Od tłumacza
Niniejsza publikacja zawiera dwa teksty autorstwa Jana Mukařovskiego: Sztuka jako fakt semiologiczny i Se- miologia sztuki.
1. Sztuka jako fakt semiologiczny, franc. (oryg.) L’art comme fait sémiologique, czes. Umění jako sémio- logický fakt
Tekst zaprezentowany był po raz pierwszy w języ-
ku francuskim na VIII Międzynarodowym Kongresie
Filozoficznym w Pradze, który odbywał się w dniach
2–7 września 1934 roku. Opublikowany został w roku
1936, również w języku francuskim, w tomie pokon-
gresowym Actes du huitième congrès international de
philosophie à Prague 2–7 septembre 1934 (Praga 1936,
str. 1065–1072). Przełożony został na język czeski przez
Jana Patočkę w celu wydania w tomie Studiów z estety-
ki (Studie z estetiky) Jana Mukařovskiego w 1966 roku.
Podstawą przekładu na język polski jest właśnie to tłu- maczenie Jana Patočki, przedrukowane z drobnymi zmianami językowymi w zbiorze: Jan Mukařovský, Stu- die I, Brno 2007 (red. M. Červenka, M. Jankovič).
2. Semiologia sztuki, czes. (oryg.) Sémiologie umění Tekst stanowi zapis wykładu Jana Mukařovskie- go, wygłoszonego na Uniwersytecie Karola w Pradze w semestrze zimowym roku akademickiego 1936/1937 (wykład ten w aktach Wydziału Filozoficznego UK funkcjonował pod nazwą Dzieło sztuki jako znak, czes.
Umělecké dílo jako znak
1). Niniejszy przekład sporzą- dzony jest na podstawie pierwszego oficjalnego wydania tego tekstu, zawartego w książce J. Mukařovský, Umělec- ké dílo jako znak. Z univerzitních přednášek 1936–1939, red. M. Havránková, M. Jankovič (Praga 2008).
Podejmując się lektury tego tekstu należy mieć na uwadze, że nie jest on spójnym i jednorodnym stu- dium naukowym. Ma charakter wyraźnie szkicowy, co przejawia się zarówno w kompozycji, jak i w warstwie językowej. Niektóre tezy lub egzemplifikacje przedsta- wione są w sposób fragmentaryczny i niepełny (w wielu przypadkach służyły zapewne jako punkt wyjścia ustne-
1 M. Jankovič, Doslov. Průhledy k znakovému pojetí umění, w: J. Mukařovský, Umělecké dílo jako znak. Z univerzitních přednášek 1936–1939, red. M. Havránková, M. Jankovič, Praga 2008, s. 77.
go wywodu). Niniejszy przekład wiernie oddaje kształt tekstu, który odtworzony został w druku przez edytorów pierwszego wydania (Marię Havránkovą i Milana Janko- viča), wraz z jego warstwą stylistyczną i interpunkcyjną.
Wszystkie dane bibliograficzne przywoływanych prac oraz przypisy merytoryczne zachowane zostały w formie zastosowanej przez redaktorów wydania książkowego, Marię Havránkovą i Milana Jankoviča. Struktura tekstu oraz wszystkie wyróżnienia również pochodzą z tego wydania.
Tekst wzbogacony jest dodatkowo o przypisy wyja- śniające lub edytorskie, pochodzące od tłumacza tekstu.
Wszystkie rysunki i schematy graficzne pochodzą z oryginalnego wydania książkowego. Ich autorem jest prof. Pavel Janoušek (Ústav pro českou literaturu Aka- demie věd ČR). W niniejszym przekładzie wykorzystane zostały za jego zgodą.
Jeżeli istnieją polskie przekłady przywoływanych przez Mukařovskiego tekstów, informacje o tym dodane zostały w przypisach. Wersja czeska obcojęzycznych źró- deł bibliograficznych jest wówczas pominięta.
* * * Objaśnienia terminologiczne:
a. sdělovací funkce – funkcja przedstawiająca
Termin sdělovací funkce w Czesko–polskim słowni-
ku terminów literackich zyskał następujące tłumaczenie:
„funkcja poznawcza (referencjalna; dosł. ‘powiada- miająca’, por. sdělení n powiadomienie, komunikat)”
2. W przypadku prezentowanych tekstów tłumaczenie to nie wyraża jednak znaczenia, które niesie oryginalny termin.
W polskim tłumaczeniu tekstu J. Mukařovskiego Estetická funkce, norma a hodnota jako sociální fakty – Estetyczna funkcja, norma i wartość jako fakty spo- łeczne
3– w miejscach występowania czeskiego ter- minu sdělovací funkce zastosowany jest polski termin
„funkcja komunikatywna”. Wybór terminu „funkcja przedstawiająca” – bliskoznacznego, lecz nie tożsame- go – podyktowany był faktem, że istnieje również cze- ski termin funkce komunikativní, który ma odmienny zakres znaczeniowy niż funkce sdělovací.
b. věcný vztah – odniesienie przedmiotowe
W polskim tłumaczeniu tekstu Estetyczna funkcja, norma i wartość jako fakty społeczne (j/w) w miejscach występowania tego terminu zastosowane jest to samo tłumaczenie.
Ten sam czeski termin pojawia się również w in- nym tekście J. Mukařovskiego: Záměrnost a nezáměrnost
2 J. Baluch, P. Gierowski, Czesko-polski słownik terminów literac- kich, Kraków 2016, s. 342.
3 J. Mukařovský, Estetyczna funkcja, norma i wartość jako fakty społeczne (przeł. J. Baluch), w: idem, Wśród znaków i struktur, red.
J. Sławiński, Warszawa 1970.
v umění. W polskim tłumaczeniu – Zamierzone i nieza- mierzone w sztuce
4– w miejscach jego występowania za- stosowano termin „odniesienie do rzeczywistości”, lepiej wpisujący się w kontekst wywodu, w którym określone tym terminem pojęcie nie stanowi pojęcia centralnego.
c. syžet – sjużet
W niniejszym przekładzie zastosowano bezpośred- nie tłumaczenie tego rusycyzmu: „sjużet”, ale warto mieć na uwadze, że w języku czeskim metodologiczna (formalistyczna) proweniencja tego terminu nie jest tak wyraźna jak w języku polskim. Ponadto, w czeskim literaturoznawstwie pojęcie sjużetu dzieła (na wzór pary
„materiał–chwyt”) jest komplementarne wobec pojęcia fabuły: fabuła – materiał utworu, sjużet – artystyczne opracowanie tego materiału
5.
syžetový – sjużetowy
Forma przymiotnikowa w języku czeskim ma znaczenie synonimiczne do terminu „tematyczny“.
W oryginalnych wersjach zaprezentowanych tu tekstów
4 J. Mukařovský, Zamierzone i niezamierzone w sztuce (przeł.
A. Daszuta), Warszawa 2014.
5 Por. J. Baluch, P. Gierowski, Czesko–polski słownik…, op. cit., s. 369–370. Autorzy słownika zwracają uwagę na niejednoznaczne rozumienie tego terminu w polskim literaturoznawstwie oraz na częste jego tłumaczenie jako: „temat”, „temat artystyczny”, „schemat fabularny”. Słownik podaje ponadto, że w polskiej terminologii od- powiednikiem pojęcia syžet bywa „fabuła”, a pojęciem komplemen- tarnym jest wówczas „schemat fabularny”.
