Czasopismo Chemiczne : pismo periodyczne Związku Chemików Żydów w Polsce. 1939, nr 1

P I S M O

PERIODYCZNE

Z > N * C

c C H EMI K Ó W z Ż Y D Ó W

w P OL S CE

CZASOPISMO

C H E M I C Z N E

A d re s R e d a k c |l I A d m ln ls tra c |i: K r a k d w , S ta c h e w lc z a 1 4 /7

Tresc numeru pierwszego (5)

Prof. dr M . Centn ersZwer (U n iw . J. P. W a r s z a w a ):

O 'szybkosci korozji m e ta lS ...

D r F. E isenberg (K r a k o w ): C hem ia a b ak teriologia (C z. II.) ... 6 Inz. M . R ottenberg (K r a k o w ): Fritz H a b e r ... 9 M gr. J. K on (W a rsza w a ) : Literatura ch em iczn a i orga-

nizacja w ied zy chem icznej. (C z§sc IV — d o k o n czen ie) 12 Inz. J. G old stein (K ra k o w ) : N o w y m aterial szamottowy 1 8 Inz. B . R o g o w o j (W a r s z a w a ): K ilka uw ag na tem at

glinek ogniotrw alych i fa ja n so w y ch . 2 0 O chrono P a t e n t o w a ... 21

Inz. J. Stark: U w a g i o goln e

Inz. M. Brokm an: W st^p d o zarysu ..prawa o w la s­

nosci przem .

O n a w ozach sztucznych fo sfo ro w y ch i fosforytaoh w Pa- l e s t y n i e ... 2 3 Kronika c h e m ic z n a ... 25 K ronika organizacyjna ... 2 8

Nr 1 (5) Krak6w, kwiecieri 193? Rok III.

’SSJC- •

—i

C e n a n u m eru: 1 Z t.

Sommaire:

p a g e M . Centnersziwer: S u r la vitesse d e c o rro s io n d e s m e t a u x 1 F. E isenberg: L a chim ie et la b a c te rio lo g ie (II. p a r t i e ) . . 6 M. R ottenberg: F ritz H a b e r ... 9 J. K on : L a litte r a tu r e chim ique e t F o rg a n is a tio n d e la

Science c h im iq u e ( F e m e p a r t i e ) ... 12 J. G oldstern: Sur u n n o u v e l m a te rie l r e f ra c ta tre ( t y p e

c h a m o t t e ) ... 18 B. R o g o w o j: Q u e lq u e s re m a r q u e s sur les argiles p o u r les

m a te r ia u x re fra c ta ire s e t les p o r c e l a i n e s ... 20 Sur les brevets et les droits d e l’in v e n t e u r ... 21 Sur les engrais p h osp h ates e t les p h osp h ates naturels

en P a le s t in e ... 23 Chronique C h im iq u e ... 25 Chronique die 1’A sso cia tio n d es C him istes Juifs en. P o ­

lo g n e ... 2 8

C E N N I K I N S E R A T Ö W:

1 /1 1 / 2 1 / 4 1 / 8

W tekscie l ub

o k l a d k a z e w n ^ tr z n a . . . . . 2 4 0 . — 140.— 8 0 .— 5 0 .—

O k l a d k a w e w n g tr z n a . . . . 1 8 0 . — 1 10.— 60«— 4 0 . — P r z e d lub za te k s t e m . . . . 140.— 8 0 .— 5 0 .— 3 0 .—

W A G ! wszefkiego rodzaju

d la la b o r a t o r iö w n a u k o w y c h , p rz e m y s lu , a p te k , s z k ö l i s z p ita li d o s f a r c z a

C E N T ^ A L Ä

K R A K O W , W I S L N A 2 - Tel. 1 3 4 -6 9 .

R O K Z A t O Z E N I A 1 9 2 7 T e le fo n 1 3 7 -6 4 I 2 2 2 - 6 4

SPÖtDZIELCZY BANK KREDYTOWY

K r a k o w , S tr a d o m L. 15

Najpoxvazniejsza i najsprawniejsza placöwka inkasowa ^— Najpewniejsza lokata dla tvkladöm o s z c z q d n o s c i o w y c h .

Prezes Dyrtkcji:

A b r a h a m N u s s b a u m

Prtzes Rady Nadzorczej'.

Z y g m u n t A le k s a n d r o x v i c z

Zakfady Cynkownicze POLCYNK

S p ö lk a z o g r. p o rq k q F ABR YKA I BIU R O :

K r a k o w , R o m a n o w ic z a 1 5 - le i. 1 4 6 - 2 7 PKO-4 0 5 - 3 3 9

fabryczn p ro d u k ,,l‘«:

B la c h q z e l a z n q o c y n k o w a n q , w y r o b y z e la z n e o c y n k o w a n e , z e la z o o c y n k o w a n e , w i a d r a, n a c z y n ia g o s p o d a r s k ie i t. p.

P r z y jm u jq d o o c y n k o w a n la :

^ ThT k o n s lru k c je , z b io rn ik i, b o jle ry ,

N U T '"1

S p ö lk a z o g r . o d p .

K r a k ö w , D u n a je w s k ie g o 6

T elefony: 1 4 2 -3 1 , 1 3 0 -0 1 po go d z. u rzqd. N r. 1 2 7 -2 1

H u r io w n i a m a s z y n , n n r z q - d z i , p a a ö w , a z c z e liw w q z y etc.

B i u r o T E C H N I C Z N E i E L E K T R O .

T E C H N I C Z N E

Krakowska

Spölka Chem iküw

z o g r. od p.

KrakDw, Wielicka 5-tel. 200-52

R a c h u n k i b iezq ce:

S P Ö t D Z I E L C Z Y B A N K K R E D Y T O W Y , S t r a d o m 15 P O W S Z E C H N Y B A N K K R E D Y T O W Y , R y n r k G l. 3 5

p o le c a :

M y d lo w p ly n ie i p a stq m y d la n q d o m y c ia rq k M y d to r o z p u s z c z a ln e w o rg a n . ro z p u s z c z a l-

n ik a c h i in ne m y d la tec h n ic zn e -

O l e j e g a r b a r s k ie i w ie rtn ic z e . O d c z y n n ik i m ia n o w a n e .

w y ko n u je :

udzlela:

A N A L I Z Y T E C H N I C Z N E i

p o r a d d la p rz e m y s lu c h e m ic z n e g o .

CZASOPISMO

CHEMICZNE

PISMO PERIODYCZNE ZWIĄZKU CHEMIKÓ W Ż YDÓ W W POLSCE

R E D A K T O R : A RJÄN~RÖTTENRERG

ROK II!.

Nr.

[

]

P ro f. D r. M I E C Z Y S L A W C E N T N E R S Z W E R . K iero w n ik Zakl. C liem ii Fiz. U niw . J. P. w W arszaw ie.

O szybkosci korozji metalP

Z a c h o w a n ie siy ro zm aity ch m etali w z g ly d e m w o d n y c h r o z tw o rö w e lek tro litö w zalezy w ogölnosci o d d w ö c h czyn- n ik ö w :

1 ) od e lek try czn eg o p o te n c ja iu m e ta lu w z g ly d e m b a d a - n eg o r o z tw o ru oraz

2 ) o d styzenia j o n ö w H w b a d a n y m roztw orze.

W y c h o d z a c z z alo zen teorii „ o g n iw lo k a ln y c h ” , p o d a n e j w r. 18 3 0 p rzez d e 1 a R i v e' a , 1) m o z e m y ro z p a try - w ac p ro c e sy ro zp u szczan ia siy m etali, j a k o pro cesy e 1 e k- t r o c h e m i c z n e , o d b y w a jq c e siy w o gniw ach lo k a l­

nych, w k tö ry c h ro zpuszczajqcy siy m e ta l stanow i anody, k a to d y zas — w o d ö r , w y d z ie la ja cy siy na d a n y m m etalu.

Szy b k o sc rozp u szczan ia siy m e ta lu w p o je d y ric z y m ogniw ie2), r ö w n a siy:

( D dm _ i_ _ e

dl F F.r

gdzie i o z n a c z a sily p ra d u , F — t. zw. stala F a r a d a y ’a ( 9 6 . 5 4 0 k u l . ) , e — napiyoie ogniwa, ia r — jiego o p ö r w e w n y trz n y . N apiycie zas o g n iw a ( e ) m o z e m y obliczyc z ro w n a n ia N e rn s ta 3) :

RT

e = e 0 — c ( lo g n pMe - n lo g n pn )

n r (2)

w artosciow osc j o n ö w b a d a n e g o m etalu, p — styzenie j o ­ n ö w m e ta lu w roztw orze, a p — styzenie j o n ö w w o d o r o - wych.

P o p o d s ta w ie n iu o d p o w ie d n ic h d a n y c h , o tr z y m a m y : 0 ,0 5 7 5

e = e Q (log PMe - n iog p H) (3)

A b y p ro c e s ro zp u szczan ia siy m e ta lu b y l w ogöle moz- liwy, musi byc sp eln io n y w a r u n e k :

e o

0 ,0 5 7 5 _ n | Qg pH^

(4)

w k t ö r y m e 0 o z n acza p o te n c ja l „ n o r m a l n y ” b a d a n e g o m etalu, R — stala gazowq, T — t e m p e r a tu r y bezw zglydnq, n —

* ) r e f e r a t w y g l o s z o n y n a X - t y m M i ? d z y n a r o d o w y m Z j e z d z i e C k e m i i C z y s t e j i S t o s o w a n e j w R z y m i e w m a j u 1 9 3 8 r.

J ) d e l a R i v e, A n n . C h i m . P h y s . 4 3 , 4 2 8 ( 1 8 3 0 ) . 2) o b l i c z o n a w g - r ö w n o w a z n i k a c h m e t a l u n a S e k u n d e .

11) W . N e r n s t , T h e o r e t i s c h e C h e m i e , s t r . 8 5 4 . S t u t t g a r t 1 9 2 6 .

Z r o w n a n ia ( 3 ) w ynika, ze napiycie ogniw a ( b y d q c e m iarq

„sily n a p y d o w e j ” p ro c e su ro z p u szczan ia) jest t y m wiyksze:

1 ) im m niejsze jest styzenie j o n ö w m e t a l u w ro z ­ t w o rz e ( p Me) i

2 ) im wiyksze jest styzenie j o n ö w w o d o r o w y c h ( P H } ‘

Z e w zglydu n a zach o w an ie siy m etali w w o d z ie i w w o d n y c h ro ztw o rach , m o z e m y podzielic wszystkie m e ta le na cztery k a te g o rie :

I. T a k ie m etale, k tö r e rozp u szczajq siy w czystej w o ­ dzie i w ro z tw o ra c h o b o jy tn y c h ( p H = 7 ) .

II. M etale, k tö r e ro zpuszczajq siy w r o z c i e n c z o - n y c h kw asach, (n ie o rg a n ic zn y c h i o rg a n ic z n y c h : 7 > p h > 0 ).

III. M etale, k tö r e ro zpuszczajq sie tylko w styzonych m o c n y c h kw asach m in e ra ln y c h ( P | A 0 ) .

IV. M etale, k tö r e rozp u szczajq siy w styzonych m o c n y c h kw a sa c h tylko w obecnosci s r o d k ö w utleniajacych.

D o pierw szej kateg o rii nalezy m e ta le alkaliczne i m e ta le s z l a c h e t n e w scistym znaczeniu teg o slow a ( p o r ziera alkalicznych, k tö ry ch p o te n c ja ly b e z w z g l^ d n e sa m niej- tabl. 1).

sze 0 d — 2,7 V o lt. D o g ru p y 4-ej naleza t. zw. m e ta le

Mr. 1 ( 5 ) C Z A S O P I S M O C 11 E M 1 C Z N E R o k Hl .

T A B L I C A 1.

P o d z ia l m e ta li w e d lu g ich zach o w a n ia sie w z g l^ d e m w o d y i kw asöw .

Kate- g o ria :

S ym b o l W a rlo s c io w 0 £c

jo n ö w

P o te n cja l b e z w z g lg d n y

N a d n a p ig c ie w o d o ru 4)

Z a c h o w a n ie si§

m etalu

‘ i | ^{Li i ! — 3,02 ---}

Na i — 2,71 ---

K ⁱ — 2,92 ---

R b i — 2 ,9 2 --- R o z k l a d a j a w o d §

Ca 2 — 2 ,7 6 ---

Sr 2 — 2,7 ---

Ba 2 — 2,6 ---

ii M g 2 — 2,35 ___

Be 2 — 1,7 ---

Al 3 — 1,43 + 0 ,3 0 R o z p u s z c z a j^ si^ w rozcienczo-

Mn 2 — 1.1 — nych i w slabych kwasach.

Z n 2 — 0 ,7 6 + 0 ,7 0

Cr 2 — 0 ,5 6 + 0,41

Fe 2 — 0 ,4 4 + 0 ,2 4

m Cd 2 — 0 ,4 0 + 0 ,5 0

TI 1 — 0 ,3 4 + 0,55

Co 2 — 0,25 + 0 ,2 3 R o z p u s z c z a j^ si^ w st^zonych

Ni 2 — 0,2 5 + 0 ,2 4 m o c n y c h kwasach.

Sn 2 — 0 ,1 4 + 0 .5 0

Pb 2 — 0,1 3 + 0,1 2

IV Bi 3 + 0,2 + 0 ,4 2

Sb 3 + 0,2 + 0 ,4 2

A s 3 + 0,3 + 0 ,5 4

Rozpuszc.zaja si<j w k w asach

Cu 2 + 0 ,3 4 + 0 ,3 6

H g 1 ( 2 ? ) + 0 ,8 0 + 0 ,7 8 utleniajacych.

A g 1 + 0,81 + 0 ,3 3

A u 3 + 1,38 + 0 ,3 8

M e tale I-ej kategorii nie z n a jd u j^ p ra w ie w cale zastoso- w a n ia w p ra k ty c e ze w z g l^ d u na ich n i e o d p o rn o s c w z g l^ d e m p o w ie trz a i wilgoci. N a to m ia s t m e ta le Il-ej i Ill-ej kategorii p o s ia d a j^ w y b itn e znaczenie w przem ysle. Ich zasto so w a n io m tech n iczn y m s p rz y ja ja w z n a c z n y m sto p n iu dw ie okolicz- n o s c i:

1 ) „ p a s y w n e b t o n k i ” tw orzqce si§ na ich powierzchni"’) l 2 ) „ n a d n a p i^ c ie w o d o r u " “), k tö r e p o s ia d a r ö z n e war- tosci, zaleznie o d n a tu r y m e ta lu i od s tru k tu ry jeg o pow ierzchni.

W s k u t e k tego m usim y d o r ö w n a n ia 3-go w p r o w a d z ic jeszcze dw ie wielkosci: ep i e H , z k tö ry c h p ierw sza o znaczac b ^ d zie

4) E. N e w b e r y , J o u r n . C h e m . S o c . L o n d o n 1 0 9 , 10 51 ( 1 9 1 6 ) .

’’) W . J. M ü l 1 e r, D i e B e d e c k u n g s t h e o r i e d e r P a s s i v i t ä t d e r M e ­ t a l l e u n d i h r e e x p e r i m e n t e l l e B e g r ü n d u n g . B e r l i n 1 9 3 3 .

<;) W . P a 1 m a e r, T h e C o r r o s i o n o f M e t a l l s . S t o c k h o l m 1 9 2 9 , 1 9 3 1 .

„ p o t e n c j a l p a s y w a c ji” m etalu, d r u g a zas — „ n a d n a p i^ c ie w o d o r u ” . W o b e c teg o o t r z y m u je m y n a ,,sil? n a p ? d o w a " re- akcji rozp u szczan ia m e ta lu r ö w n a n ie n a s t^ p u ja c e : 7)

0,0575

e o — e P — eH

(5)

( log pMe - n log ph )

T e o re ty c z n a oraz p r a k ty c z n a donioslosc tych zjawisk w yw o- la la szereg b a d a n , w y k o n a n y c h p o d k ie ru n k ie m autora,

o k tö ry c h tutaj chc§ p o k r ö tc e zreferowac.

N a jm n ie j sz a c h e tn y m m e ta le m w szeregu metali, n i e r o z k t a d a j ^ c y c h w o d y , je st m a g n e z.

7) M. C e n t n e r s z w e r u. M. S t r a u m a n i s , Z e i t s c h r i f t r.

p h y s i k . C h e m . 1 2 8 , 3 6 9 ( 1 9 2 7 ) .

Nr . 1 ( 5 ) C Z A S O P I S M O M e ta l ten rozpuszcza si? dosyc szy b k o w rozcienczonych ro z tw o ra c h n a w e t slabych k w a s o w organicznych. S a m p roces rozp u szczan ia zalezy wylcjcznie od szybkosci d y f u z j i;

d o w o d e m jest fakt, ze szybkosc rozpuszczania si? m a g n e z u jest w y b itn ie zalezna o d in tensyw nosci m i e s z a n i a ro z tw o r o w .8) Na to sa m o w sk a z u je röw niez b a r d z o m a ly w s p o lc z y n n i’k te m p e r a t u r o w y tego p ro c e su : szybkosc ro z ­ puszczania si? m a g n e z u w z ra sta b o w ie m za le d w ie o 2 0 % wowrczas, k ie d y t e m p e r a t u r a p o d n ie s io n a z o staje o 10°. Cie- k a w e jest, ze sta la szybkosci rozp u szczan ia si?, ( k t o r a obli- c z a m y n a p o d s ta w ie rö w n a n ia B o g u sk ieg o ) p ra w ie w cale nie zalezy o d s to p n ia dyso cjacji uzytego kwasu. B ad an ia W h i t b y ’eg o °) d o w io d ly , ze p e w n e a n jo n y , np. CI’, B r ’ i J' przy sp ieszaja p ro ces rozp u szczan ia si? m ag n ezu , — inne n a to m ia s t — a w szczegölnosci C r 20 7", opözniajcj te n proces, co nalezy p rzypisac tw o rz e n iu sie b lo n k i nierozpuszczalnego o s a d u n a p ow ierzchni m etalu. Z g o d n ie z w y n ik a m i b a d a n F r i e n d ’a 10) zauw azylism y, ze p e w n e k o 1 o i d y, a mia- nowicie: zelaty n a, b a r d z o m o c n o ham ujtj p ro ces ro zp u szcza­

nia, p o d c z a s k ie d y inne koloidy, np. d e k s tr y n a nie wywie- r a ja w p ly w u n a sz ybkosc reak cji.11)

T A B L 1 C A 11.

Szy b k o sc ro zpuszczania si? M g w k w a sa c h nieorganicznych.

t = 2 5 ° . 12)

k w a s K

H C l 4 9 4 3

H B r 4 8 8 4

H J 4781

h n o3 4 7 0 6

h2s o4 4 3 0 9

T A B L 1 C A III.

S zy b k o sc ro zp u szczan ia si? M g w kw asach o rg a n ic z n y c h .13) t = 2 5 ° . Ilosc o b r o t o w m ie sz a d la r= 150 n a min.

K w a s S la lo d yso cja cji S tala rozpuszczania

M r o w k o w y 0,021 3 1 8 7

P ro p io n o w y 0 , 0 0 1 3 2 1 0 4

n -M aslow y 0 ,0 0 1 5 2 2 0 4

Izo-m aslow y 0 ,0 0 1 5 2 1 0 3

Izo-w alerianow y 0 , 0 0 1 7 2 1 4 6

a lfa - O k s y p r o p io n o w y 0 , 0 1 3 8 2 0 0 0

B enzoesow y 0 , 0 0 6 3 0 0 0

G 1 i n n alezy zaliczyc ze w z g le d u n a je g o m iejsce w szeregu n a p i? c io w y m (ta b . I-sza) d o n a jm n ie j sziachet- nych metali. M e ta l ten p o s ia d a j e d n a k w y b itn ^ pasy w n o sc w r o z tw o ra c h k w a sn y c h i o b o j? tn y c h . P a sy w n o sc ta p rzeja-

° ) M. C e n t n e r s z w e r , R e c . d e T r a v a u x C K i m i q u e s d e s P a y s - B a s 4 2 , 1 0 6 5 ( 1 9 2 3 ) :

9) L. W h i t b y, T r a n s . F a r a d a y S o c . 2 9 , 4 1 5 , 8 5 3 , 1 3 1 8 ( 1 9 3 3 ) ; 3 1 , 6 3 8 ( 1 9 3 5 ) .

1») N. F r i e n d i R. H . V a 1 1 a n c e, J o u r n . C h e m . S o c . 1 2 1 , 4 6 6 ( 1 9 2 2 ) ; N. F r i e n d i J. I. T i d m u s . J o u r n . In st, o f M e t a l s , 3 3 , 19 ( 1 9 2 5 ) .

o ) M. C e n t n e r s z w e r i E. A l a ' o a s t r ö w n a , P r z e m y s l C h e m i c z n y 1 7 , 1 2 9 ( 1 9 3 3 ) .

12) M. C e n t n e r s z w e r , A c t a U n i v e r s i t a t i s L a t v i e n s i s 6 , 2 3 9 ( 1 9 2 3 ) .

13) M. C e n t n e r s z w e r i W . H e l l e r , P r z e m y s l C h e m i c z n y 1 7 , 1 3 0 ( 1 9 3 3 ) .

C H E M I C Z N E Rok III.

wia si? szczegölnie w te d y , k ie d y glin jest w o ln y od w szeb kich d om ieszek. A wi?c u d a lo n a m si? stwierdzic, ze glin ,,p ra w ie chem iczny czysty” , b o z a w ierajacy 9 9 , 9 9 7 % Al, o t r z y m a n y od firm y „ A lu m in iu m F ra n c a is ” , nie rozpuszcza si? p ra w ie wcale n a w e t w 4 -n o rm . H C l. W 5 -n o rm . H C l rozpuszcza si? on b a r d z o powoli, d o p ie ro zas w 8 -n o rm . H C l ro zpuszczanie o d b y w a si? dose zw aw o. W o d r ? b n y s p o sö b zac h o w u je si? glin w ro z tw o ra c h alk alicznych, p ra w - d o p o d o b n i e w s k u te k tego, ze p a s y w n a b l o n k a glinu ro z ­ puszcza si? w alkaliach. Z a slu g u je na uwag?, ze w ystarczy b a r d z o niewielkie st?zenie j o n ö w O H ’, w y st? p u jq c e w r o z tw o ­ rach slab y ch zasad organicznych, a b y w y w o la c d o sy c szybkie rozpuszczanie si? g lin u .14) W p l y w d o m ie sz e k w y s t? p u je jed - n a k o w o z jaw n ie i w ro z tw o ra c h alkalicznych; d a je si? b o ­ w iem stwierdzic, ze glin „ p r a w ie chem iczny czysty” ro z p u sz ­ cza si? w 0 , 5 -norm . N a O H cztery razy wolniej niz glin techniczny. B a d a n ia kin ety k i p ro c e su ro zpuszczania si? glinu d o p r o w a d z ily nas d o w niosku, ze jest to p ro ces „ c h e m ic z ­ n y ” 15). Szy b k o sc tego pro cesu d a j e si? wyrazic za p o m o e q o gölnego rö w n a n ia :

w k t ö r y m K o z n acza stal^, S ---- pow ierzchni?, C — st?zenie elektrolitu, n w ynosi w r o z tw o ra c h k w asn y ch 3, w r o z tw o ­ rach alkalicznych zas 0,5 . 16).

T A B L I C A IV.

Szy b k o sc rozp u szczan ia si? A l w kw asie solnym.

t = 2 5 ° . Ilosc o b r o to w m ie s z a d la = 100 n a min.

S tq ze n ie H C l

dx _ 1 CP dt

dx 1

K = — •

d t C 3

0,5 n 33 2 6 8 . 10-3

1,0 n 2 3 3 2 3 3 . „

1,5 n 732 2 1 7 . „

2 ,0 n 1378 172. „

2,5 n 2 1 1 2 130. „

3 ,0 n

1 2 8 5 9 106. „

T A B L I C A V .

Szy b k o sc rozpuszczania si? A l w kw asach nie organicznych.

t = 2 5 ° . Bez m ieszania elektrolitu.

K w a s S iq z e n ie dx 1 0 3

dt

H C l L n o r m . 2 3 3

H B r 1 -norm . 2,1

H J 1 -norm . 0

H o S O 1 -norm. 1,9

h n o3 1 -norm . 0

M a n g a n d o t ^ d m a lo b y l b a d a n y , p o n ie w a z tru d n o

« ) M. C e n t n e r s z w e r i W. H e l l e r , P r z e m y s l C h e m i c z n y 17 , 1 3 0 ( 1 9 3 3 ) .

15) M. C e n t n e r s z w e r i W . Z a b 1 o c k i, Z e i t s c h r . f. p h y s i k . C h e m . 1 2 2 , 4 5 5 ( 1 9 2 6 ) ; M. C e n t n e r s z w e r , Z e i t s c h r . f. p h y s i k . C h e m . A . 1 4 1 , 3 0 7 ( 1 9 2 9 ) .

16) K . J a b l c z y n s k i i E. H e r m a n o w i c z , R o c z n i k i C h e m i i 6 , 4 6 6 ( 1 9 2 6 ) ; Z e i t s c h r . f. a n o r g . a l l g e m . C h e m . 1 8 0 , 1 8 4 ( 1 9 2 9 ) ; M. C e n t n e r s z w e r i W i t t a n d t , Bul l. I n t e r n a t , d e l ‘A c a d . d e s S c i e n c e s , C r a c o v i e A . 5 0 ( 1 9 3 0 ) .

3

Nr. 1 (5) CZ A S O P I S M O C H E M I C Z N E Rok III.

o trz y m a c p iy tk i m a n g a n o w e o ozn aczo n ej pow ierzchni. W n a ­ szych b a d a n ia c h o trz y m a lism y p ly tk i m a n g a n o w e przez elek- trolize r o z tw o ru ch lo rk u m a n g a n u , M n C l2 w a lk o h o lu m ety- lo wym , n a s y c o n y m o c ta n e m a m o n u , na m ie d zian y ch kato- d ach . M a n g a n elektro lity czn y rozpuszcza si<j d o s k o n a le n a w e t w rozciehczonych k w a s a c h : H C l i H 2S 0 4. P ly tk a m a n g a n o ­ we. p r z e d ro zp u sz c z an ie m jest srebrzysto b ia la i blyszczcjca, p o d c z a s reakcji p l y t k a ciem nieje i p o k r y w a si^ cienk^ war- stw a c z arn eg o osadu. S z y b k o sc rozp u szczan ia si^ m a n g a n u stosuje si? d o rownania- Boguskiego, co p o z w a la w n ioskow ac, ze m a m y tu d o czynienia z p ro c e s e m d y f u z y j n y m .

T A B L I C A VI.

Szy b k o sc ro zpuszczania si? M n w H C l i w HoSO^.17).

t = 2 5 ° . Ilosc o b r o tö w m ie sz a d la 120 n a min,

K w a s Sr^ienie kwasu K. 10‘

H C! 1/1 0-no rm . 1 1,5

» > ! ,/30 -n o rm . 12,4

1 / 5 0-no rm . 13,0

- 1 / 7 5 - n o r m . 16,0

h 2s o4 1/1 0 -n o rm . 10,6

,, 1 / 3 0 - n o r m . 1 1,2

1 / 5 0 -n o rm . 1 1,4

»» 1 /7 5 - n o r m . 15,3

C y n k jest d a le k o o d p o rn ie js z y w z g le d e m k w a so w niz m a n g a n . S p o w o d o w a n a jest ta o d p o r n o s c c y n k u tym , ze nad -

napi^cie w o d o r u n a cy n k u jest bliskie p o te n c ja lu bezwzglrj- d n e g o cy n k u i paralizu je p ro c e s rozp u szczan ia sie tego me- talu ( p o r . tabl. 1). D la te g o tez zac h o w a n ie si§ cy n k u wzgl^- d e m k w a s o w zalezy w w y so k im sto p n iu n a w e t o d d r o b n y c h d o m ie s z e k o bcych metali. B a d a n ia Straum asiis’a d o w io d ly , ze cynk, d w u k r o tn ie d e s ty lo w a n y w prözni, nie rozpuszcza si? n a w e t p o d luzszym czasie w 2 -n o rm . H 2S 0 4.ls ) C ynk, o t r z y m a n y ele ktrolitycznie, rozpuszcza si^ nieco latw iej, p o ­ niewaz n a d n a p i^ c ie w o d o r u jest w ty m p r z y p a d k u nieco m n i e j s z e 19). P o m ia r y kinetyki teg o p ro c e su d o w io d ly , ze w y k la d n ik ro w n a n ia B oguskiego (rö w n a n ie 6 -te ) w ynosi 1.

S ta la K je st w ieksza w kw asie s o ln y m niz w kwasie siarko- w y m o j e d n a k o w e j aktyw nosci. Z d a j e si§ nie ulegac w^tpli- wosci, ze rozpuszczanie sie cy n k u jest p ro c e s e m c h e- m i c z n y m w scislym znaczeniu tego slowa.

T A B L I C A VII.

S z y b k o sc ro zpuszczania si§ elektro lity czn eg o Z n w HCl.

t = 2 5 ,1 ° . Bez m ieszania elektrolitu.

|

Sf^zenie kwasu I

dv• 1 o 1

dt K • — !

dt c—c0 j 0 , 5 -norm.

0, 7 5 -n o rm . 1.0 -n o rm . 1,5 -n o rm . 2 .0 -norm .

6,1 15,9 2 2 ,7 4 2 ,6 61,1

38,1 3 8 .7 34 ,3 3 6 .7 3 6 .8

3 6 .9

, 7 ) W g . n i e o g l o s z o n y c h d o s w ia d c . z e n , w y k o n a n y c h p r z e z p. K r u - 3 7. e w 3 k au

C h r o m jest m e ta le m szlachetniejszym o d cynku, roz­

puszcza si§ j e d n a k d a le k o latw iej w kw asach. R ö z n ic a ta jest s p o w o d o w a n a tym , ze n a d n a p i^ c ie w o d o r u n a ch ro m ie jest znacznie m niejsze niz na cynku. N a to m ia s t c hrom , j a k wia- d o m o , p o s ia d a wi^kszcj s k lo n n o sc d o pasyw nosci niz cynk.

P a n u G o n e to w i u d a lo si§ w n aszy m la b o r a to r iu m o trz y m a c d ose g rü b e w a rstw y elektro lity czn eg o c h ro m u w postaci ply- tek, k tö r e um ozliw ily b a d a n i a kinetyki ro zpuszczania si§ t e ­ go m e ta lu w kwasach.

Z b a d a n p. G o n e t a w ynika, ze c h ro m rozpuszcza si§

dose la tw o w 1-no rm . H C l i ze w z ö r B oguskiego d a j e si?

zasto so w ac w ty m p rz y p a d k u . P o n iew az sz ybkosc ro z p u sz ­ czania si§ c h r o m u zalezy w z n aczn y m s to p n iu o d intensyw- nosci m ieszania ro ztw o ru , p rz e to m o z e m y stwierdzic, ze jest to p ro ces d y f u z y j n y. P o m ia ry , w y k o n a n e p rzez p. G o n e t a 20), p o tw ie rd z ily p o z a ty m „ z ja w is k a p eriodyez- n e ” , w y st^ p u j^ ce p o d c z a s rozp u szczan ia si^ c hrom u, a zaob- serv/ow ane p o raz pierw szy p rzez O s t w a l d ’a 21) .

T A B L I C A VIII.

S zybkosc rozp u szczan ia si^ C r w 1-norm. H C l 20) t — 25°. Hose obrotöw m ieszadla 160 n a min.

C z c s: t w m in.

O b j^ to s c w o d o ru w c m 3

dv

dt K

1 185 6 1 ,8 9 0 ,2 9 0 ,3

1225 74,3 80,1 76,5

1245 8 0 ,6 8 5 ,6 78 ,8

1265 86,5 8 2 ,8 7 9 ,6

1285 9 2 ,3 80,1 79 ,8

1305 98,1 8 2 ,8 8 0 ,0

1325 103 ,9 80,1 80,2

1345 109,9 8 2 ,8 8 0 ,6

72,0

W p l y w d o m ie sz e k w y s t^ p u je b a r d z o w y b itn ie w b a d a - niach z a c h o w a n ia si? z e i a z a . W t y m w zgi^dzie b a r d z o ciekaw e wyniki o trz y m a lism y w b a d a n ia c h ro zpuszczania si^

„ z e ia z a k a r b o n y l o w e g o ” , k t ö r e zaw iera mniej niz 0 , 0 0 0 7 % dom ieszek. Z elazo to je st n a d z w y c z aj o d p o r n e , n a w e t wzgl^- d e m st^zonych k w a s o w : H C l i H 2S 0 4.

T A B L I C A IX.

Szybkosc rozpuszczania si? zeiaza k arb o n y l. w H C l i 1 L S 0 4.

t — 25°. Bez m ieszania e le k tro litu .22)____________

K w a s St^zenie kwasu dv

— • 103 dt

H C l I 0 -n o rm . 13,2

” 1 1, 4 5 -n o rm . 16,6

L L S O j 6-norm . 2 6 ,6

„ 8 -n orm . 2 1 ,4

,, 1 0-norm . 18,7

” 1 2-no rm . 4 0 ,3

1S) M. S t r a u m a n i s , Z e i t s c h r . f. p h y s i k . C h e m . 1 2 9 , 3 8 3 ( 1 9 2 7 1 ; A . 1 4 8 , 1 1 2 ( 1 9 3 0 ) ; K o r r o s i o n u . M e t a l l s c h u t z , 9 , 5, 2 9 ( 1 9 3 3 ) .

19) M. C e n t n e i s z w e r i M. S t r a u m a n i s , Z e i t s c h r . p h y s i k . C h e m . A . 1 6 7 , 4 2 ! ( 1 9 3 3 ) .

2tl) W e d t u g d o s w i a d e z e n . w y k o n a n y c h w t u t e j s z y m Z a k i a d z i e p r z e z P. F. G o n e t a ; p o r . M. C e n t n e r s z w e r , R o c z n i k i C h e m i i 1 4 , '527 ( 1 9 3 4 ) .

21) W . O s t v / a 1 d , Z e i t s c h r . p h y s i k . C h e m . 3 5 , 3 3 , 2 0 4 ( 1 9 0 0 ) . 22) M. C e n t n e r s z w e r i M. S t r a u m a n i s, Z e i t s c h r . f.

p h y s i k . C h e m . A . 1 6 2 , 9 4 ( 1 9 3 2 ) .

Nr. 1 (5) C Z A S 0 P I S M 0 C H E M I C Z N E Rok III.

D o m etali k ategorii JH-ej nalezy p r z e d e w szystkim k a d m, k tö r y zaczyna sie rozpuszczac w kw asie so in y m d o p ie ro w te d y , jezeli st?zenie k w a su jest wi?ksze, niz 6 -norm , C h a ra k te ry s ty c z n a cech^ z a rö w n o k a d m u , j a k i in nych m e ­ tali tej sarnej kategorii, jest to, ze szybkosc ro zpuszczania si? zalezy w zn acznie w i? k sz y m stopniu od st?zenia kwasu, niz to m a m iejsce sröcl metali, la tw o rozpuszczalnych w kwa- sach. T a k np. b a d a n i a nasze ustalily, ze szybkosc rozpusz- czania si? k a d m u w kwasie s o in y m d a j e si? w yrazic w röw-

nan iu 4 -go s to p n ia:

d m

-t— = K F C 4, d t

P o n iew az w sp ö lc z y n n ik t e m p e r a tu r o w y teg o pro cesu je s 4 w yzszy c d 2 , a p o z a t y m m ieszanie r o z tw o ru nie w p iy w a na jeg o szybkosc, p rz e to m o z e m y tw ierdzic z cal^ pew noscia, ze jest to p ro ces w y b itn ie ,,c. h e m i c z n y ” .

T A B L I C A X.

S zy b k o sc rozp u szczan ia sie C d w FICI Bez m ieszania ele k tro litu ,23)

T e m p e r o t u r a S t y z e n i e H C l . q

— • i o 3

dt k dv • 1 l

K ~ d t C 4

2 5 ° 6 -norm . 10,5 8 ,1 10°

> > 8 -norm . ■ 58,2 14,2 „

»> 1 0-n o rm . 192,0 19,2 „

> > 1 2 -norm . 3 1 2 , 6 15,1 „

14,1 10 6

oO

6 -norm . 4 1 ,4 3 1 ,9 10«

,, 8 -norm . 2 7 6 ,0 6 7 ,4 „

” 1 0 -norm . 4 2 5 , 0 4 2 ,5 „

4 7 ,3 10"

P e w n e osobliwosci d a j ^ si? zau w a z y c w b a d a n iu pro cesu rozp u szczan ia si? t a l u , w kw asach. J a k k o lw ie k tal nalezy d o tej sam ej g ru p y u k l a d u p e rio d y czn eg o , d o k tö re j nalezy glin, i jest n a w e t znacznie szlachetniejszy o d glinu (p o r.

tabl. 1 ) , to j e d n a k rozpuszcza on si? szybciej o d glinu; p o z a ty m zas p o r z a d e k kw asöw , u szere g o w a n y ch ze w z g l? d u na s zybkosc rozp u szczan ia si? w nich o b u m etali, jest w p ro s t o d w ro tn y . T a l rozpuszcza si? b o w ie m n a jla tw ie j w kwasie a z o to w y m , tru d n ie j w kwasie siark o w y m , n a jtru d n ie j zas w kw asie s o in y m ,24) — p o d c z a s k ie d y glin zac h o w u je si?

w z g l? d e m tych k w a s ö w zupelnie o d w ro tn ie . N ie tru d n o sie dom yslec, ze ta p o z o r n a sprzecznosc. w y n ik a z röznicy roz- puszczalnosci soli talu: c h lo rek ta la w y jest b o w ie m n a jtru d - niej rozpuszczalny, n ajlatw iej zas — azo tan . Z e w z g l? d u

2li) M. C e n t n e r s z w e r , Z e i t s c h r . f. p h y s i k C h e m . A . 1 3 7 , 3 5 2 ( 1 9 2 8 ) .

24) M. C e n t n e r s z w e r , Z e i t s c h r . f. E l e k t r o c h e m i e 3 7 , 6 0 3 ( 1 9 3 1 ) .

na w p ly w m ieszania r o z tw o ru i t e m p e r a t u r y ,25) n alezy uznac p ro ces rozp u szczan ia si? talu za p ro ces „ m ie s z a n y ” , a wi?c taki, w k tö ry rn z a rö w n o p ro c e s chem iczny rozpuszczania, j a ­ ko tez p ro c e s dyfuzji w y w ie ra ja w p ly w n a o stateczny p rzeb ieg reakcji. W zw iazku z ty m nalezy zaznaczyc, ze wyniki otrzy- m a n e w naszyrn Z a k ia d z ie , zo staly ostatnio p o tw ie rd z o n e p rzez in teresu jace p ra c e p. U r m a n c z y ,215)

‘T A B L I C A XI.

Szybkoisc ro zp u szczan ia si? TI w H N O 3.

Bez m ieszania elektrolitu.

T e m p e ra fu ra S ty z e n ie H N O - dv

dt

K25

K,5

I 5° 0,2 5-norm . 65

,, 0 ,5 -n o rm . 87

?» 1,0 -norm . 55

” 2 ,0 -norm . 45

2 .0 6

2 5 ° 0,1 2 5-norm . 58

»> 0 ,2 5-norm . 116

,, 0,5 0 -norm. 116

J 5 1,0 -norm . 101

>> 2 ,0 -norm . 87

C y n a z n a jd u je si? w naszej tablicy p ra w ie na granicy p o m i? d z y m e ta la m i szlachetnym i i ■ nie szlachetnym i. W rze- czywistosci wyk.az.uje o n a w z g !? d e m k w a sö w n a jw i? k sz ^ od- p o rn o s c ze z b a d a n y c h p rzez nas metali. A b y rozpuscic cyn?

z mierza!n?j szybkosci^, n alezy uzyc k w a s u solnego o st?zeniu, w v n o sz a c y m co n a jm n ie j 8 -norm . P o d o b n i e j a k to stvvierdzi- lismy d la k a d m u , d a je si? i w ty m p r z y p a d k u ustalic, ze szybkosc rozpuszczania si? cyny w kw asie soinym , jest w p ro s t p r o p o r c jo n a ln a d o c z w a r t e j p o t? g i st?zenia kwasu.

T A B L I C A XII.

S z y b k o sc ro zpuszczania si? Sn w HCl.

Bez m ieszania elek tro litu .27)

i eperafura St^zenie HC1 dv

- • 104 dt

dv 1

k = dt * c 4

2 5 ° 8 -norm. 17,6 4,3 106

•>t 1 0 -norm. 4 2 ,0 4,2 „

5 0 ° 6 -norm . 6,1 4,7 106

» 8 -norm . 4 5 ,3 11.0 „

Z m etali „ sz la c h e tn y c h ” , nalez^cych d o kateg o rii IV-ej, z b a d a lis m y d o k l a d n i e m i e d z . P o n iew az p o te n c ja l bez- w zg lg d n y teg o m e ta lu jest znacznie wyzszy o d p o te n c ja lu w o d o r u ( 0 , 3 4 V o l t ) , p rz e to — z g o d n ie z teoria — m ied z nie rozpuszcza si? n a w e t w dose st?zonych k w asach w nie- obecüosc.i s r o d k ö w utleniaj^cych. N a to m ia st p ro ces ro z p u sz ­ czania si? m ied zi o d b y w a si? dose szy b k o w kwasie azoto-

2 •’) M. C e n t n e r s z w e r i S. L e w i, Bul l, d e 1‘A c a d . P o l o n a i s e d e s S c i e n c e s . A . 1 9 3 2 , 3 6 2 .

2(5) U r m a n c z y , Z e i t s c h r . a n o r g . a l l g e m . C h e m i e , ( w d r u k u ) . 2-7 ) M. C e n t n e r s z w e r , Z e i t s c h r . f. p h y s i k . C h e m . A . 1 4 1 , 16 7 ( 1 9 2 9 ) .

5

Nr. i (5) C Z A S O P I S M 0 C H E M . t C Z N E Rok Hl

w ym , k tö r y jetinöczesnie ulega redukcji. P ro c e s in d u k cji t rw a w ty m przy p aclk u d ose k ro tk o , i szy b k o sc rozpuszczania sii; m iedzi j'est w p r o s t p r o p o r e j o n a i n a d o st^zenia kwasu.

S a m p ro c e s 3 ozpuszczam a si^ m iedzi w kw asie a z o to w y m za- iiczy.c n alezy d o t. zw. p ro c e s o w ,,autokataiitycznyc,h'’, po.- niew az k w a s azo taw y , p o w s ta ja c y w tej reakeji j a k o p r o d u k t r e d u k c ji k w a su a z o to w e g o , przyspiesza w znaczmym stopniu szybkosc rozp u szczan ia sig miedzi. W s p ö fc z y n n ik te iu p e ra tu - ro w y tej re ak eji w ynosi 2 ,5 — 3. D o f t o d z i to, ze. je st o p r o ­ ces „ c h e m ic z n y . W innych kw asach, np. w rozcieüt.zonym kw asie siark o w y m , m ie d z d o se szy h k o rozpuszcza si§ w o b e c ­ nosci w o d y utlenionej. P r o c e s , ro zp u szczan ia sie w tych w a ­ ru n k a c h p r z e b ie g a d o se sz y b k o j a k o p ro c e s d y fuzyjny.

T A B L I C A X iil.

S z y b k o sc rozp u szczan ia sig C u w H N 0 3 "s).

t = 2 5 ° . Bez m ieszania.

S t t f i e n l e H N O s dv

I O 3

d t |

d v 1

K ---

dt C . 1 0 " ■

1-norm . 1,35 2 ,6 9

2-norm . 2,35 2,8 2

3 -norm . 4 ,7 3 2 ,8 4

4-n o rm . 2 8 ,3 17,7

5 -norm . 193,1 1 11,7

2S) W e d i u g p o m i a r o w p.

k l a d z i e C h e m . Fiz. U . J. P.

J. . d o w n y , w y k o n a n y c h w Z a

(Zaklad Chemii Fizycznej Uniwersytetu Jözefa Pilsudskiego).

Dr FiL iP EISENBERG (K rakow )

(lim. D y r. P ah stw . Z ak tad u H ig ie n y w K rakow ie).

Chemia a bakterialogia

(ci^g d a ls z y ) *) W ty m p u n k e ie nagle — m o z n a b y p o w ie d z ie c niespo-

d z iew an ie — E h r l i c h z b a c z a na in n y te ren, p o zo rn ie daleki, p o z o s ta w ia j^ c e k s p l o a t a c j i sw oich z d o b y c z y z a s t i p o m swych uczniow i naJsladowcow, k tö rz y z b u d u j a n a tych p o d - w a lin a c h n a u k ? o b a rw ie n iu „ p r z y z y c io w y m ” , w a z n a d la wielu z a g a d n ie n biologicznych. T y m c z a s e m Ehrlich przeszed l d o bakterio lo g ii i nauki o ocipornosci. je s z c z e w r o k u 1881 w p ro w a d z il d o b akteriologii bl^kit m e ty le n o w y , ( k to r e g o pözniej uzyi d o b arw ie n ia p rzy zy cio w eg o z a k o n c z e n nerw o- w y c h ) i ja k o pierw szy widzial' g r o n k o w e e i p a c io rk o w c e we w y s iik a c h . W historyczny w ieezor 24. m a r c a 1882 ro k u R. K o c h oglosil z d u m ie n io n e m u sw iatu le k arsk iem u B erlina sw oje o d k ry cie b a k te r y j gruzliczych. P o latach pisal Ehidich o tej chwili: „ J e d e r , d e r d iesem V o r t r a g e b e ig e ­ w o h n t hatte, w a r ergriffen, u n d ich m uss sagen, dass m ir dieser A b e n d stets als m ein grösstes wissenschaftliches Er- lebniss in E rin n e ru n g g e b lie b e n ist” . A le m e t o d a , za p o m o c y ktö rej K o c h b a rw il swe zarazki, b y la z m u d n a , a jej w y ­ niki n iezb y t z a d a w a ia ja c e . Ehrlich od ezu l to, w rocil d o p ra- co w n i i w e alo n o en ej p r a c y w y n alazi nowei m e to d ? , prostsza i spraw niejsza, tak, ze n a z a ju trz m ö g i j a z a d e m o n s tr o w a c mistrzowi i uzyskac je g o a p r o b a te . T a m e t o d a w nieco zmo- d y fik o w a n e j fo rm ie u d o s t^ p n ila b a k te rie K o c h a szero k im k r i g o m b a d a c z y i lekarzy, u latw iaj^ c dalsze post^ py.

P rzy p ra c a c h n a d gruzlic^ Ehrlich ulegt z a k a z en iu i mu- sial n a przeciqg 1 / i ro k u opuscic Berlin, a p o p o w ro c ie p r a ­ ce je g o p o szly n o w y m to r e m , zwracajsjc sie k u b a d a n i o m j a ­ d o w i przeciw j a d ö w oraz ich w zaj ernnych stosunköw . Byl to o.kres p o c z ^ tk o w y b a d a n n a d j a d a m i b a k te r y j ny m i i one byly wlasciw ie p r z e d m i o t e m wielkich zain tereso w aj i n adziei w k o la c h b a d a c z y . P r a k ty c z n a intuieja E hrlieh a sk iero w ala go j e d n a k k u j a d o m ro slin n y m rycynie i ab ry n ie, o p isa n y m p rzez K o b e r t a i w d o sta te c z n e j czystosci d o s t^ p n y m .

*) C/.. I-a a r ty k u lu w N r 1 (4), m arzec 1938.

O to z b a d a n i a E hrlieh a w y k azaly , ze istnieje d a le k o idejee p o d o b ie n s tw o dzialania tych j a d o w d o d zia la n ia j a d u blo n ic z n e g o lub t^zcow ego, a n a d to , ze m o z n a zw ierz^ta u o d p a r n ia c p rzeciw n im i to przeciw 2 0 0 — 5 0 0 0 d a w k o m sm ie rte ln y m . F^odobnie j a k o d p o r n o s c p r z e c iw ja d o w a bloni- cza lub t^zcow a, m o z e k a z d a o d p o r n o s c b y c c z y n n a, t. j. z d o b y t a w la s n y m u o d p o r n ie n ie m , lub b i e r n a, t. j.

p rz e n o s z o n a na zwierzijta p ra w id lo w e za p o m o c y krwi wzgl.

surow icy zwierz^t u o d p o rn io n y c h . P ierw sza jest dluzej trw a- la, d ru g a p rz e m ija ja ca . D o tej ostatniej zalicza si§ tez o d ­ p o rn o s c p o t o m s t w a m a te k u o d p o rn io n y c h , p r z e k a z a n a m u w sro d m a c ic z n ie p rzez w y m ia n § s o k ö w m a tk i i p lo d u a lb o po z a m a c icz n ie p rzez m le k o zaw ie ra jac e p rz e c iw ja d y . D alsze do sw ia d e z e n ia w y k azaly , ze surow ica p r z e c iw ry cy n o w a dzia- la nie ty lk o in vivo, ale z o b o je tn ia n a d t o in v itro z lep n e (a g lu ty n u j^ c e ) d z ialan ie ry cy n y n a krw inki czerw one.

Stv /ierd zo n o p o n a d t o , ze m ieszaniny j a d u i przeciw j a d u obo- j§ tn e d la zwierz^t Sej nimi ta k z e d la k rw inek. Z n a c z y lo to, ze m o z n a in vitro, b a d a c i e w e n tu a ln ie okreslac ilosciowo sil§

przeciw jadow sj surow ic odpornolsciowych ( s w o is ty c h ). \Vaz- ne b y lo p r z e d e w szystkim s tw ierd zen ie p ra w id lo w o s c i stoichio- m e try c z n e j, n a z w a n e j p rzez E h rlie h a „ p r a w e m w ie lo k ro tn o - sci” ( G e s e tz d e r M u ltip la ) , orzekajejee, ze jezeli d o z obo- j^ tn ien ia m j e d n o s t e k j a d u p o t r z e b a n je d n o s te k przeciw - ja d u , to d o z o b o j^ tn ie n ia 2 m je d n o s te k j a d u p o t r z e b a 2n je d n o s te k p rz e c iw ja d u i t. d. D alsze b a d a n i a uczniow Ehrli- c h a n a d j a d a m i zwierz<;cego p o c h o d z e n ia : frynolizyn^ (z 10- p u c h ) , a r a c h n o liz y n a ( z k r z y z a k ö w ) , n a d j a d e r n k o b r y i innym i, }3otwierdziiy i rozszerzyly te zdo b y eze. U z b r o jo n y w nie przystqpil Ehrlich d o b a d a n i a j a d o w b a k te r y jn y c h , zw laszcza b lo n ic z e g o i t^zcow ego, n a d t o n ie k to ry c h j a d o w rozpuszczajqcych k rw in k i czerw one. .Zacz^l o d b a d a n i a k on- stytueji j a d u blo n iczeg o i je g o s to su n k u d o sw oistego p r z e ­ ciw jadu. O tö z „ j a d b lo n ic z y ” je st wlasciwie chem icznie nie- z b a d a n y m im o usilnych p o s z u k iw a n calego szeregu a u to ro w .

Nr . 1 ( 5) C Z A S O P I S M O C H E M I C Z N E R o k I I I K o n k re tn ie ch o d zi o stare h o d o w le b a k te r y j bloniczych

w s p e c ja ln y m bulionie, uw o ln io n e o d cial b a k t e r y jn y c h p rzez przefiltro w a n ie p rzez a^czki b a k te r y jn e . Jest to t e d y wlasci-' wie s y m b o l p o d k l a d u m a te ria ln e g o funkcji toksycznej (tru- ja c e j) teg o p rzesaczu b u lio n o w e g o . Z a s a d n ic z e fa k ty uzy- sk a n e p rzez z b a d a n ie rö zn y ch p r o b j a d u i rö zn y ch surowic p rz e c iw ja d o w y c h b y ly n a s te p u j;|c e : P rz y z o b o je tn ia n in ja- d ö w p rzez p r z e c iw ja d y w s p ö lp r a c a u stro ju z a k a z o n eg o wzgl.

za tru te g o jest n ie p o trz e b n a , p o le g a ona n a zw iazaniu che- m iczn y m (czy a d s o r p c y j n y m ? ) j a d u p rzez p rz eciw jad , nie zas n a zniszczeniu d ro b in y ja d o w e j. Pod. w p ly w e m starzenia sie, tle n u a tm o s fe ry c z n eg o i rö zn y ch czy n n ik ö w chem icznych, sila j a d u slabnie, n a to m ia s t p o w in o w a c tw o jeg o d o przeciw- jaclu poz-ostaje n ienaruszone. A z e b y w y w o la c te sa m e obja- w y toksyczne, trz e b a uzyc wi?kszej ilosci ta k ieg o ja d u , niz j a d u swiezego, n a to m ia s t j e d n o s tk a p r z e c iw ja d o w a z o b o j?- tn ia taksj s a m ? o b j? to s c j a d u o slabionego, j a k swiezego.

Idqc za swoim i k o n c e p c ja m i stereochernicznym i, Ehrlich w y ro z n ia w d ro b in ie j a d o w e j g ru p ? ja d o n o s n a , nosicielk?

funkcji toksycznej i g ru p ? chw y tn a, w a r u n k u ja c a powino- w a c tw o d o p rz e c iw ja d u . Pierw sza je st w razliw a i ch w ie jn a i la tw o z o staje unieczynniona. P o w s ta ja w t e d y z ja d u t. zw.

to k s o id y o u trz y m a n e j zdolnosci la czenia sie z p rz e c iw ja d em , ale nietoksyczne. T a k ie toksoidy, u z y sk a n e p rzez dluzsze dzialanie f o r m a l d e h y d u n a ja d , sa obecnie z d o b r y m skut- k iem u z y w a n e d o u o d p o r n ia n ia przeciw b lo n ic y lub t?zcowi.

j a d p o cz?sci zrnieniony w to k so id y wiaze ta k a s a m ^ ilosc p rz e c iw ja d u co niezm ieniony, ale jest mniej toksyczny.

D ru g im zasadniczo w a z n y m zag a d n ie n iem , k t ö r e m u E h r ­ lich poswi?cil swöj w ysilek u m yslow y, b v la swoistolsc dzia- la n j a d o w y c h i p rz e c iw ja d o w y ch . O b ja w ia si? o n a p r z e d e w szy stk im r ö z n a wrazliwoscitj rö z n y c h g a t u n k ö w zwierz?- cych, rö zn y ch n a rz a d ö w , t k a n e k i k o m ö r e k wzgl. o b sz a rö w k o m o r k o w y c h n a d z ialan ie ja d u , n a d t o ro z n ^ wrazliwoseig.

ie d n e g o i teg o sa m e g o p o d k l a d u n a ro z n e ja d y . A le n a jb a r- dziej z a g a d k o w y m z a g a d n ie n ie m w y d a j e si? swoistosc nasta- w ienia p rz e c iw ja d ö w , o w a „ h a r m o n i a p ra e sta b ilisa ta ” , dzi?- ki k tö rej zwierz? na u o d p o r n ia n ie p e w n y m j a d e m o d p o w i a d a p r o d u k c j a p rz e c iw ja d u swoiscie z o b o j? tn ia ja c e g o ten jad.

T u ta j w iasnie g e n ia ln a w y o b ra z n ia E h r 1 i c h a staraia si? p o d a c w y tlu m a c z e n ie p rzez stw orzenie t. zw. t e o r i i (czy tez h ip o te z y ) 1 a h c u c h 6 w b o c z n y c h. P u n k - te m w yiscia jest k o n c e p c ja p o w in o w a c tw tlen o w y e h k o m ö re k , p o d a n a jeszcze w ,,S a u e rs to frb e d ü rfn is s ” . Jaclro czynnoscio- w e k o m ö rk i, t. j. p o d k l a d jej swoistej funkcji, p o s lu g u je si?

w celach p rz y s w a ja n ia caly m szeregiem „ la n c u c h o w bocz- n y c h ” , k tö r e na p ow ierzchni ( jaciro i p o w ierzch n ia w z n a ­ czeniu f u n k c jo n a ln y m nie to p o g r a f ic z n y m ! ) za p o m o c q p o ­ w in o w a c tw ehwytaj% ciala o d zy w cze i w p r o w a d z a jq w orbit?

m e ta b o liz m u k o m ö rk i. L a n c u c h y b o c z n e s% tu „ c h w y tn ik a m i o d z y w c z y m i” ( n u t r i c e p t o r a m i ) . O tö z z d a r z a si?, w e d lu g Ehrlicha, ze p e w n e ciala o d z y w c z e m a j a w s p ö ln e g ru p y c h w y tn e z p e w n y m j a d e m i ze p rz e z to ja k a s k o m ö rk a , ,,p rzez p o m y l k ? ” j a k o b y , zwiqze w p r o w a d z o n y d o u stro ju j a d zam iast ciala o d zyw czego. N a s t? p s tw a tej p o m y ik i m o g a b y c d l a k o m ö r k i lub u stro ju tragiczne, o ile j a d zab ije ko- m o r k ? lub caly k o m p le k s takich k o m ö re k . Pvloze si? je d n a k zdarzyc, ze k o m ö r k a u s z k o d z o n a b ? d z ie ty lk o cz?sciowo, a w te d y la n c u c h b o c z n y o b s a d z o n y p rzez j a d zostaje ( p o d w z g l? d e m czy n n o sc io w y m ) w y elim in o w an y . j a d r o czynno-

sciowe n ie z b y t u sz k o d z o n e re g e n e ru je taki lan cu ch boczny, a w mysl p r a w a p atologicznego, s f o rm u lo w a n e g o przez W e i g e r t a, czyni to p o n a d m ia re ub y tk u . Cz?sc tego n a d m ia r u p o z o s ta je w k o m ö r c e („ c h w y tn ik i o sia d le ” ) , reszta z o staje w y d z ie lo n a d o krwi i tarn krgzy w postacj ,,wo!nych c h w y tn ik o w ” . Fe ostatnie, w myisl h ip o te z y Ehrlicha, to p rzeciw jad y , lub, o ile sp ra w ? uj%c szerzej, przeciwciala.

T. zw. w yw olyw aezarni ( a n t y g e n a m i ) m o g a b o w ie m byc nie tylko j a d y b a k te r y jn e , roslinne lub zwierz?ce, ale ta k ze bak - terie, p ierw otniaki, algi, r ö z n o ra k ie k o m ö r k i roslinne lub zwierzece, ro zn e ciala b ia lk o w e i ich p o c h o d n e , f e rm e n ty i t. p. Z a t e m la n c u c h y b o c z n e ja k o sklaclniki k o m ö r e k sa w a r u n k ie m jej w razliw osci n a clany w y w o ly w a c z , zas k raz^ c sw o b o d n ie w s o k ach cnronia te k o m ö r k i p r z e d s z k o d liw y m dz ia la n ie m tych w yw olyw aczy, w y la p u j^ c je i wiazac. Przez t? b l o k a d ? p o w in o w a c tw la n cu ch y b o c z n e nie p rz e p u sz c za ja ich d o te re n u d z ia la n szkodliwyc'n, spelniajgc n iejak o b o h a - terski czyn W in k e lrie d a , co zg arnqw szy lance n a p a s tn ik ö w i sk ierow aw szy je w e w la sn a piers uchronil p rz e d nimi piersi swych towarzyszy.

K o n c e p c je sw o je rozszerzyl nastepNie Ehrlich na caly szereg in nych s p r a w „ o d p o r n o s c i o w y c h ” ( p r z y czym wieio- k ro tn ie nie chodzi b y n a jm n ie j o o d p o r n o s c w znaczeniu fi- zjologii p a to lo g ic z n e j) i zw i^zanych z nimi o dczynöw , a z a ­ te m n a zjaw iska hem olizy i b a k te rio liz y (ro zp u szczan ie krwi- n e k czerw o n y ch wzgl. b a k t e r y j ), n a wlasnosci nefro-, h ep ato -, neuro- i epiteliotoksycznych surowic, n a funkcje zlep n e i stra- calne surowic swoistych (aglu ty n in y , p r e c ip ity n y ) i inne.

D w ie zasadnicze cechy tego k o m p le k s u m y slo w e g o trz e b a p o d n ie sc z naciskiem. P o pierwsze, p ow i^zanie s p ra w o d p o r- nosci z z a g a d n ie n ie m ogoln o fizjo lo g iczn y m p rz y s w a ja n ia ; po w tö re zas w yjasnienie s p ra w swoistosci o d c z y n ö w o d p o r n o - Isciowych, p o g r^ z o n y c h d o o w eg o czasu w m r o k u tajem n icy

—- w yjasnienie m o z e nie o stateczn e i zupelne, ale ja k d o tq d j e d y n e z a d o w a la jac e . P o n a d t o zas, choc n ie k tö re ze zjawisk, k tö re te o ria lan c u c h o w b o c z n y c h u silow ala w y tlu m a c z y c i u- do st? p n ic zrozum ieniu, r o z p a tr u je m y dzis — czesfo ze skut- kiem — p o d innyrni k a ta m i widzenia, zv.daszcza w sv/ietle po g l^ d ö v / chemii fizycznej i kolloiclalnej, trz e b a prz y z n a c i p o d n ie sc z uznaniem , ze teoria ta m ia la o g r o m n a sile su- gestyv/nfj ja k o h ip o te z a heurystyczna. d a la r q z m a c h p ra c y b a d a w c z e j w wielu k ie ru n k a c h i umozliwila wiele zdobyczy, z a p la d n ia j^ c um ysly bad aczy .

N a szczycie p o w o d z e n ia teorii lan c u c h o w b ocznych, a na d lu g o p r z e d w y c z e rp a n ie m jej b o g a c tw m y slo w y c h zmuszo- ny zostal Ehrlich p rzez , ,n ajw y zsza w o l? ’’ (c e sa rz a n i e m . ) d o sk iero w an ia swej p ra c y k u z a g a d n ie n io m n o w o tw o r ö w zlosliwych. T a w y m u s z o n a m ilosc — ja k to cz?sto b y w a — nie w y d a l a w p ra w d z ie p o z ^ d a n y c h ow ocöw , t, j. sroclka na o p a n o w a n ie n o w o tw o rö w , n a to m ia s t caly szereg biologicznie ciekaw ych fa k tö w i k o n c e p c y j, z k tö ry c h w y m ien i? tylko n a jw a z n ie isz a — t. zw. h ip o te z e atrepsji. J a k o „ ta k z e b a k te - riolog” Ehrlich tr a k to w a l k o m ö r k ? n o w o tw o r o w ^ ja k o paso- rzy ta reszty ustroju. P özniej d o p ie ro doszecll d o p rz e k o n a - nia, ze w zag a d n ie n iac h w zro sto w y c h pierw sza rola p r z y p a d a sile p o w in o w a c tw odzy w czy ch rö zn y ch t y p ö w k o m o rk o w y c h . Stwierdzil m ianowicie, ze, o ile szczepil m yszy m ia z g a m o c n o zjad liw eg o szczepu przeszczepialnego r a k a m ysiego a po 8— 10 dniach, g d y pierw szy n o w o tw ö r b y l w p e fn y m wzro- scie, zaszczepil p o n o w n ie ty m sam yrn lub p o d o b n y m rakiem ,

7