prusice, town hall (photo Z. Borcz) Ryc. 8. Prusice, ratusz (fot. Z. Borcz)
wi jego główną budowlę. Pochodzi sprzed 1512 roku. Jednak po pożarze wzniesiono nowy, w połowie XVI w., o formie renesansowej [Eysymont, Klimek 2012]. Ratusz przebudo- wywano kilka razy, ostatni remont miał miejsce w 2012 roku. Obecnie jest to budynek dwukondygnacyjny o dachu dwuspadowym rozczłon- kowanym, z wysoką wieżą na 39 metrów. Obok wieży umieszczone są sygnaturki z figurami lwów, które pojawiają się też w herbie miasta.
Uwagę zwracają piękne, renesanso- we szczyty o formie wolutowej lub schodkowej (ryc. 8).
Niezniszczalną, wiodącą rolę rynku może zobrazować przykład Bierutowa. Po działaniach wojen- nych centrum miasta uległo zrujno- waniu, nie odbudowano ratusza, ale pozostałości ratusza wokół wieży.
Wciąż skupia się tu życie mieszkań- ców (rys. 9).
Dominanty widziane z wąskich uliczek
Charakterystycznym widokiem w małych miastach są wąskie uliczki, które prowadzą do poszczególnych dominant. Zazwyczaj dominantę stanowią kościoły w pobliżu rynku, nieraz wieże wodne lub zamkowe widoczne na zamknięciu optycz- nym uliczki [Colling 2006]. Można przytoczyć wiele przykładów, gdzie dominanty dodają malowniczości krajobrazowi miasta, jak Chełmsko Śląskie, Zawidów czy Żmigród.
Warto wspomnieć, że w Za- widowie po działaniach wojennych przetrwały dwa kościoły, jeden czynny – parafialny p.w. św. Józefa, a z drugiego p.w. św. Michała pozo- stała tylko wieża. Resztę zrujnowanej budowli rozebrano i za zgodą kon- serwatora zachowano tylko obrys starych murów. Ulica, która prowadzi z rynku do tej wieży, jest widoko- wym zamknięciem przestrzeni rynku (ryc. 10).
Podobnie przedstawia się wi- dok z rynku na kościół parafialny, tu także ulica sprawia wrażenie przybliżenia kościoła do rynku. Ana- logicznie przedstawia się sytuacja w Chełmsku Śląskim i Żmigrodzie, a także w czeskiej Vidnawie, gdzie wąskie uliczki wiodące z rynku do kościołów tworzą niepowtarzalny krajobraz małego miasta (ryc. 11).
Mury obronne
W średniowieczu nie każde miasto było otoczone murami obron- nymi, istniały tzw. miasta otwarte, pozbawione tej ochrony. Na Dolnym Śląsku w wielu małych miastach zachowały się znaczne fragmenty systemu obwarowań średniowiecz- nych, jak mury obronne najeżone blankami, baszty i wieże bramne, pomimo częściowych wyburzeń i rozbiórek trwających przez lata.
Obecnie tworzą niepowtarzalny krajobraz urbanistyczny i służą jako atrakcja turystyczna [Kosiński 2000, Gzell 1996].
W Paczkowie miasto zostało otoczone murami w XVI wieku, wówczas także wzniesiono kościół obronny, który stanowi do dziś orygi- nalny zabytek gotyckiej architektury.
Pośród 19 baszt i 3 wież większość zachowała się do naszych czasów.
Baszty zbudowane w interesującej
Fig. 10. Zawidów, tower seen from the market (photo B. Mianowska) Ryc. 10. Zawidów, wieża widoczna z rynku (fot. B. Mianowska)
Fig. 11. Chełmsko Śląskie, view of the church from the market (photo Z. Borcz)
a tourist attractions [Kosiński 2000, Gzell 1996].
The town of Paczków was sur- rounded with walls in the 16th cen- tury. A fortified church, an original monument of Gothic architecture, was also built at the same time. Out of 19 fortified towers and 3 towers most of them have been preserved until present times. Fortified towers were built in an interesting cylindri- cal shape, half-shell towers are open inward and particular towers were covered with roofs in the form of cone helmets (Fig. 12).
Almost the entire area of the old city in Lwówek Śląski is surrounded with defensive walls with a few tow- ers and gates (Fig. 13).
Ziębice, Namysłów, and Bys- trzyca Kłodzka have big gates dating back to the Middle Ages. The gates Brama Krakowska (Cracow Gate) in Namysłów, Brama Paczkowska in Ziębice and Brama Wodna (Water Gate) in Bystrzyca Kłodzka are named after their location. All fortified tow- ers and gates have battlements made of brick or stone and currently, the reconstruction of small balconies and machicolations made of wood is un- derway. Brama Krakowska (Cracow Gate) in Namysłów leads with its tall tower. The Gate is surrounded with a porch and steps leading up to the Gate. The entire object is available for tourists (Fig. 14).
The two-storey Brama Pacz- kowska with its cone helmet sur- rounded with battlements has been well-preserved in Ziębice (Fig. 15).
Brama Wodna in Bystrzyca Kłodzka with its lower helmet, which makes it look more stocky, has a dif- ferent form. A passage under the gothic arch made of brick has been preserved. Battlement decorations, window frames and crenelles are made of stone (Fig. 16).
Streets and bridges
Small towns are directly con- nected with the lay of the land. The landscaping needs to take into con- sideration the difference in height, streets going downward to the river banks and scarps climbing up towards houses that are sitting higher up. They consist of a considerable number of bridges, crosswalks, rail bridges, and flyovers. Shapes of roads, streets and bridges combined with greenery have a considerable influence on the city landscape. Until recently, all cars and TIR lorries had to go through small towns but now, there are more and more by-passes around those areas [Masztalski 2005]. Niemcza seen from road number 8 (E-67) can be mentioned as an example. Before building the ring-road, a transit route passed through the marketplace and the entire old city.
Bridges are an essential element for communication. They have had and will have influence on the shape of settlement networks not only in big cities but also in small towns and vil- lages. Beautiful bridges in Bardo are an important part of the landscape.
Fig. 12. Paczków, fragment of the wall (photo A. Borcz)
Ryc. 12 Paczków, fragment murów (fot. A. Borcz)
Fig. 13. Lwówek Śląski, defensive walls (photo Z. Borcz)
Ryc. 13. Lwówek Śląski, mury obronne (fot. Z. Borcz)
formie są cylindryczne, łupinowe otwarte do wnętrza, a poszczególne baszty nakryto daszkami w formie hełmów stożkowych (ryc. 12).
W Lwówku Śląskim prawie cały teren starego miasta jest otoczony murami obronnymi z kilkoma wie- żami i bramami (ryc. 13).
Ziębice i Namysłów, a także Bystrzyca Kłodzka posiadają okazałe bramy z czasów średniowiecznych.
Bramy te noszą nazwy związane z ich położeniem, jak Brama Kra- kowska w Namysłowie, Brama Pacz- kowska w Ziębicach i Brama Wodna w Bystrzycy Kłodzkiej. Wszyst- kie baszty i bramy zakończone są u szczytu blankami wykonanymi z cegły lub z kamienia, a obecnie są odtwarzane balkoniki i machikuły wykonane z drewna. Ze starego mia- sta w Namysłowie prowadzi Brama Krakowska z wysoką wieżą. Brama otoczona jest gankiem i wiodącymi do niej schodami. Obecnie całość jest dostępna dla zwiedzających (ryc. 14).
W Ziębicach zachowała się w dobrym stanie Brama Paczkowska, dwupiętrowa z wysokim hełmem w formie stożka i otoczona blankami (ryc. 15).
Nieco inna w swojej formie jest Brama Wodna w Bystrzycy Kłodzkiej, z niższym hełmem, przez co sprawia wrażenie przysadzistej. Zachował się gotycki ostrołukowy przejazd wyko- nany w cegle, natomiast zdobienia blankami, obramienia okien i strzel- nice wykonano z kamienia (ryc. 16).
Ulice i mosty
Małe miasta są bezpośrednio związane z ukształtowaniem tere- nu. Ich krajobraz musi uwzględniać różnicę wysokości, ulice opadające ku brzegom rzek oraz skarpy wspi- nające się w stronę położonych wyżej domów. Można zauważyć znaczną liczbę mostków lub kładek na potrzeby pieszych oraz mostów drogowych i kolejowych. Kształty dróg, ulic i mostów połączonych z zielenią mają niebagatelny wpływ na krajobraz miasta. Do niedawna wszystkie samochody osobowe i ciężarowe były zmuszone do prze- jazdów przez małe miejscowości, obecnie coraz częściej spotyka się obwodnice, które omijają małe miasteczka [Masztalski 2005]. Jako przykład można przytoczyć Niemczę widzianą z drogi numer 8 (E-67).
Przed wybudowaniem obwodnicy droga tranzytowa przechodziła przez rynek i całe stare miasto.
Mosty są nieodzownym ele- mentem powiązań komunikacyj- nych. Miały i nadal mają wpływ na kształt sieci osadniczej nie tylko dużych miast, ale także małych mia- steczek i wsi. Do ważnych i pięknych mostów, które wpływają na krajobraz miasta, należy zaliczyć mosty w Bar- dzie. Miasto położone nad przeło- mem Nysy Kłodzkiej od dawna posia- dało przeprawę mostową. W połowie XVI w. wzniesiono kamienny most, wsparty na potężnych trzech filarach.
Po zniszczeniach wojennych został on odbudowany w poprzedniej for-
mie i obecnie stanowi jeden z ele- mentów malowniczego krajobrazu miasta. Mosty łączą prawobrzeżne miasto z Górą Kalwarii, miejscem znanym z wycieczek i pielgrzymek.
Dzisiaj istnieją trzy mosty: jeden wspomniany, zabytkowy, i drugi – także drogowy, obok nich na prze- wężeniu Nysy Kłodzkiej mieści się most kolejowy (ryc. 17).
Fig. 15. Ziębice, Brama Paczkowska (photo Z. Borcz) Ryc. 15. Ziębice, Brama Paczkowska
(fot. Z. Borcz)
The town, which is located above the gorge of Nysa Kłodzka has long had a crossing bridge. A stone bridge supported on three powerful pillars was constructed in the middle of the 16th century. After war damage, it was restored to its original shape and cur-
rently, it contributes to the charm of the city landscape. Bridges connect the right-bank of the city with Góra Kalwaria, a place often visited by tourists and pilgrims. There are three bridges now; a historic one, already mentioned, a road-traffic bridge and next to them, a rail bridge at the neck- ing of Nysa Kłodzka (Fig. 17).
Out of many elevated cross- walks and bridges two of them need to be mentioned: the bridge in Pro-
chowice and one in Lądek Zdrój.
Prochowice has a historic bridge over Kaczawa River that leads from the old town to a castle. The castle com- plex dates back to the 14th century, subsequently reconstructed in the 19th century. The bridge is decorated with mermaids and water creatures (Fig. 18).
Another bridge, built in a dif- ferent era and serving a different function is the one in Lądek-Zdrój.
It was built at the beginning of the 20th century on the order of a private client. It connected his villa with a sanatorium at the other bank of the river. The bridge is a unique structure in Poland (Fig. 19).
The unusual character of streets has a large influence on the small town landscape. Streets climb up the scarps and steep slopes, occasionally leading to the river or to particular buildings. Bystrzyca Kłodzka, sur- rounded by mountain rivers, Bystrzy- ca and Nysa Kłodzka, sit on hilltops.
One of the streets coming from the market is very steep and narrow. It contributes to the charm of the town but is quite arduous for the inhabit- ants. In Sobieszów, stairs leading to the church were built in place of the street. The passage is quite wide with easy stone paved stairs (Fig. 20).
Architectural details
Such architectural details as arcades, balconies, loggias, portals, windows or niches are very important
Fig. 17. Bardo, bridge over Nysa Kłodzka (photo B. Mianowska)
Ryc. 17. Bardo, most na Nysie Kłodzkiej (fot. B. Mianowska)
Wśród wielu przykładów kła- dek i mostków można przytoczyć dwa: z Prochowic i Lądka Zdroju.
W Prochowicach istnieje zabytkowy mostek nad rzeką Kaczawą, który prowadzi ze starego miasta do zam- ku. Zespół zamkowy datowany jest na XIV w., następnie przebudowany w XIX wieku. Mostek został ozdo- biony postaciami syren i stworów wodnych. (ryc. 18).
Inny most, pod względem okre- su powstania i funkcji, znajduje się w Lądku-Zdroju. Wykonany został z początkiem XX w. na zlecenie pry- watnego właściciela, łączył jego willę z sanatorium na drugim brzegu rzeki.
Most posiada oryginalną na terenie Polski formę zadaszaną (ryc. 19).
Na krajobraz małych miast duży wpływ ma nietypowy charakter ulic.
Ulice muszą pokonywać skarpy lub strome zbocza, czasami prowadzą w stronę rzeki lub do poszczególnych budynków. W Bystrzycy Kłodzkiej miasto położone jest na wzgórzu, otoczone przez górskie rzeki By- strzycę i Nysę Kłodzką. Jedna z ulic schodząca z rynku w stronę rzeki jest bardzo stroma, a przy tym wąska.
Może to dodawać miastu malow- niczości, ale dla mieszkańców jest uciążliwe. Natomiast w Sobieszowie w miejscu ulicy znajdują się schody prowadzące do kościoła. Przejście jest dość szerokie, z wygodnymi stopniami utwardzonymi kamieniami (ryc. 20).
Detale
architektoniczne
Detal architektoniczny wywiera niemały wpływ na krajobraz małego miasta, można wymienić tu podcie- nia, balkony, logie, portale, okna, nisze. Wszystkie te elementy zwią- zane są ściśle z budynkami [Staffa 2008].
Podcienia miały swój początek w średniowieczu, głównie w domach rzemieślników, przy rynkach, chroni- ły sklepy i kupców przed niesprzyja- jącymi warunkami atmosferycznymi.
Dzisiaj tak jak dawniej chronią przechodniów. Niekiedy sklepy i kawiarnie, umieszczone w podcie- niach kamieniczek, stanowią ozdobę i atrakcję turystyczną rynków. Na Dolnym Śląsku jest wiele miast, które zachowały pierzeje z podcieniami (ryc. 21).
W Jaworze część pierzei została zrujnowana. Po wojnie wzniesiono nowe budynki z nowymi podcienia- mi, lecz utrzymanymi w stylu epoki (ryc. 22).
Jednym z charakterystycznych detali, które występują często w ma- łych miastach lub kurortach, są balkony. Tradycyjnie pojawiały się przy głównej ulicy w miastecz- ku, w niewysokich budynkach, na pierwszym piętrze. Zwykle należały do właściciela domu i zwyczajowo mieszkańcy spoglądali z nich na przechodniów. Inną rolę spełniały balkony u zbiegu ulic. Podkreśla- ły znaczenie narożnego budynku
Fig. 19. Lądek-Zdrój, private bridge (photo A. Borcz) Ryc. 19. Lądek-Zdrój, prywatny mostek (fot. A. Borcz)
Fig. 20. Sobieszów, a small street (photo B. Mianowska)
Ryc. 20. Sobieszów, uliczka (fot. B. Mianowska)
Fig. 21. Lubomierz, small tenement houses with arcades (photo B. Mianowska)
for the landscape of a small town. All these elements are strongly related to buildings [Staffa 2008].
The origin of arcades goes back to medieval times. They were mainly connected with the houses of crafts- men located at marketplaces, where they shielded shops and merchants from adverse weather conditions.
Nowadays, like in the old times, they protect passersby. Shops and cafes that are under the arcades of small tenement houses, adorn marketplaces catching the tourists’ eye. There are
many towns in Lower Silesia that have preserved frontages with ar- cades (Fig. 21).
A part of the facade in Jawor was destroyed. New buildings with new arcades maintained in the style of the epoch were built after the war (Fig. 22).
Balconies are one of several characteristic details that can fre- quently be seen in small towns or health resorts. Traditionally, they were often found along the main street of a town on small buildings on the first floor. Usually they belonged to the landlord and house occupants used to watch passersby from the balconies. Balconies on the corner of streets played a different function.
Ornamented balustrades and balco- nies highlighted the meaning of the corner building. As an example can serve a corner at the market in Jawor with its two-storey tenement with bal- conies on the first and second floor.
For years, health resorts have been developed with houses adapted for receiving health visitors. The houses have balconies, bay win- dows and verandas, not so often terraces due to climate conditions and use all year round, especially spa houses. Presently, buildings in this style are also being built. They combine wooden and stone elements with a brick wall and can be found in Lądek-Zdrój, Polanica, Karpacz and in many other places (Fig. 23).
Details not directly related to buildings found in towns can be briefly mentioned, and they include
sacral and secular monuments, me- dieval pillories, wells, water intakes, fountains and many others that con- tribute to the beauty of the landscape.
A number of noteworthy details can be seen in Międzylesie in the oblong market with a church on one side and a facade of small tenement houses further on. The entire market- place is surrounded with posts deco- rated with ornamental chains. A tall Marian column sitting in the centre exits into quite a sizeable fountain.
Wells are usually located in markets and squares. They lost their meaning over the years but they adorn buildings and are the remem- brance of the past. The Czech city Vindawa with a well in the centre secured with an open screen is an example of such adornment (Fig. 25).
The development of markets and squares in small towns consists of various forms of interesting monu- ments. Big baroque votive column can be seen in the marketplace in Lądek Zdrój. Dated from 1740 it is surrounded with a stone balustrade.
Figures of the following saints in dynamic baroque postures appear on the pedestal: Anna, Joseph and Joachim, St. John Evangelist; Anthony and Lukas are placed higher up. The column is crowned with figures from the Holy Trinity on a ball and on a cross (Fig. 26).
Plenty of towns have votive columns that were erected to show gratitude for salvation from plague or wars. Such columns can be found in
Fig. 22. Jawor, new arcades (photo Z. Borcz)
Ryc. 22. Jawor, nowe podcienia (fot. Z. Borcz)
przez umieszczenie ozdobnych balustrad i balkonów. Jako przykład można przytoczyć naroże przy rynku w Jaworze, gdzie znajduje się dwu- piętrowa kamienica z balkonami na pierwszym i drugim piętrze.
W uzdrowiskach od lat wzno- szono domy przystosowane do wy- najmowania dla kuracjuszy z balko- nami, wykuszami i werandami, rza- dziej z tarasami ze względu na klimat i całoroczne użytkowanie zwłaszcza domów zdrojowych. Obecnie także buduje się budynki w tym stylu, łącząc elementy drewniane z ka- mieniem i murem ceglanym. Można spotkać je Lądku-Zdroju, Polanicy, Karpaczu i wielu innych (ryc. 23).
Wyróżnia się też detale nie- związane bezpośrednio z budyn- kami, ale występujące w miastach i wnoszące swój wkład do krajobra- zu. Można do nich zaliczyć: pomniki sakralne i świeckie, średniowieczne pręgierze, studnie, ujęcia źródeł, fontanny czy inne.
W Międzylesiu na podłużnym rynku, zamkniętym z jednej strony kościołem a dalej pierzejami kamie- niczek, znajduje się kilka znaczących detali. Całość rynku otoczona jest słupami z ozdobnymi łańcuchami.
Pośrodku wznosi się wysoka kolumna maryjna, a obok niej na przedłużeniu dość duża fontanna.
Studnie można spotkać najczę- ściej na rynkach lub placach. Z bie- giem lat straciły swoje gospodarcze znaczenie, ale stanowią ozdobę i pamiątkę dawnych lat. Przykładem
może być czeskie miasteczko Vin- dawa, gdzie na środku rynku stoi studnia, zabezpieczona ażurową kratą (ryc. 25).
Zagospodarowanie rynków i placów małych miast zawiera różnorodne formy interesujących pomników. Na rynku w Lądku-Zdro- ju stoi okazała barokowa kolumna wotywna. Pochodzi z 1740 roku, całość otacza kamienna balustrada.
Na cokole znajdują się w baroko- wych dynamicznych pozach figury świętych: Anny, Józefa i Joachima, wyżej umieszczono figury św. Jana Ewangelisty, Antoniego i Łukasza.
Kolumnę wieńczą postacie Trójcy Świętej na kuli i krzyż (ryc. 26).
Dużo miast ma na rynku wo- tywne kolumny, które były wznoszo- ne w podzięce za ocalenie miasta od zarazy lub wojen. Takie przykłady spotkać można w Dusznikach-Zdro- ju, Międzylesiu, czeskim Letohradzie i wielu innych. W zupełnie innym, nowoczesnym stylu zaprojektowa- no nieduży pomnik patriotyczny na rynku w Mieroszowie. Wzniesiony po II wojnie światowej, na szerokim cokole, utrzymany jest w formie frag- mentu nieregularnej skały. Na cokole umieszczono godło państwowe wraz z napisem. W innym mieście dol- nośląskim – Wołowie – na murach obronnych umieszczono rzeźbę stylizowanych wołów z pozłacanymi rogami, nawiązując do nazwy i herbu miasta. Figury zwierząt są prawie naturalnej wielkości i widoczne są z dość dużej odległości (ryc. 27).
Fig. 24. Fountain in the market in Międzylesie (photo Z. Borcz)
Ryc. 24. Fontanna na rynku w Międzylesiu (fot. Z. Borcz)
Fig. 25. Vindawa, well in the market (photo Z. Borcz)
Ryc. 25. Vindawa, studnia na rynku (fot. Z. Borcz)
Fig. 26. Lądek-Zdrój, votive column in the market (photo Z. Borcz)
Duszniki-Zdrój, Międzylesie, Czech Letohrad and in many others.
The monument in Mieroszów is totally different with its rather small patriotic modern design. Erected after the Second World War, the monument in the form of an irregular piece of rock sits on a wide pedestal with the national emblem and an inscription. Another town in Lower Silesia, Wołów, has defensive walls with a sculpture representing stylized oxen with gold-plated horns referring to the city name and emblem. Animal figures are almost of natural size and can be seen from quite a distance (Fig. 27).
Conclusions
The research on the landscape of small towns in Lower Silesia leads to a number of conclusions. They concern not only the towns with city status but also those that in the course of past years, usually after the Second World War, lost such rights.
Small towns in Lower Silesia have their roots in the Middle Ages, which is mainly reflected in city planning. Even today, we can see marketplaces, town halls, arcades, and small streets optically narrowing towards church towers that evidence their medieval origin. Obviously, town halls, churches, and private houses underwent reconstruction but the old layout of sites and streets had been preserved. It is characteris- tic that over the course of the years, after destructions of war, many small tenement houses with arcades were reconstructed preserving their former character, as for instance, in Jawor and Mieroszów. Recently, the de- velopment of the market in Bard has given it the appearance of a gothic town.
Whole old urban complexes dating from the Middle Ages and particular objects are covered by protection of conservation services and registered as heritage sites.
Small towns in Lower Silesia do not develop evenly. Some of the authorities try to restore medieval reminiscences by organising knightly tournaments in the scenery of gothic architecture. Internationally recog- nized health resorts in some of the towns provide powerful modern potential. Sanatoria with swimming pools and equipment built in such places considerably change the landscape of contemporary towns in Lower Silesia. Some other towns make use of favourable conditions that allow to develop hiking or car tourism by building hotels, restau- rants, and travel lodges, especially on international routes.
The landscape of small towns in Lower Silesia, whether in low- lying land or in the foothills, is full of charm and shows features distinc- tive for the past and for new housing developments.
Zuzanna Borcz Anna Borcz Institute of Landscape Architecture
Wrocław University of Environmental and Life Sciences
Fig. 27. Wołów, modern sculpture on defensive walls (photo Z. Borcz) Ryc. 27. Wołów, współczesna rzeźba ustawiona na murach obronnych (fot. Z. Borcz)
Wnioski
Na postawie przeprowadzo- nych badań krajobrazu małych miast dolnośląskich dochodzi się do kilku wniosków. Dotyczą one nie tylko miast aktualnie mających prawa miejskie, ale także tych, które w prze- ciągu ubiegłych lat, przeważnie po II wojnie światowej, utraciły je.
Małe miasta dolnośląskie po- siadają swoje korzenie z czasów średniowiecza, widoczne to jest przede wszystkim w układzie urba- nistycznym. Do dzisiaj można ob- serwować rynki, ratusze, podcienia, uliczki zakończone optycznie wieża- mi kościołów, które świadczą o ich średniowiecznym pochodzeniu.
Oczywiście, ratusze, kościoły czy domy mieszkalne ulegały przebu- dowom, ale zachował się dawny układ działek i sieć ulic. Znamienne jest, że na przestrzeni lat, po znisz- czeniach wojennych odbudowano szereg kamieniczek z podcieniami, zachowując ich poprzedni charakter, jak to ma miejsce w Jaworze i Mie- roszowie. Ostatnio przeprowadzono zagospodarowane rynku w Bardzie, nadając mu częściowo wygłąd go- tyckiego miasta.
Służby konserwatorskie prze- ważnie obejmują ochroną całe ze- społy staromiejskie pochodzące ze średniowiecza, a także poszczególne obiekty, wciągając je do rejestru zabytków.
Małe miasta na Dolnym Śląsku rozwijają się nierównomiernie. Część władz stara się przywołać remini-
scencje średniowieczne poprzez organizację turniejów rycerskich w scenerii gotyckiej architektury.
W niektórych miastach od lat istnie- ją uzdrowiska o międzynarodowej sławie, stanowiąc współczesny potencjał do wykorzystania. Na ich podstawie w niektórych miejsco- wościach budowane są sanatoria z basenami wraz wyposażeniem, co znacznie zmienia krajobraz współ- czesnych miast dolnośląskich. W in- nych miejscowościcach wykorzystu- je się dogodne warunki do rozwoju turystyki pieszej lub samochodowej, budując hotele, restauracje, domy wycieczkowe, szczególnie na trasach międzynarodowych.
W krajobrazie małych miast dolnośląskich jest dużo piękna, zarówno w miejscowościach nizin- nych, jak i podgórskich, wszystkie reprezentują specyficzne cechy związane z przeszłością, a obecnie rozwojem nowych osiedli.
Zuzanna Borcz Anna Borcz Instytut Architektury Krajobrazu
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Literature – Literatura
1. Bagiński E.,1998. Małe miasta w strukturze osiedleńczej Polski. Oficyna wydawnicza Politechniki Wrocławskiej.
2. Bőhm A., 1998. Wnętrze w kompo- zycji krajobrazu. Kraków.
3. Borcz Z., Niedźwiecka-Filipiak I., 2011. The role of small towns and villa- ges with urban traditions in the cultural landscape. Architektura Krajobrazu, 2/31.
4. Borcz Z., Borcz A., 2013. Wpływ detalu architektonicznego na krajobraz małego miasta, The impact of architectu- ral features on the landscape small towns of Lower Silesia. Wydawnictwo Uniwer- sytety Przyrodniczego we Wrocławiu.
5. Colling G., Cresenann Colling C., 2006. 1986, Camillo Sitte: The Birth of Modern City Planning. Dover Publica- tions, Inc., Minesola, New York.
6. CUS 2008, na podstawie Głównego Urzędu Statystycznego.
7. Eysymont R., 2009. Kod genetyczny miasta. Via Nova, Wrocław.
8. Eysymont R., Klimek S., 2012. Walory turystyczne ratuszy Dolnego Śląska. Via Nova, Wrocław.
9. Gzell S., 1996. Fenomen małomiej- skości. Wyd. Akapit – DTP, Warszawa.
10. Kosiński W., 2000. Aktywizacja tury- styczna małych miast. Monografia 269.
Wyd. Politechnika Krakowska.
11. Masztalski R., 2005. Przeobrażenia struktury przestrzennej małych miast Dolnego Śląska po 1945 roku. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej.
12. Staffa M., 2008. Słownik geografii turystycznej Sudetów. Wyd. I-BIS, Wro- cław.
Key words: fortifications, Middle Ages, Lower Silesia, military architecture
Introduction
In many cities in Lower Silesia medieval fortifications are preserved to various extent. Most of them were subject to research that took place in the 60’s and 70’s of the twentieth cen- tury and was conducted by Edmund Małachowicz, Mirosław Przyłęcki, or Mieczysław Zlat. This article pres- ent results of contemporary research involving the quantitative assess- ment of the preserved elements of the Lower Silesian city fortifications in the context of contemporary city landscape attractiveness, their role and participation in the recreation space, or creation of the visual iden- tity of the city.
The medieval fortifications of Silesian towns served the towns- people in the defence against foreign enemy troops (e.g. Czechs, Germans, Mongolians), band of looters and vagabonds carrying plagues (thanks to the defended gateways it was possible to regulate or reduce their influx). The townspeople shared the costs of building fortifications, gathering weapons, ammunition and paying for the military contingent defending the territory of the Duchy.
They were also obliged to a complete military training in the use of weapon.
Guilds played the main role in the organization of the city defence sys-
tem. They resembled a little military organizations where every member had to have his own helmet, spear and sword. They were responsible for provision of weapons, their repair and each of them was in charge of a selected part of fortification. For instance, in fortified towers managed by guilds there were rooms used for storage of weapons [Widawski 1973, p. 55]. As we can see, the whole system was specifically constructed and ensured full readiness of the city to defence.
Until now, in 15 cities in Lower Silesia there are preserved fragments of medieval fortifications of at least 30% of their original size. This resource has been analysed in the following study. The following figure presents the general state of preserva- tion (Fig. 1).
Medieval fortifications in the West European cities
In the Middle Ages, Silesia belonged to the areas which were economically rich and abundant in various building materials. It main- tained political and commercial contacts with historic empires e.g.
The Roman Empire, Byzantine Em- pire, the Monarchy of Charlemagne and later with Holy Roman Empire (consisting of Kingdom of Germany and the fief of Roman Empire – Czech Kingdom) [Przyłęcki 1998, p. 9–10].
In natural consequence, Lower Sile- sian cites took inspirations from their experience in the construction of
Analy sis of the St ate of Pr eser vation of the M edie val For tif ication Elements, in the C onte xt of Landscape A ttr activ eness Based on an Ex am ple of Selected C ities of Lo w er Silesia Jer zy P ot yr ała, Izabela Iw ance wicz
Analiza stanu zachowania
elementów fortyfikacji średniowiecznej
w kontekście atrakcyjności krajobrazowej na
przykładzie wybranych
miast Dolnego Śląska
bronią. W organizacji systemu obro- ny miasta główną rolę odgrywały cechy rzemieślnicze. Przypominały one organizacje wojskowe, a każdy członek musiał posiadać własny hełm, włócznię i miecz. Cechy zaj- mowały się zaopatrzeniem w broń, jej naprawą i magazynowaniem oraz odpowiadały za konkretny odcinek fortyfikacji. Na przykład w wieżach zarządzanych przez cechy znajdo- wały się zamknięte pomieszczenia
do przechowywania broni cechowej [Widawski 1973, s. 55]. Jak widać, system był szczegółowo rozwiązany i zapewniał pełną gotowość miasta do obrony. Do dziś w 15 miastach na terenie Dolnego Śląska zachowa- ły się fragmenty średniowiecznych fortyfikacji w wymiarze co najmniej 30%. Zasób ten poddano analizie w poniższym opracowaniu. Ogólny stan zachowania w tych miastach przedstawia rycina 1.
Słowa kluczowe: średniowiecze, fortyfikacje, architektura obronna, Dolny Śląsk
Wprowadzenie
W wielu miastach na Dolnym Śląsku zachowały się w różnym stopniu średniowieczne fortyfikacje.
W zdecydowanej większości zo- stały objęte badaniami naukowymi w latach 60. i 80. XX wieku, pro- wadzonymi m.in. pod kierunkiem Edmunda Małachowicza, Mirosława Przyłęckiego czy Mieczysława Zlata.
Poniższy artykuł prezentuje wyniki współczesnych badań dotyczących oceny ilościowej zachowanych elementów dolnośląskich średnio- wiecznych fortyfikacji miejskich w kontekście współczesnej atrakcyj- ności krajobrazowej miasta, ich roli w przestrzeni rekreacyjnej czy two- rzeniu tożsamości wizualnej miasta.
Średniowieczne fortyfikacje śląskich miast służyły mieszczanom w obronie przed obcymi wojska- mi (Czesi, Niemcy, Mongołowie), bandami łupieżców, ale również watahami włóczęgów przenoszący- mi w tych czasach zarazy (poprzez bramy miejskie można było regulo- wać bądź całkiem ograniczać ich na- pływ). Na mieszczanach spoczywał ciężar kosztów budowy fortyfikacji, uzbrojenia, amunicji oraz opłacenia kontyngentu wojskowego w celu obrony terytorium księstwa. Byli oni zobowiązani do wojskowego przeszkolenia w posługiwaniu się
Ryc. 1. Stan zachowania murów obronnych w miastach na Dolnym Śląsku (oprac. I. Iwancewicz)
city fortifications. In Western Europe cities developed over the former Ro- man Empire territories, hence their fortifications followed the model from the ancient times. In the tenth century German city fortifications were based on the ancient tradition and Galician-Roman one [Eysymontt 2009, p. 119–120]. We could say, that the thirteenth-century city defen- sive systems in Silesia were among the most modern ones in their times, and they deserves special protection now. The remains of the medieval fortifications in Silesian towns which have been to a greater or lesser extent
preserved until now, include brick or stone constructions which in thir- teenth century replaced the earlier wooden-earth structures.
The construction of fortifica- tions was strictly related to the use of weapon of distance fight. In the Middle Ages the basic type of weapon was a bow and crossbow. In four- teenth century appeared firearms, but it was only in the fifteenth century that they reached their highest efficiency in combat [Widawski 1973, p. 55].
In the Middle Ages, when cit- ies were dominated by the wooden buildings, solid shelters were only to
be found in religious buildings made from brick and possibly in parts of the castle located within the city walls. A crucial defensive element was the city fortified walls. Within their boundaries we can distinguish different elements of defence. The fundamental element is the wall, which is also named the curtain wall. It had a varied height and was constructed with wood and earth, and from thirteenth century on with stone or brick. It surrounded the city with a compact ring.
Its height could also be an ob- stacle to the attackers (height 5–12 m) and by its bulk might also protect the city from an enemy attack and pen- etration (thickness 0.7–2.5 m).
A cogged-shaped wall called crenellation was used for defence, behind that were located wooden communication bridges and defen- sive positions called the battlement.
Its wooden roofing was named hoarding. Projecting outside the wall defensive positions allowing for shooting at the enemy from a height is named machicolation. It had a brick or wooden structure [Aleksandrowicz 2010, p. 7–8].
The city could have one, two or even more fortified rings. The mod- ernization of the town’s fortifications, which took place in many cities in the fifteenth and sixteenth century, and development of firearms, consisted precisely in the construction of an additional line of walls which were equipped with artillery towers (Fig. 3).
Fig. 1. The state of preservation of defence walls in Lower Silesiacities (prepared by I. Iwancewicz)
Średniowieczne fortyfikacje miast Europy Zachodniej
Śląsk należał w średniowieczu do obszarów ekonomicznie boga- tych i zasobnych w różne materiały budowlane. Utrzymywał kontakty polityczno-handlowe z historyczny- mi mocarstwami, np. z Imperium Ro- manum, Bizancjum czy Monarchią Karola Wielkiego, a później Świętym Cesarstwem Rzymskim, w skład któ- rego wchodziły Królestwo Niemiec i lenno Królestwo Czeskie [Przyłęcki 1998, s. 9–10]. W naturalnej konse- kwencji czerpał więc inspiracje z ich doświadczeń w budowie fortyfika- cji miejskich. W Europie Zachod- niej miasta rozwijały się na byłych ziemiach Cesarstwa Rzymskiego, stąd w tym przypadku fortyfikacje wzorowano na antyku. W X wieku w miastach niemieckich powstawa- ły obwarowania oparte na tradycji antycznej oraz galicyjsko-rzym- skiej [Eysymontt 2009, s. 119–120].
Można stwierdzić, że XIII-wieczne rozwiązania obronne na terenie Śląska należały do najnowocześniej- szych w swym czasie i zasługują na szczególną ochronę. Zachowane w większym czy mniejszym stopniu relikty średniowiecznych fortyfikacji miast śląskich dotyczą wyłącznie ich form murowanych, kamiennych bądź ceglanych, które w XIII w. zastąpiły wcześniejsze budowle drewniano- -ziemne.
Budowa umocnień obronnych była ściśle związana z użyciem broni do walki dalekiej. Jeśli chodzi
o średniowiecze, to podstawowym rodzajem broni do walki na odległość były łuk, następnie kusza, a w XIV w.
pojawiła się broń palna osiągająca dopiero w XV w. liczącą się w walce skuteczność [Widawski 1973, s. 54].
W średniowieczu, kiedy domi- nowały budynki drewniane, solid- nym schroniskiem były murowane budowle sakralne i ewentualnie obiekty zamku znajdującego się w obrębie miasta.
Bojową pozycją obronną były mury fortyfikacji miejskich. To w ich obrębie wyróżnić możemy różne elementy obrony. Podstawowym elementem była ściana, nazywana też kurtyną. Miała różną wysokość, konstrukcję drewniano-ziemną, a od XIII w. konstrukcję murowaną ka- mienną lub ceglaną. Otaczała miasto zwartym pierścieniem. Ze względu na swoją wysokość (5–12 m) stano- wiła przeszkodę dla atakujących, zaś dzięki masywności (grubość 0,7–2,5 m) uniemożliwiała wrogowi jej zniszczenie lub przebicie. Osłonie obrońców służył zębaty mur zwany krenelażem, za nim znajdował się drewniany pomost komunikacji i pozycji obronnej zwany blankami.
Drewniane zadaszenie nazywano hurdycją, a wysunięcie na zewnątrz linii muru, tzw. machikuła, umożli- wiała rażenie wroga z góry [Aleksan- drowicz 2010, s. 7–8]. Miasto mogło mieć jeden pierścień obronny, dwa, a nawet więcej. Modernizacja obwa- rowań miejskich, która objęła wiele miast w XV i XVI w. i wynikała z roz- woju broni palnej, polegała przede
wszystkim na budowie dodatkowych linii murów wyposażonych w baszty artyleryjskie (ryc. 3).
Obiektem w znaczącym stop- niu wzmacniającym skuteczność obrony bezpośredniej murów była baszta. Umiejscowiona w linii mu- rów, lecz wyniesiona nawet na dwu- krotną ich wysokość i – co ważne – wysunięta z ich lica, umożliwiała bardzo skuteczny ostrzał atakujących wzdłuż ich linii pod murem, a także większy punktowy zasięg na przed- polu twierdzy. Rozstaw baszt związa- ny był ze skutecznym strzałem z łuku czy z kuszy, co stanowiło odległość 30–50 m. Pod względem architekto- nicznym nadawały rytm pierścienio- wi obronnemu i stanowiły wyróżnik w panoramie miasta. Budowano je na rzucie owalu lub wielokąta, otwarte do wewnątrz miasta, a konstrukcję taką nazywano łupinową (ryc. 2).
Baszty miały drewnianą klatkę scho- dową i drewniane pomosty bojowe oraz strzelnice na kilku poziomach [Bogdanowski 1993, s. 27–29].
Fig. 2. Semi-circular fortified tower in Dzierżoniów (photo by I. Iwancewicz) Ryc. 2. Baszta łupinowa w Dzierżoniowie (fot. I. Iwancewicz)
