STUDIA SOCJOLOGICZNE 2002, 2(165) ISSN 0039-3371
M arek M. K am iński
University o f C alifornia, Irvine
CZY PARTIE KORZYSTAJĄ NA M ANIPULACJACH SYSTEM EM W YBORCZYM ? ORDYNACJE W YBORCZE I HERESTETYKA
W POLSCE W LATACH 1989-1993*
Reformy systemu wyborczego miały poważne konsekwencje polityczne dla postko
munistycznej Polski. System większościowy przyczynił się do przyspieszenia upadku ko
munizmu, niedługo zaś potem zmiany prawa wyborczego pomogły byłym komunistom odzyskać wpływy. Pomimo dużej stawki i wagi, jaką gracze polityczni przykładali do tworzenia systemu wyborczego, podejmowane przez nich próby manipulacji były mało efektywne. Chociaż partie polityczne popierały ordynację, która miała maksymalizo
wać ich mandaty sejmowe, to po wyborach okazywało się, że partie popierały ordyna- cję wyborczą dającą więcej mandatów mniej więcej równie często, jak ordynację bez
pośrednio z nią konkurującą. Wśród przyczyn błędnych kalkulacji można wymienić:
niedostatki metodologiczne badań, nieprzewidziane zmiany preferencji wyborczych, zniekształcenia sondaży specyficzne dla czasu transformacji oraz częste pojawienie się nowych graczy i koalicji w okresie pomiędzy wprowadzeniem nowego prawa wyborcze
go i wyborami. Nie znaleziono istotnych różnic w efektywności manipulacji między róż
nymi typami partii. Wyniki pokazują jednak, że efektywność manipulacji wzrastała z upływem czasu.
Główne pojęcia: Europa Wschodnia, wyboiy, ordynacje wyborcze, Polska, trans
formacja, głosowanie
D epartm ent o f Political Science i Institute for M athem atical B ehavioral Sciences, U niversity o f Ca
lifornia, 3151 Social Science Plaza, Irvine, CA 92697-5100; email: m arekm kam inski@ yahoo. com ; url: www. nyu. edu/projects/kam inski
* A rtykuł pow stał przy w sparciu grantu z „Open Society Institute Individual Project Fellow ships Program ” . B iblioteka Sejmu R . P. uprzejm ie udostępniła swoje archiwa. M att Golder, N icho
las Miller, M onika N alepa, Sona N adenichek, M athew Shugart, Thom as Strattman i anonim owi re
ferenci dostarczyli pom ocnych komentarzy. Tekst angielski „Do Parties Benefit from Electoral M anipulation? Electoral Laws and H eresthetic in Poland 1989-93” ukazał się w „Journal o f Theoretical Politics” 2002, 14(3); 325-329. D ziękujem y redakcji „Journal o f Theoretical Politcs”
za zgodę na przedruk polskiej w ersji tego artykułu.
Wstęp
„Herestetyka” jest często rozumiana jako próba manipulacji zmiennymi okre
ślającymi zasady gry politycznej zgodnie z interesami któregoś z graczy lub ja ko „kształtowanie świata tak, żeby móc wygrać” (Riker 1986: ix)1. Jest to uzasa
dnione przekonaniem, że gracze polityczni są zawsze skłonni do zmiany reguł gry w celu uzyskania własnych korzyści. W śród różnych typów manipulacji he
restetyka wyborcza (wprowadzenie nowego systemu wyborczego w ramach par
lamentarnych lub pozaparlamentarnych negocjacji między partiami polityczny
mi) przynosi często wyjątkowo doniosłe konsekwencje polityczne2.
W niniejszym artykule przyjmuje się punkt widzenia zainteresowanych gra
czy. Każdy wybór dokonywany przez partie nasuwa dwa fundamentalne pytania.
Czym kierowały się partie zmieniając prawo wyborcze? Czy były one skuteczne w „kształtowaniu świata tak, aby wygrać”? Odpowiedź na pierwsze pytanie jest stosunkowo prosta. Jest ewidentne, że partie dokonują pewnego rodzaju optyma
lizacji. Partia może popierać system wyborczy, który maksymalizuje jej przewi
dywaną liczbę miejsc w parlamencie lub też, w pewnych okolicznościach, może przykładać w iększą w agę do programu przyszłego rządu. Odpowiedź na drugie pytanie, postawione w tytule niniejszego artykułu, jest mniej oczywista.
Artykuł wprowadza metodologię badania efektywności manipulacji ordyna
cją w yborczą i analizuje pięć przypadków zmiany ordynacji wyborczej do Sejmu w Polsce po upadku komunizmu3. Wyniki są zaskakujące. W czterech przypad
kach możemy bezpiecznie zakładać, że poparcie partii dla ordynacji wyborczej było motywowane m aksym alizacją m andatów w przyszłym Sejmie. Wyniki wy
borów oraz symulacje wyników wyborów przy konkurencyjnym prawie wybor
czym pokazują jednak, że partie popierały ordynację wyborczą, która ex p o st da
łaby im najwięcej mandatów równie często, jak ordynację bezpośrednio z nią konkurującą. Dla ponad połowy manipulujących braki metodologiczne, niespo
1 Słowo „heresthetics” lub „heresthetic” oznacza „sztukę m anipulacji politycznej” i zostało w prow adzone przez W illiama R ikera w książce The A rt o f Political M anipulation. Pochodzi od greckiego „w ybierać”, „dokonyw ać w yboru” (przyp. tłum . ).
2 W przeciw ieństw ie do długoterm inow ych konsekw encji politycznych ordynacji wyborczych, które były przedm iotem w ielu w ażnych prac teoretycznych (D uverger 1963, Rae 1967, Taagepera i Shugart 1989, Lijphart 1994), prace dotyczące herestetyki wyborczej z reguły analizow ały kon
kretne przypadki manipulacji. Do przykładów now szych książek i artykułów zorientow anych teo
retycznie należą Bawn (1993), Cox (1997), Moraski i Loewenberg (1999), Boix (1999) i K am iń
ski (2001).
3 Trzy przypadki dotyczą ordynacji wyborczej do Sejmu (w 1989, 1991 i 1993), a dwa przy
padki ordynacji w yborczej do Senatu (w 1989 i 1991). Przypadek ordynacji wyborczej do Sejmu w 1991 roku został w ykluczony z pow odów omów ionych w rozdziale „U waga na tem at ordynacji w yborczej do Sejmu w 1991 roku” .
CZY PARTIE KORZYSTAJĄ NA MANIPULACJACH SYSTEMEM WYBORCZYM? 41 dziewane podziały i konsolidacja sceny politycznej, niska jakość sondaży, a przede wszystkim duża zmienność preferencji wyborczych obróciły przewidy
wany sukces w faktyczną porażkę.
Naturalne jest pytanie o szersze polityczne konsekwencje ordynacji wybor
czych. Odpowiedzi na to podstawowe pytanie są krótko omówione w rozdziale opisującym poszczególne wybory. Podczas gdy gracze w Polsce nie odnosili ko
rzyści z manipulacji, zmiany w prawie wyborczym miały ogromne bezpośrednie konsekwencje polityczne, które zaskoczyły wszystkich, łącznie z inicjatorami zmian. Wybór większościowej ordynacji wyborczej dokonany przez kom uni
stów w 1989 roku przyczynił się do ich porażki i późniejszego upadku kom uni
zmu (Kamiński 1999). Ordynacja wyborcza do Sejmu w roku 1991 spowodowa
ła rozdrobnienie parlamentu i niestabilność rządu. W 1993 roku nagłe rozwiąza
nie parlamentu, które nastąpiło zaraz po uchwaleniu nowej ordynacji, zostawiło niewiele czasu prawicowym ugrupowaniom na konsolidację, co przyczyniło się do ich całkowitej porażki wyborczej. Paradoksalnie, ta zmiana w prawie wybor
czym pomogła byłym komunistom odzyskać władzę (Kamiński 1998).
Następna część artykułu wprowadza model i definiuje dwa wskaźniki m ierzą
ce skuteczność maksymalizacji mandatów. Obydwa wskaźniki operacjonalizują pojęcie maksymalizacji mandatów ex p o st dla wielu partii biorących udział w różnych zmianach ordynacji wyborczej. Jeśli można założyć, że decyzje partii motywowane są przez m aksymalizację mandatów, wówczas obydwa wskaźniki m ierzą stopień efektywności partii przy wybieraniu ordynacji ex post, tzn. rze
czywiście dla nich korzystniejszej. Omówione też zostało rozróżnienie między skutecznością a racjonalnością. Część trzecia opisuje kontekst polityczny wszy
stkich przypadków zmiany prawa wyborczego i rekonstruuje dane niezbędne do obliczenia wartości wskaźników. Część czwarta przedstawia wyniki i komentuje powody błędów w kalkulacjach graczy. Zakończenie dostarcza krótkiego prze
glądu błędnych kalkulacji i niezamierzonych konsekwencji politycznych reform ordynacji wyborczej w Europie Wschodniej. Apendyks zawiera opis elementów polskich ordynacji wyborczych i rozszyfrowuje skróty nazw głównych graczy.
Podstawowe pojęcia i problemy Model: W skaźniki efektywności
Rozpatrzmy najpierw pojedynczy przypadek zmiany ordynacji wyborczej. N k jest niepustym zbiorem nk partii, które albo popierają uchwalone prawo wybor
cze q przeciwko alternatywnemu praw up albo sąjeg o przeciwnikami. Trzy licz
by przypisane każdej z partii i s N k mówią, czy partia popierała obowiązujące prawo wyborcze czy też jego ‘najbliższego konkurenta’, ile mandatów zdobyła w wyborach i ile (hipotetycznie) mogła zdobyć przy ordynacji konkurencyjnej.
Formalnie, wypłaty partii i przy obydwu ordynacjach są oznaczane jako S'1 oraz S f. W ypłaty interpretowane są jako procent miejsc w parlamencie, jaki partia uzyskała w wyborach lub jaki mogła uzyskać przy alternatywnej ordynacji wy
borczej. W związku z tym zakładamy, że 0 < S J. oraz Σ /ε < 100 dla j = p , q oraz dla i e N k. Zauważmy, że suma wypłat może być mniejsza niż 100, po
nieważ w wyborach m ogą brać udział partie spoza grupy przeciwników i zwo
lenników (np. partia, która uzyskała miejsca w parlamencie, m ogła powstać już po głosowaniu parlamentarnym zmieniającym ordynacją, ale przed wyborami).
Preferencja partii i, v, jest równa 1, gdy i była zwolennikiem q oraz jest równa - 1 , gdy i była przeciwna q. Stratę albo zysk mandatów, γ., definiujemy jako:
%
= («, '
~s, ') V, (1)
Liczba γ; mierzy wielkość zysku (lub, gdy jest ujemna, straty) mandatów, ja kie otrzymuje partia i przy popieranej przez nią ordynacji w porównaniu do ordynacji, którą odrzuciła. Dodatnia wartość γ. oznacza, że i popierała ordyna
cją dającą jej więcej mandatów; ujemne γ reprezentuje przeciwny przypadek; y.
= 0 oznacza tę sam ą liczbą mandatów przy obydwu ordynacjach. Wartości S'1, S f i v. będą wyznaczone na podstawie danych empirycznych w części trzeciej.
Wartości yj niosą całą informację potrzebną do zdefiniowania naszych indeksów.
Załóżmy teraz, że mamy kilka przypadków zmiany ordynacji i interesuje nas syntetyczny opis efektywności maksymalizacji liczby mandatów we wszystkich przypadkach łącznie. Oznaczmy odpowiednie zbiory zwolenników i przeciwni
ków przy kolejnych zmianach jako N v N 2,..., NK. Przyjmijmy, że partie z róż
nych zbiorów m ają różne indeksy i zdefiniujmy N = Nk. M ożemy teraz zdefiniować nasze wskaźniki dla dowolnego niepustego zbioru M ci N:
π Μ = - ^ - \ ( \ { i e M : y . > ( )}| + | | { i e M : γ . = 0 } |) (2 )
γΜ =έ. 5γ' <3)
gdzie |Mj oznacza liczbą elementów w zbiorze M 4.
Obydwa indeksy m ają intuicyjną interpretację. Proporcja skutecznych graczy, TlM pokazuje, jaka część spośród wszystkich graczy z M popierała ordynacją ko
rzystniejszą dla siebie (w znaczeniu liczby mandatów). Gracze z zerowym zy
4 Referenci zaproponow ali m odyfikację indeksu proporcji skutecznych graczy. Sukces gracza m ógłby być w ażony przez odw rotność liczby w szystkich partii biorących udział w w yborach.
CZY PARTIE KORZYSTAJĄ NA MANIPULACJACH SYSTEMEM WYBORCZYM? 43 skiem, to znaczy tacy, dla których γ(. = 0 są liczeni z wagą */2. Im większa jest wartość π Μ, tym większa część graczy popierała ordynację bardziej korzystną.
Wartości 0, '/2 i 1 oznaczają odpowiednio sytuacje, gdy gracze nigdy nie popie
rali ordynacji dla siebie korzystniejszej, gdy popierali ją równie często jak ordy
nację mniej korzystną oraz gdy zawsze popierali ordynację korzystniejszą dla siebie.
M oże się zdarzyć, że mały podzbiór graczy popierał ordynację ex p o st bar
dzo niekorzystną, podczas gdy większy zbiór popierał ordynację ex p o st korzy
stną, ale zyski były niewielkie. M ożna wówczas twierdzić, że %M pokazuje za
wyżoną efektywność. Problem ten rozwiązuje drugi wskaźnik, który bierze pod uwagę względne zyski i straty. Podczas gdy ^ j e d y n i e zlicza, ilu graczy ex post zyskiwało, a ilu traciło na ordynacji przez siebie popieranej, przeciętny zysk γ νί mierzy średni zysk graczy z M. Z definicji e [-1 0 0 , 100], Skrajne wartości -1 0 0 i 100 nie m ogą jednak zostać osiągnięte za wyjątkiem bardzo mało reali
stycznej sytuacji. N a przykład wartość 100 oznaczałaby przypadek, kiedy tylko jedna partia w M popiera ordynację, która dałaby jej wszystkie mandaty, podczas gdy alternatywne prawo nie dałoby jej żadnego mandatu lub sytuację podobną.
Wartość 0 oznacza przypadek, gdy średnio nikt nie zyskał i nikt nie stracił na po
pieranym przez siebie prawie wyborczym. Dla dodatniego γ ", im większa jest je go wartość, tym większy jest średni zysk partii z M, jaki dałaby im ordynacja przez nich popierana. Podobnie, dla ujemnych Ϋ 1, większa wartość bezwzględna oznacza większe średnie straty5.
Poniżej przyjmujemy, że obydwa indeksy opierają się na rzeczywistych wy
nikach wyborów i symulacji podziału mandatów przy ordynacji alternatywnej.
Indeksy te można interpretować na dwa sposoby.
Po pierwsze, indeksy m ierzą stopień, w jakim partie ex post maksymalizują liczbę zdobytych mandatów lub poziom maksymalizacji mandatów. Ta interpreta
cja indeksów nie bierze pod uwagę celów partii ex ante.
Druga interpretacja może mieć miejsce, gdy można przyjąć, że partie były ex ante nastawione na maksymalizację mandatów. W ówczas obydwa indeksy m oż
na interpretować jako m iarę skuteczności partii w popieraniu ordynacji, która później okazała się dla nich korzystniejsza, czyli w skrócie, skuteczność m anipu
lacji. Taka interpretacja jest uzasadniona jedynie w sytuacji zmiany prawa wy
borczego dokonywanego przez partie dążące do maksymalizacji liczby zdoby
tych mandatów. Problem maksymalizacji liczby zdobytych mandatów lub też in
5 Zdolność Ϋ ' do reprezentow ania wielkości zysków i strat je st obarczona pew nym kosztem.
Podczas gdy π Λί bierze pod uw agę jedynie porządkow ą inform ację o każdym z graczy (a dokładniej tylko znak zysku lub straty), γ “ je st funkcją liniow ą w ektora zysków/strat. W rezultacie wskaźnik ten im plicite w prow adza porów nania między potencjalnie różnym i w ypłatam i (np. m andatam i sej
m owymi i senackimi) i im plikuje porów nywalność jednostek dla różnych graczy i przypadków.
nych celów jest omówiony oddzielnie w rozdziale „Założenia o maksymalizacji m andatów”.
Operacj onalizacj a
M odel przedstawiony w poprzednim rozdziale zawiera następujące składniki:
(1) graczy (zazwyczaj partie), (2) obowiązującą ordynacją wyborczą i jej najbliż
szego konkurenta, ordynację alternatywną, (3) preferencje graczy ex ante na zbiorze tych dwóch ordynacji i (4) rozkłady miejsc w parlamencie ex p o st przy obowiązującym i alternatywnym prawie wyborczym. Aby móc obliczyć i porów
nywać wartości indeksów dla kilku zmian ordynacji należy upewnić się, że za
wsze możliwe jest zidentyfikowanie wszystkich składników. Poniżej omówione zostają problemy metodologiczne pojawiające się przy empirycznej identyfikacji składników modelu.
Ad. (1): Graczami są partie polityczne zasiadające w parlamencie, koalicje partii lub, w przypadku pierwszych częściowo wolnych wyborów 1989 roku, opozycja antykomunistyczna i koalicja partii dawnego reżimu. Już po wprowa
dzeniu ordynacji wyborczej m ogą wystąpić różne okoliczności sprzyjające stra
tegicznym zachowaniom partii, takim jak koalicje i podziały przedwyborcze.
W niniejszym artykule identyfikujemy graczy z partiami biorącymi udział w wy
borach i zakładamy, że jest bliski związek między tymi graczami a graczami, którzy wcześniej uchwalali ordynacją wyborczą, np. że jest to ta sama partia (być może pod inną nazwą) lub też gracze biorący udział w ustalaniu ordynacji podzielili się lub połączyli tworząc partie biorące udział w wyborach. W ten spo
sób można jednoznacznie połączyć ze sobą tożsamości graczy w czasie tworze
nia prawa wyborczego i w czasie wyborów.
W około '/3 przypadków uwzględnianych w tym artykule gracze tworzyli ko
alicje, dzielili się lub zmieniali nazwę w okresie między przyjęciem ordynacji a wyborami. We wszystkich przypadkach główne zmiany tożsamości graczy m a
jące miejsce po zakończeniu negocjacji zostały szczegółowo opisane.
Szczęśliwym zbiegiem okoliczności partie, które wchodziły w koalicję lub dzie
liły się po negocjacjach lub przed wyborami, miały we wszystkich przypadkach identyczne preferencje względem prawa wyborczego. W związku z tym łączenie i dzielenie się nie spowodowało utraty części danych. Dwie nowe partie, które z po
wodzeniem stanęły do wyborów w 1991 oraz w 1993 roku, a zatem nie brały udzia
łu we wcześniejszym uzgadnianiu ordynacji, zostały wyłączone z rozważań.
Ad. (2): Alternatywna ordynacja wyborcza musi być jednoznacznie zidenty
fikowana. W czterech przypadkach zmiany ordynacji uwzględnionych w tym tekście alternatywne ordynacje miały nieco odmienne interpretacje.
Na negocjacje Okrągłego Stołu w 1989 roku składały się długotrwałe i m o
zolne ustalenia dotyczące wszystkich głównych instytucji politycznych przyszłe
go ustroju, w tym prezydenta i parlamentu. Co więcej, negocjacje dotyczące
CZY PARTIE KORZYSTAJĄ NA MANIPULACJACH SYSTEMEM WYBORCZYM? 45 ordynacji wyborczej do Sejmu dotyczyły nie tylko wielkości okręgów wybor
czych i metody przeliczania głosów na mandaty, ale i wielu konkretnych param e
trów takich jak wielkość listy krajowej i liczba mandatów obsadzanych w wol
nych wyborach. Alternatywna ordynacja została tu skonstruowana raczej jako eksperyment myślowy niż jako rzeczywista alternatywa. Konstrukcja opiera się na najważniejszym wymiarze dokonywanego wyboru, t. j. na metodzie przyzna
wania mandatów.
W przeciwieństwie do ustaleń z roku 1989, ordynacja wyborcza z 1993 roku wzbudziła emocje ograniczone do murów parlamentu. Negocjacje były sprawą całkowicie wewnątrzparlamentamą. Doprowadziły one do starannie skonstruo
wanej ordynacji, która miała na celu ograniczenie rozdrobnienia parlamentu i umocnienie dużych partii. Nowe prawo wyborcze było wprowadzone przeciw
ko status quo - ordynacji wyborczej z roku 1991. Zostało ono poważnie zmie
nione przez Senat, a następnie znów przywrócone przez Sejm do poprzedniej wersji. Przypadek ordynacji do Senatu w 1991 roku był podobny.
W szystkie składniki ordynacji wyborczej istotne dla procesu negocjacji są ze
brane w oddzielnych tabelach. Zawierają one następujące param etry (lub tylko niektóre z nich): procedurę zgłaszania kandydatów, kategorie list wyborczych, strukturę okręgów, progi, metodę liczenia głosów oraz te parametry ordynacji al
ternatywnej, które są inne niż w ordynacji uchwalonej. M etody liczenia głosów występujące w tej pracy przedstawia apendyks za pom ocą pięcioczęściowej cha
rakterystyki Coxa (1990) i dodatkowych zmiennych.
Ad. (3): Preferencje graczy ex ante rejestrują ich wybór między dwoma ordy
nacjami wyborczymi ujawniony w czasie negocjacji lub głosowania. Gdy nego
cjacje kończą się głosowaniem parlamentarnym, preferencje interpretujemy jako rekomendacje liderów partii sformułowane w trakcie wystąpienia przed głoso
waniem. W przypadku negocjacji odbywających się poza parlamentem preferen
cje graczy identyfikowane są za pom ocą ich stanowisk negocjacyjnych.
W wyborach 1989 roku wybór ordynacji wyborczej został dokonany przez li
derów komunistycznych i członkowie partii nie brali udziału w procesie podejmo
wania decyzji. W przypadku wyborów do Senatu 1991 i Sejmu 1993, liderzy par
tyjni wygłaszali przed ostatecznym głosowaniem odpowiednie publiczne oświad
czenia. Partie wprowadziły dyscyplinę obowiązującą ich członków i w obydwu przypadkach miały miejsce jedynie sporadyczne odstępstwa od linii partyjnej6.
Ad. (4): Rozkład mandatów przy obowiązującej ordynacji wyborczej jest identyczny z wynikiem wyborów. By uzyskać rozkład mandatów przy obowią
6 Benoit i H ayden (2000) przedstaw iają statystyki głosowania w rozbiciu na partie dla w szyst
kich przypadków zm iany praw a w yborczego uw zględnionych w tym artykule i zauw ażają zadzi
w iający stopień spójności: w praw ic w szystkich przypadkach, partie głosow ały jako blok i praw ie nie było odstępców od linii partyjnej.
zywaniu alternatywnego prawa wyborczego należy przeprowadzić symulacje.
W ymagają one różnych założeń.
Po pierwsze, sposób głosowania i struktura okręgów przy dwóch ordynacjach wyborczych m ogą być różne. W takiej sytuacji niezbędne jest uzyskanie szcze
gółowej informacji o systemie wyborczym. Na przykład, przy porównywaniu systemu większościowego i proporcjonalnego, niezbędna jest informacja pozwa
lająca symulować dzielenie lub łączenie się okręgów. Po drugie, dwa systemy wyborcze m ogą w różny sposób zachęcać wyborców do głosowania strategicz
nego lub strategicznego powstrzymywania się od udziału w wyborach. Obydwie ordynacje m ogą też w różny sposób zachęcać partie i potencjalne partie do for
mowania koalicji wyborczych, dzielenia się, wycofywania się lub wkraczania na scenę polityczną. We wszystkich przypadkach uwzględnionych w tym artykule przedstawiona jest podstawowa informacja na temat głównych założeń symula
cji wraz z pew ną analizą wrażliwości, tzn. oceną, jak zmiany różnych krytycz
nych parametrów mogłyby wpłynąć na końcowe wnioski. Niemniej jednak gło
sowanie strategiczne oraz strategiczne zawieranie koalicji są trudne do kontrolo
wania i wprowadzają pewien szum do symulacji7.
Założenie o maksymalizacji mandatów
Co motywuje partię do poparcia określonego systemu wyborczego? Zazw y
czaj zakłada się, że partie są motywowane mandatami, tzn. że preferencje insty
tucjonalne są funkcją oczekiwanego podziału mandatów związanego z różnymi ordynacjami (Benoit i Schiemann 2001: 156-157 przedstaw iają przegląd róż
nych podejść). Założenie to jest mało kontrowersyjne w większości przypad
ków empirycznych. M ocniejszym i bardziej kontrowersyjnym założeniem jest m aksym alizacja mandatów. Partia jest „maksymalizatorem m andatów”, jeśli preferuje system wyborczy S l nad S 2 wtedy i tylko wtedy, gdy spodziewa się uzyskać więcej m andatów przy obowiązywaniu S ] niż przy obowiązywaniu S 2.
M otywacja mandatami dopuszcza szerszy zakres preferencji niż m aksym aliza
cja mandatów. N a przykład partia może preferować prawo wyborcze, które m i
nimalizuje liczbę m andatów jej głównego przeciwnika kosztem własnej liczby mandatów.
M aksymalizacja mandatów jest intuicyjnym celem, niemniej jednak zasadni
czym celem partii jest uzyskanie wpływu politycznego, a ten nie jest wyłącznie
7 O statnio opracow ane zostały bardziej w yrafinow ane m etodologie sym ulacji, które używ ają danych sondażow ych i sym ulow anych w yników w yborów do estym ow ania rozkładu głosów lub mandatów. Lista sym ulow anych param etrów zaw iera alternatywne ordynacje w yborcze (Brams i Fishbum 1983, D unleavy i in. 1992); zm iany w program ach w yborczych (Schofield i in. 1998);
w ycofanie się istniejących graczy (A lvarez i N agler 1995) oraz alternatyw ne koalicje przedw ybor
cze (K amiński 2001).
CZY PARTIE KORZYSTAJĄ NA MANIPULACJACH SYSTEMEM WYBORCZYM? 47 funkcją uzyskanych mandatów, ale i wyniku innych partii. W pływ polityczny i maksymalizacja mandatów jako cele m ogą ze sobą kolidować. Ponieważ prefe
rencje partii są nieobserwowalne, a liderzy i eksperci partyjni bardzo rzadko są gotowi do ujawniania swoich motywacji, rozróżnienie obu celów może w prak
tyce nie być łatwe8.
W czterech przypadkach zmiany ordynacji wyborczej rozpatrywanych w tym artykule zakładamy, że partie były maksymalizatorami mandatów, to znaczy, że popierały ordynację wyborczą, przy której spodziewały się otrzymać większą część mandatów, ignorując mandaty innych partii. W jednym przypadku założe
nie o maksymalizacji mandatów nie było spełnione. Należy zwrócić uwagę na cel założenia o maksymalizacji mandatów. Nie wpływa ono na zasadność inter
pretowania indeksów jako poziomu maksymalizacji mandatów, dopóki taka in
terpretacja jest niezależna od celów partii. Jednakże założenie o maksymalizacji mandatów jest niezbędne, by można było oceniać, jak skuteczne były m anipula
cje partyjne. Jeśli celem partii nie było maksymalizowanie liczby zdobytych mandatów, wówczas jej porażka (sukces) w wybieraniu ordynacji wyborczej m a
ksymalizującej liczbę mandatów może nie mieć związku z porażką (sukcesem) przy manipulacji.
Istnieje wiele materiałów o charakterze anegdotycznym wspierających tezę 0 maksymalizacji mandatów w polityce polskiej. Dla komentatorów jest oczywi
stością, że partie popierają ordynację wyborczą, co do której oczekują, że przy
niesie im więcej mandatów: założenie o maksymalizacji m andatów ex ante w e
szło w skład wiedzy potocznej. Gazety rutynowo przedstaw iają symulacje poka
zujące alternatywne rozkłady mandatów przy różnych ordynacjach wyborczych 1 komentują, jakie kroki poszczególne partie powinny podjąć przy domniemaniu m aksymalizacji mandatów. Partie przeprowadzają też własne sondaże i swoje decyzje uzależniają od ich wyników9.
8 Bawn (1993) argum entuje przekonująco, że w przypadku zm ian w niem ieckim praw ie w y
borczym w roku 1949 i 1953 SPD była m otywow ana bardziej przez oczekiw any w pływ politycz
ny przy przew idyw anych koalicjach rządzących niż przez m aksym alizację oczekiwanej liczby mandatów. N astępujący przykład pokazuje istotę jej argumentu: Procenty m andatów trzech partii A, B i C przy praw ie w yborczym S'1 są odpow iednio równe: s'A = 45, s'B= 55,.? ( . = 0. Przy obow ią
zyw aniu ordynacji alternatywnej S 2 udziały te są równe: s 2A = 40, s2B= 45, s2c = 15. Jeśli praw dopo
dobieństwo przypisyw ane przez A utw orzeniu koalicji z C je s t wystarczająco duże, to A m oże pre
ferować opcję S2 (duże praw dopodobieństw o bycia silniejszym partnerem w koalicji rządzącej) nad 5' (więcej mandatów, lecz status partii opozycyjnej).
9 Benoit i Hayden (2001) obliczyli wskaźnik stopnia maksymalizacji mandatów ex ante oparty na wynikach sondaży w momencie zmiany ordynacji wyborczej i „poziomie proporcjonalności” ordy
nacji wyborczych. Zazwyczaj m ożna z takich danych w yestym ować z dobrą dokładnością, która ordynacja wyborcza da partii z danym poparciem w sondażach więcej m iejsc w parlamencie. Benoit i Hayden doszli do wniosku, że ogólny poziom maksymalizacji mandatów ex ante we wszystkich przypadkach zm iany prawa wyborczego w Polsce był duży i wzrastał w raz z upływem czasu.
Rozpatrzmy wszystkie pięć przypadków zmiany ordynacji wyborczej bada
nych w tym artykule. Wiele argumentów potwierdza, że partie nastawione były na maksymalizację mandatów.
Po pierwsze, w negocjacjach 1989 roku w Polsce było tylko dwóch graczy.
W takim przypadku dążenie do wpływu politycznego i maksymalizacji m anda
tów nie kolidują ze sobą.
Po drugie, w bardziej skomplikowanych przypadkach wyborów do Senatu 1991 i Sejmu 1993, system partyjny był w stanie silnej fragmentaryzacji i nie bardzo wiadomo, w jaki sposób jakiekolw iek rozważania na temat wpływu poli
tycznego mogły zostać wprowadzone do kalkulacji partyjnych. M ożna sformuło
wać bardziej ogólny argument odnoszący się do nowych demokracji: gdy partie są motywowane mandatami, warunki informacyjne sprzyjają kalkulacjom ma
ksymalizującym liczbę mandatów. W sytuacji niepewności oszacowanie wpływu zmiany wielkości okręgów, metody rozdziału mandatów czy wprowadzenia pro
gów wyborczych na liczbę mandatów konkretnego gracza jest trudne. Bardziej skomplikowane szacunki są jeszcze mniej wiarygodne. Tak więc fragmentaryza- cja systemu partyjnego i brak wiarygodnych szacunków poparcia efektywnie uniem ożliwiają wiarygodne symulowanie wpływu politycznego przy różnych ordynacjach10.
W przypadku zmiany ordynacji wyborczej do Sejmu w 1991 roku założenie o maksymalizacji mandatów jest nieadekwatne. W tym przypadku, będącym oczywistym wyjątkiem od generalnej zasady, partie nie tylko nie m aksym alizo
wały mandatów, ale nawet nie były motywowane mandatami. Długie negocjacje dotyczące ordynacji wyborczej do Sejmu w 1991 roku zakończyły się gwałtow
nym konfliktem z prezydentem W ałęsą wywołanym przez kwestie niezwiązane z podziałem mandatów. Wyniki Benoit i Hayden (2001) potwierdzają powyższe stwierdzenie. Ich oszacowanie stopnia maksymalizacji mandatów dla zmiany prawa wyborczego w 1991 roku wynosi 0, 54. W związku z tym ten przypadek zostaje wyłączony z rozw ażań11.
10 Podobne argum enty za m aksym alizacją mandatów przeciwko m aksym alizacji w pływ u poli
tycznego jako m otywacji partii politycznych w nowych dem okracjach lub dem okratyzujących się system ach autorytarnych m ożna znaleźć w: Brandy i M o (1992) dla K orei, Rem ington i Smith (1996) dla Rosji, B enoit i Schiem ann (2001) dla Wągier. Benoit i H ayden (2001) oszacow ali, że w przypadku w yborów do Sejmu w roku 1993 proporcja w ażona partii m aksym alizujących m an
daty w ynosiła 0, 72. N iektóre w yjątki od tej zasady, takie ja k PC, m ożna przypisać faktowi, że par
tyjni liderzy w ierzyli w system atyczne zniekształcenia sondaży (K am iński i in. 1998). Takie przy
padki są niekoniecznie niezgodne z m aksym alizacją mandatów, gdyż m ogą uw zględniać estym a
cje oparte na inform acji bardziej złożonej niż w yniki sondaży.
11 Bardziej szczegółow y opis zm iany ordynacji wyborczej w roku 1991 znajduje się w rozdzia
le „U waga na tem at ordynacji wyborczej do Sejmu w 1991 roku” .
CZY PARTIE KORZYSTAJĄ NA MANIPULACJACH SYSTEMEM WYBORCZYM? 49 Uwaga na temat racjonalności graczy
Efektywność manipulacji można ocenić, jeśli została przeprowadzona wiary
godna symulacja wyników wyborów przy alternatywnym prawie wyborczym.
Ocena racjonalności graczy, to znaczy wprowadzenie formalnej procedury decy
dowania, czy konkretna decyzja była racjonalna, jest przedsięwzięciem bardziej skomplikowanym.
Naszym zdaniem jakakolwiek fonnalna ocena racjonalności musi odnosić się do dobrze zdefiniowanego modelu decyzyjnego przypisanego graczowi. W pew
nych nietrywialnych przypadkach ocena racjonalności może zależeć od przyjętej koncepcji rozwiązania definiującej pojęcie „racjonalności” wewnątrz konkretne
go modelu, jak np. czy strategia jest słabo zdominowana lub racjonalizowalna.
Pogląd powyższy implikuje, że zanim można będzie oceniać działanie empirycz
nego gracza, należy zrekonstruować jego/jej model decyzyjny. Tego typu zadanie może okazać się bardzo skomplikowane, zwłaszcza jeśli oczekiwania gracza nie są oczywiste lub są słabo udokumentowane. Przypisywanie graczowi własnego modelu obserwatora może prowadzić do poważnych błędów (Tsebelis 1990).
Kwestie efektywności i racjonalności są logicznie niezależne, to znaczy, że ani efektywność nie implikuje racjonalności, ani nie zachodzi implikacja od
wrotna. To stwierdzenie jest dość intuicyjne. Są dwa powody, które m ogą wyja
śniać niekorzystną wypłatę racjonalnego gracza lub uderzający sukces głupca.
Po pierwsze model używany przez gracza może być nieadekwatny do rzeczywi
stego problemu decyzyjnego. M oże być to spowodowane niedostatkiem umiejęt
ności metodologicznych, ubogimi danymi lub po prostu wprowadzeniem przez kogoś w błąd. Po drugie, niespodziewana „zmiana stanu świata” może w warun
kach niepewności przypisać rozsądnej decyzji niską wypłatę lub też zamienić nierozsądną decyzję w chlubne zwycięstwo. W wyborach głównym źródłem nie
pewności są preferencje wyborców, zwłaszcza w nowych demokracjach z dużą zmiennością elektoratu. Najbardziej precyzyjna optymalizacja ex ante nie gwa
rantuje sukcesu ex post.
Jest wiele nieformalnych argumentów na rzecz hipotezy, że wszyscy gracze opisani w tym artykule włożyli wiele wysiłku w maksymalizację wypłat różne
go rodzaju podczas zmian ordynacji wyborczych lub innych instytucji. Lektura tajnych zapisków ze spotkań Biura Politycznego PZPR potwierdza, że eksperci komunistyczni podjęli imponujący wysiłek intelektualny, aby sformułować ade
kwatny model decyzyjny, odkrywając nawet na nowo pojęcie gry prostej (patrz Perzkowski [1994: 289-292]). Również prawicowe partie pokonane w wyborach w 1993 roku podejmowały próby zwiększenia swych szans przez zawiązywanie koalicji, a następnie szacowanie efektów tych akcji (Kamiński i in. 1998).
W obydwu przypadkach niespodziewane zmiany „stanu świata” i niedostatki metodologiczne przeszkodziły im w osiągnięciu lepszych wyników. Przypadki oczywistych błędów, tzn. wyborów strategii, które były ex ante słabo zdomino-
wane przy modelu decyzyjnym, jaki przyjmował gracz lub modelu, który może
my przyjąć za naturalny, występują rzadko. Zazwyczaj takie przypadki można wyjaśnić odwołując się do nieznajomości przez gracza istnienia pewnych strate
gii lub niezrozumienia reguł gry. Jeden taki przypadek jest opisany w następnej części i dotyczy wyboru przez koalicję „Ojczyzna” suboptymalnego sposobu re
jestracji w wyborach do Sejmu z 1993 roku.
Pięć przypadków manipulacji prawem wyborczym
Celem tej części artykułu jest przedstawienie wszystkich pięciu przypadków zmiany ordynacji wyborczej, które miały miejsce w Polsce między 1989 a 1993 rokiem. Cztery z nich spełniają założenia omówione w częściach „Operacjonali- zacja” oraz „Założenia o maksymalizacji mandatów” w stopniu uzasadniającym włączenie ich do analizy.
Poniżej opisane zostały negocjacje Okrągłego Stołu oraz reformy wyborcze 1991 i 1993 roku. Każda część zaczyna się krótkim przedstawieniem kontekstu politycznego. Następnie zidentyfikowani są główni gracze i zmiany ich tożsa
mości (poprzez łączenie i dzielenie się) między datą zmiany ordynacji a wybo
rami. Now a i alternatywna ordynacja są przedstawione w oddzielnej tabeli.
D m ga tabela zawiera zrekonstruowaną część danych, które posłużą do oblicze
nia indeksów.
Sejm i Senat w 1989 roku
Negocjacje Okrągłego Stołu rozpoczęły się siedem lat po tym, jak w wyniku stanu wojennego „Solidarność” zeszła do podziemia. Gospodarka stanu wojen
nego okazała się nieefektywna, a późniejsze próby jej reformy nie powiodły się.
W obliczu stopniowego upadku ekonomicznego po nieudanych reformach i serii masowych strajków „Solidarności” w późnych latach 80., decydenci kom uni
styczni zdecydowali się zachęcić opozycję do współpracy.
W trakcie negocjacji Okrągłego Stołu w 1989 roku dyskutowano wszystkie instytucje przyszłego porządku politycznego. Ordynacja wyborcza, prawdopo
dobnie najważniejsza część ustaleń okrągłostołowych, zajmowała zaledwie czte
ry strony. Pozostałe ponad 250 stron dokumentujących porozumienie i zawiera
jących szczegółowy katalog przepisów i deklaracji społecznych i ekonomicz
nych, było z późniejszej perspektywy pozbawione jakiegokolw iek znaczenia politycznego (Salmonowicz 1989).
Pomimo rozdzielenia 56 miejsc negocjacyjnych przy Okrągłym Stole między różnych partnerów liczyły się tylko dwie strony: koalicja komunistyczna i Zwią
zek Zawodowy „Solidarność”. Po wyborach koalicja komunistyczna rozpadła się na części. Trzy małe organizacje „koncesjonowanych katolików” pozostały
CZY PARTIE KORZYSTAJĄ NA MANIPULACJACH SYSTEMEM WYBORCZYM? 51 z PZPR, podczas gdy jego dawni satelici, partia chłopska ZSL i partia drobnych przedsiębiorców SD, dołączyły do „Solidarności” tworząc pierwszy niekom uni
styczny rząd w bloku komunistycznym. Niemniej jednak w czasie rozmów i wy
borów koalicja komunistyczna negocjowała ordynacją wyborczą wspólnie.
Ordynacja wyborcza podzieliła mandaty sejmowe na zarezerwowane dla ko
alicji komunistycznej oraz na obsadzane w wolnych wyborach za pom ocą m eto
dy większościowej z dogrywką (MR) w okręgach jednomandatowych. Mandaty w ramach stosunkowo niewielkiej listy krajowej były dzielone między partne
rów koalicji komunistycznej. Wybory do Senatu były całkowicie wolne. M etodą głosowania było tu głosowanie blokowe z dogrywką (LVR), podobne do MR (patrz tabela 1). Umowa obejmowała także prezydenta wybieranego przez obie izby parlamentu.
Ordynacja alternatywna różni się od obowiązującej jedynie m etodą głosow a
nia stosowaną do podziału 35% mandatów, które były rozdzielane w wolnych wyborach. Jest to jedyny param etr ordynacji wyborczej, który mógł zostać zm ieniony przez graczy. Z powodów wyjaśnionych poniżej odsetek mandatów wybieranych w wolnych wyborach akceptowalny dla obu stron m usiał być b li
ski 33 '/3%.
K w ota w olnych m andatów została ustalona na 35% po długich i m ozol
nych negocjacjach. Żadna znacząco niższa ani w yższa liczba nie byłaby za
akceptow ana odpow iednio przez „Solidarność” lub kom unistów. D la obydw u stron 33 V3% było w artością krytyczną w św ietle oczekiwanej kw alifikow a
nej w iększości w przyszłym parlam encie potrzebnej do odrzucenia w eta Se
natu. Przy m niejszej wolnej kw ocie koalicja kom unistyczna zyskałaby całko
w itą sw obodą podejm ow ania decyzji bez w zględu na w ynik wyborów. B yła
by ona w stanie sform ować rząd, w ybrać prezydenta, zm ienić konstytucję i rządzić efektyw nie naw et przy najgorszym scenariuszu, gdyby „Solidar
ność” zdobyła w szystkie w olne m andaty w Sejm ie i w szystkie m iejsca w Se
nacie. Taki układ był nie do zaakceptow ania dla „Solidarności”, poniew aż oznaczałby on przyjęcie statusu m arionetki w przyszłym parlam encie i m ógł
by doprow adzić do utraty poparcia na rzecz bardziej radykalnych odłam ów opozycji. G erem ek, sz ef negocjatorów „Solidarności” deklarow ał: „potrze
bow aliśm y [niew ielkiego m arginesu ponad kw alifikow aną w iększość] jak pow ietrza” (Skórzyński 1995: 244). O stateczny kom prom is, 35% z k w alifi
kow aną w iększością dwóch trzecich do odrzucania w eta Senatu daw ał „Soli
darności” pew ną niew ielką szansą zdobycia siły pozw alającej na w etow anie przyszłych zm ian konstytucyjnych i projektów ustaw. Tak więc dostarczał on koniecznej legitym acji dla decyzji zw iązku zaw odow ego o przystąpieniu do negocjacji O krągłego Stołu.
Druga ważna cecha ordynacji wyborczej, M R do Sejmu i LVR do Senatu ver
sus jakaś wersja metody proporcjonalnej, została zaskakująco zaniedbana przez
Tabela 1. Główne parametry ordynacji do Sejmu i Senatu obowiązujących w 1989 roku i ordynacji alternatywnych
SEJM Struktura okręgów
Kategorie okręgów
Regionalne Lista
krajowa
PZPR Wolne ZSL SD UM
Liczba okręgów 156 161 67 24 17 1
Mandaty w okręgach
(suma) 156 161 67 24 17 351
Metoda głosowania2 MR MR MR MR MR LV
Próg dla kandydatów,
w % - 503
Procedura nominacji Poparcie 3000 wyborców, członkostwo w partii4 Partia Alternatywna ordy
nacja wyborcza
Mandaty z puli 35% wybierane za pomocą metody proporcjo
nalnej (PR) z okręgami o wielkości 4-6 mandatów.
SENAT Struktura okręgów
Kategorie okręgów
Dwumandatowe Trzymandatowe
Liczba okręgów 47 2
Mandaty w okręgach
(suma) 94 6
Metoda głosowania2 LVR LVR
Procedura nominacji Poparcie 3000 wyborców, (brak ograniczeń partyjnych) Ordynacja alter
natywna
Mandaty przydzielane jedną z metod proporcjonalnych (PR) w ogólnokrajowym okręgu o wielkości 100 mandatów Źródło: Dziennik Ustaw, 1989: 102-103.
1 M andaty na liście krajowej zostały zarezerwowane w następujący sposób: PZPR, 17; ZSL, 9; SD.
3; CM, 6.
2 M R = metoda większościowa z dogrywką; LV = głosowanie blokowe; LVR = głosowanie blokowe z dogrywką; zob. opis metod głosowania w apendyksie.
3 Ze względu na błąd legislacyjny własności dogrywki w wyborach na listę krajow ą nie zostały zde
finiowane.
4 Kandydaci musieli należeć do następujących wzajemnie rozłącznych grup obywateli: partia komuni
styczna PZPR; organizacje i partie pod kontrolą komunistów: ZSL (partia chłopska), SD (partia małe
go biznesu), trzy małe organizacje prokomunistyczne CM (‘kato-marksiści’): PAX, PZKS, UChS.
CZY PARTIE KORZYSTAJĄ NA MANIPULACJACH SYSTEMEM WYBORCZYM? 53
„Solidarność” i jej negocjatorów. Różne tajne dokumenty PZPR oraz zdecydowa
ne oświadczenia głównych polityków komunistycznych pokazują natomiast, że sprawa ta była dla nich bardzo ważna i przykładano do niej dużą wagę podczas spotkań politbiura i Komitetu Centralnego PZPR (Reykowski 1997; Urban 1997).
Szczegóły rozważanej metody proporcjonalnej nie zostały ujawnione.
System PR okazał się nie do zaakceptowania dla kom unistów z dwóch po wodów. Po pierwsze, system PR oparty na listach w yborczych w ym usiłby le
galizację partii opozycyjnych, przed którym to krokiem kom uniści zaciekle się bronili (Kurski i Semka 1993: 18). Przypomnijmy, że w ybory M R odbywają się pom iędzy kandydatami niekoniecznie związanymi z partiam i, podczas gdy wybory PR w ym agają partii lub podobnych organizacji. Po drugie, koniem tro
jańskim kom unistów byli kandydaci do wolnych m andatów rekrutowani spo
śród popularnych aktorów, pisarzy i gwiazd TV, będący bezpartyjnym i sprzy
m ierzeńcami komunistów, a nazywani w czasie spotkań liderów kom unistycz
nych „małpam i” (Urban 1997: 48). Kom uniści wierzyli, że „m ałpy” uzyskają relatywnie wyższy wynik przy bardziej personalnie zorientow anym MR lub LVR niż przy systemie PR. Reykowski, główny projektant ordynacji kom uni
stycznej, relacjonuje, że jego awaryjny, zgłoszony w ostatniej chwili projekt ordynacji proporcjonalnej do Senatu zaproponowany generałowi Jaruzelskie
mu na tajnym spotkaniu został odrzucony dokładnie z tych pow odów (Rey
kowski 1997: 42—43). W tym m omencie Reykowski trafnie przew idyw ał, że LVR przyniesie kom unistom klęskę.
Estymacja podziału mandatów przy alternatywnej ordynacji wyborczej w sposób oczywisty zależy od przyjętej wielkości okręgów i metody rozdziału miejsc. Symulacje różnych autorów przedstawione poniżej nie określają tych pa
rametrów i estymują jedynie procent głosów oddanych na kandydatów kom uni
stycznych. Tak więc tabela 2 przedstawia różne estymacje wypłat przy alterna
tywnym systemie proporcjonalnym jako względny procent udziału „Solidarno
ści” i kandydatów komunistycznych we wszystkich głosach oddanych na mandaty z wolnej kw oty12.
„Solidarność” umiejętnie wykorzystała możliwości stworzone przez 35-pro- centową kwotę i zdobyła wszystkie wolne mandaty sejmowe oraz 99 ze 100 mandatów senackich. Siła blokująca uzyskana przez związek zawodowy w par
lamencie zaowocowała dziesięciotygodniowym patem przy tworzeniu gabinetu, rozpadem koalicji komunistycznej, uformowaniem pierwszego niekom unistycz
nego rządu i przyczyniła się do rozkręcenia spirali rewolucyjnej 1989 roku w in
nych krajach Europy Wschodniej. Przy alternatywnej proporcjonalnej ordynacji
12 Żadne oficjalne dane nie są dostępne. Przy dwóch graczach, którzy otrzym ują znaczące po
parcie, sym ulacje w yników są mało wrażliwe na rodzaj form uły PR przy założeniu, że wielkość okręgów je s t rzędu co najmniej 5 -6 mandatów.
wyborczej, komuniści uzyskaliby znacznie lepszy wynik. Najprawdopodobniej zachowaliby oni kontrolę nad wszystkimi głównymi grami parlamentarnymi chroniąc w ten sposób - przynajmniej na jakiś czas - system przed upadkiem (Kamiński 1999).
Tabela 2. Mandaty głównych graczy w wyborach 1989 roku i szacowane mandaty przy alternatywnej ordynacji proporcjonalnej (w %)
Główni gracze
Wybory 4 czerwca 1989 rokua
S 9l
Symulacje rozkładów przy ordynacji proporcjonalnej S 1’
Poparcie 4 marca 1989e
(V, ·)
Zysk γ.
(Sq- S P)v.
V l l ' l GRb Kwiatkowski0 Kamińskid
SEJM Koalicja
komunistyczna 74, 5 74, 7 1 474,! ' : 7 ' j -9, 43
Solidarność 35 25, 5 25, 3 25, 9 ? b. d.
SENAT Koalicja
komunistyczna 1 27, 2 : 23. 9 i ' —24, 55
Solidarność 99 72, 8 76, 1 ? b. d.
Źródła: ΆSejm i Senat Rzeczypospolitej Polskiej 1989-91 (1991: 20-38); bGebethner 1989; cytat za Raciborski 1991: 118); °Kwiatkowski (1992: 370); dKamiński (199: 105);
eKurski i Semka (1993: 18); Urban (1997: 46-48); Reykowski (1997: 42-43).
Uwaga: W kolumnie „Poparcie”, ‘+Γ oznacza poparcie przyjętej ordynacji wyborczej;
*? ’ oznacza brak danych (niesprecyzowane stanowisko). W kolumnie „Zysk” S f oznacza średnią oszacowań liczby mandatów przy alternatywnej proporcjonalnej ordynacji wy
borczej z kolumn „Symulacje”. Zacieniowanie oznacza graczy, którzy wybrali ordynacją mniej korzystną dla siebie.
Sejm i Senat w 1991 roku
Kontrakt Okrągłego Stołu określał, że nowa ordynacja wyborcza będzie obo
wiązywać tylko w wyborach 1989 roku. Negocjacje dotyczące nowej ordynacji rozpoczęły się na początku 1990 roku, zaraz po tym, jak aktorzy polityczni uwie
rzyli w ostateczny upadek porządku komunistycznego w Europie Wschodniej.
CZY PARTIE KORZYSTAJĄ NA MANIPULACJACH SYSTEMEM WYBORCZYM? 55 Rozpatrywano zarówno ordynację do Sejmu, jak i do Senatu. Ostateczna wersja ordynacji do Senatu wprowadziła jedynie nieznaczne modyfikacje w stosunku do wersji z 1989 roku (patrz tabela 3).
Tabela 3. Podstawowe parametry ordynacji wyborczej do Senatu obowiązującej w 1991 roku i alternatywnej ordynacji mieszanej
Struktura okręgów
Kategorie okręgów
Dwumandatowe Trzymandatowe
Liczba okręgów 47 2
Mandaty w okręgach (suma) 94 6
Metoda rozdziału mandatów LVa LV
Alternatywna ordynacja wyborcza
Mieszana większościowo-proporcjonalna z 49 man
datami i metodą FPTP i 51-mandatowym okręgiem z zamkniętą listą i metodą Hare-Niemeyera
Źródło: Dziennik Ustaw, 1991 a: poz 246.
aLV - głosowanie blokowe, FPTP - First Past the Post, zob. opis w apendyksie.
Ordynacja wyborcza do Senatu została szybko uchwalona 10 maja. Głównym przedmiotem negocjacji był stopień proporcjonalności ordynacji. Ostateczna wersja została uchwalona przez przypadek. Początkowo bezpieczną przew agą 156: 146 wygrała alternatywna ordynacja mieszana PR/MR. Jednakże podczas głosowania jeden z przeciwników ordynacji mieszanej zakradł się do górnego rzędu części Sejmu zajmowanej przez jej zwolenników i zauważył, że niektórzy z nich głosowali naciskając klawisze w imieniu swoich nieobecnych kolegów.
W powtórzonym głosowaniu przez podnoszenie rąk, metoda LVR wygrała 142: 141 {Sprawozdanie Stenograficzne, 1991)13.
Tabela 4 pokazuje, że sześciu z dziesięciu graczy popierało ordynację do Se
natu która, jak pokazują symulacje, okazała się dla nich mniej korzystna expost, liczba mandatów jednego gracza jest identyczna przy obydwu ordynacjach;
a trzech graczy popierało ordynację, która była dla nich ex p o st korzystniejsza.
W tej drugiej grupie byli posłowie niezależni (KNP), którzy nie musieli wykony
wać żadnych estymacji, by wyliczyć, że wymagająca list partyjnych metoda pro
porcjonalna nie poprawi ich sytuacji. Fragmentaryzacja, która nastąpiła po wy
borach 1991 roku była najpoważniejszą krótkoterminową konsekwencją nowego prawa wyborczego. Partie, których liderzy rozważali, negocjowali i dyskutowali konsolidację na początku roku 1991, nie mieli motywacji do zawierania koalicji
13 W yniki sym ulacji zostały otrzymane poprzez zmniejszenie liczby m andatów przydzielanych przez LVR do jednego i rozdzielenie pozostałych mandatów w jednym dużym okręgu (G ebethner
1992: 7 8 ).
Tabela 4. Mandaty głównych graczy w wyborach do Senatu w 1991 roku oraz szacowa
ne mandaty przy alternatywnej ordynacji większościowo-proporcjonalnej (w %)
Główni gracze (partie)
Wybory 27 października
199la (S‘)
Symulacje rozkładów przy
ordynacji wyborczejb (S! ’)
Poparcie 20 maja 1991°
(L)
Zysk γ.
(S. - S. ) v.
v Z l ' l
UD 21 1 Ϊ Μ Μ
SLD 4 10 -1 +6
WAK 9 11 ■ 4-1 -2
PSL 7 7 -1 0
POC 9 14 i 1 -5
KLD 6 . 9 1 1: -3 '
PL > 5 6 / +! - I
Solidarność 1 1 8 + 1 +3
PChD l i l l i l l l i l l l .. '. -i· ■ •I
Piast 1 1 ? b. d.
Mniejszość
Niemiecka 1 1 ? b. d.
KNP
(niezależni) 19 8 + 1 + 11
Źródła: a>bGebethner (1992: 72); cPolski Biuletyn Informacyjny (1991); Kronika sejmo
wa (1991).
Uwaga: Tożsamości graczy były rejestrowane w czasie wyborów. W tabeli przedstawio
ne zostały jedynie ustabilizowane partie i koalicje partii biorące udział w wyborach 1991 roku. W kolumnie „Poparcie”, ‘+Γ oznacza głosowanie za przyjętą ordynacją wyborczą;
‘-Γ oznacza głosowanie przeciwko ordynacji z 1991 roku na korzyść ordynacji alterna
tywnej; *? ’ oznacza brak danych. Tożsamości graczy w czasie głosowania parlamentarne
go zostały przyporządkowane partiom parlamentarnym; niektóre nazwy były inne podczas głosowania. ‘Senatorowie niezależni’ zostali policzeni jako oddzielny byt, ponieważ pod
czas głosowania byli reprezentowani przez klub parlamentarny, który działał jako ‘bezpar
tyjna partia’ KNP. Zacieniowanie oznacza graczy, którzy wybrali ordynację mniej korzystną dla siebie.
CZY PARTIE KORZYSTAJĄ NA MANIPULACJACH SYSTEMEM WYBORCZYM? 57 przy nowej ordynacji. Efektywna liczba partii politycznych osiągnęła rekordową liczbę 10, 714. Dwa lata do następnych wyborów parlamentarnych przyniosły cztery gabinety balansujące na krawędzi upadku przez cały okres swojego urzędowania.
Uwaga na tem at ordynacji wyborczej do Sejmu w 1991 roku
Przypadek wyborów 1991 roku nie spełnia naszych założeń z dwóch powo
dów. Po pierwsze, czynniki zewnętrzne wpływały na decyzje partii o poparciu ordynacji. Podczas gdy ordynacja wyborcza do Senatu była wewnętrzną sprawą parlamentu, ordynacja do Sejmu stała się przedmiotem zainteresowania prezy
denta Wałęsy. Sprawą budzącą najwięcej emocji był rozmiar kontroli prezydenta nad przebiegiem wyborów i nad kom isją liczącą głosy. Sposób przeliczania gło
sów na mandaty był mniej ważny. W pewnym momencie prezydent przedstawił parlamentowi dwie opcje: jedna z nich była mniej, a druga bardziej proporcjonal
na niż status quo. Bitwa o ordynację wyborczą przyniosła poważny kryzys poli
tyczny, weta prezydenckie i w końcu desperacką próbę zmiany ordynacji poprzez poprawkę konstytucyjną. Pojawiały się groźby rozwiązania parlamentu, a nawet użycia armii. Ostateczne głosowanie nad ordynacją wyborczą odbyło się pod sil
ną presją, by uchwalić jakikolwiek rodzaj ordynacji przeciwko wetu Wałęsy15.
Po drugie, alternatywna ordynacja wyborcza jest trudna do zidentyfikowania.
Ordynacja z 1989 roku nie może zostać użyta jako punkt odniesienia, gdyż była ona przewidziana do jednorazowego zastosowania. Pomiędzy 10 maja a l l czerwca miało miejsce pięć istotnych sesji głosowania nad nowymi projektami lub wetami, natomiast na ostatniej szóstej sesji odrzucony został prezydencki projekt zmiany konstytucji, zawierający również regulacje zmieniające ordyna
cję. Podczas sesji 2., 4. i 5. większość wymagana do odrzucenia weta prezydenc
kiego lub senackiego wynosiła dwie trzecie. Podczas sesji trzeciej wymagana była tylko jedna trzecia. Najpoważniejsza ordynacja konkurencyjna została przedstawiona Sejmowi na sesji 4. przez Senat i bazowała on na projekcie pre
zydenckim. Łączyła ona istotne wzmocnienie siły prezydenta z niew ielką zmia
ną sposobu przeliczania głosów na m andaty16.
14 Efektyw na liczba partii politycznych, najbardziej popularny w skaźnik fragm entaryzacji par
lamentu, je st zdefiniow any jak o ENPP=1/Z"=1p j, gdzie p . oznacza odsetek m andatów zdobytych przez partię i (Laaksa i Taagepera 1979). W iększe w artości indeksu reprezentują w iększą fragmen- taryzację. W Stanach Zjednoczonych ENPP je s t bliski 2.
15 B enoit i H ayden (2001) estym ują w ażoną proporcję partii, które podjęły decyzję ex ante zgodną z m aksym alizacją m andatów dla jednej z sesji głosowań w 1991 roku na jedynie 0 , 54. Ta
ki w ynik potw ierdza hipotezę, że proces podejm ow ania decyzji nie był m otyw ow any mandatami.
16 W tym projekcie metoda H are’a została zastąpiona m etodą Sainte-Lague. Sym ulacje pow y
borcze pokazują, że około 8, 3% mandatów zm ieniłoby w łaściciela w w yniku zastosow ania tej m e
tody (G ebethner 1992: 62). Estym acje autora pokazują, że dla tego projektu π = 0, 5, a γ = 0. Tak więc w łączenie tego przypadku nie w płynęłoby na w yniki opisane w następnej części artykułu.
Sejm w roku 1993
O rd yn acja w yborcza 1991 roku b y ła szeroko krytyk ow an a za p rz y c z y nienie się do fragm en taryzacji. W krótce też u tw orzyła się k o a lic ja re fo r
m atorów . P ierw szy p ro jek t U nii D em okratycznej, najw iększej p a rtii, który odw oływ ał się do pom y słu ordynacji m ieszanej p ro p o rcjo n aln o -w ięk szo - ściow ej z p o czątk u roku 1990, został odrzucony przez w szy stk ie p o z o sta łe partie. K olejny, bardziej realisty czn y projekt zo stał zbudow any w okół w iększeg o zbioru p o ten cjaln y ch beneficjentów . O stateczna k o a lic ja sied m iu p a rtii u form ow ała się podczas długiego okresu d ocieran ia się i targów d o ty czących różnych param etró w ordynacji. Z najdow ali się w niej zaró w no p o stk om u niści, ja k i zag o rzali antykom uniści. O rdynacja zo stała p rz y ję ta zdecy d o w an ą w ięk szo ścią w Sejm ie 15 kw ietnia 1993 roku. Z ostała ona o k rzyk n ięta przez m niejsze p artie jako : „łajdackie ro zw ią z a n ie ”,
„szw in d e l w y b o rc z y ” i „ d y k ta tu ra dużych p a rtii” (C h ru śc ia k 1999:
107-10 8).
K oalicja sejm owa nie m iała większości w Senacie i projekt w rócił do Sej
mu z istotnym i popraw kam i. O stateczne głosow anie w Sejmie, które zasadni
czo przyw róciło oryginalną wersję, miało m iejsce podczas istotnych w ydarzeń politycznych 28 m aja 1993. Tego samego dnia rząd Suchockiej został odw o
łany w iększością jednego głosu. Rząd mógł przetrw ać, gdyby nie nagła niedy
spozycja żołądkow a m inistra spraw iedliw ości, który spóźnił się na głosow a
nie o kilka sekund. N astępnego dnia prezydent W ałęsa rozw iązał parlament.
Tak więc ordynacja wyborcza, która m iała obowiązywać w odległych w ybo
rach 1995 roku, została niespodziew anie zastosow ana ju ż po 4 m iesiącach we wrześniu 1993.
Nowa ordynacja wyborcza była również proporcjonalna, jednak trzy główne zmiany mocno faworyzowały większe partie. Wyższe progi wyborcze wykluczy
ły mniejsze partie z ostatecznego rozdziału mandatów. Nowa formuła rozdziału mandatów była bardziej przyjazna w stosunku do dużych partii. Również średnia wielkość okręgów znacznie zmalała.
Oczywistą ordynacją alternatywną była obowiązująca ordynacja z 1991 roku (patrz tabela 5).
Rozłam y i fuzje w parlam encie oraz nieudane koalicje wyborcze były ce
chami charakterystycznym i tego okresu szybko zm ieniających się tożsam ości graczy politycznych. W m om encie głosow ania nad ordynacją w yborczą w 1993 roku parlam ent liczył 18 klubów i kół. W wyborach startowało 15 głównych partii i koalicji partii. Główne partie parlam entarne poszły do w ybo
rów pod własnym szyldem. Kilku graczy stworzyło koalicje w yborcze lub zmieniło nazwy. We w szystkich przypadkach nowo utworzone koalicje zaw ie
rały graczy, którzy nad now ą ordynacją wyborczą głosowali w ten sam sposób.
W śród 15 kom itetów wyborczych była jedna nowa partia i dwie partie pozapar
CZY PARTIE KORZYSTAJĄ NA MANIPULACJACH SYSTEMEM WYBORCZYM? 59 lamentarne. Tabela 6 przedstaw ia graczy z ich tożsam ościam i ustalonym i w czasie w yborów 17.
Tabela 5. Główne parametry ordynacji wyborczej do Sejmu w wyborach 1993 oraz ordynacji alternatywnej z 1991 roku
Struktura okręgów
Kategorie okręgów
Regionalne Lista krajowa
Liczba okręgów 52 1
Mandaty w okręgach (suma) 391 69
Progi ogólnokrajowe
Partia lub komitet 5% 7%
Koalicja partii 8% 7%
Komitet mniejszości 0% lub 5% 0% lub 7%
Metoda głosowania Quasi-lista d’Hondtab Zamknięta lista d’Hondtac Alternatywna ordynacja wyborcza (ordynacja z roku 1991)
Struktura okręgów
Kategorie okręgów
Regionalne Lista krajowa
Liczba okręgów 37 1
Mandaty w okręgach (suma) 391 69
Progi ogólnokrajowe 0% 5%d
Metoda głosowania Quasi-lista Hare-Niemeyers Zamknięta lista, zmody
fikowana Sainte-Lague
Źródło'. Dziennik Ustaw, 1991b, poz. 252; 1993, poz. 205.
aKomitety mniejszości mogły wybrać jeden próg, z którego były zwolnione; bZob. opis metod w apendyksie; cGłosy używane do rozdzielenia mandatów w ramach listy krajo
wej były równe sumie głosów oddanych na listę w okręgach regionalnych; dLub zdoby
cie mandatów w co najmniej pięciu okręgach regionalnych.
17 W sym ulacjach ordynacja z 1991 roku została zastosow ana do rzeczyw istego system u par
tyjnego i głosów z 1993 roku. G łosy w okręgach zostały rozbite na obwody, które następnie zosta
ły połączone tak, aby odtw orzyć strukturę 37 okręgów z 1991 roku. N ie zakładano żadnych popra
w ek na głosow anie strategiczne (G ebethner 1995: 21).
Tabela 6. Mandaty głównych graczy w wyborach 1993 roku i szacowane mandaty przy alternatywnej ordynacji z 1991 roku (w %)
Główni gracze (partie)
Wybory 19 września 1993“
(5/0
Symulacje rozkładów przy ordynacji z 1991
rokub (SP)
Poparcie 15 kwietnia
1993°
<y)
Zysk γ(
(S‘‘-SP)vi
PC 0, 0 4, 6 + 1 -4, 6
Ojczyzna 0, 0 8, 3 -1 +8, 3
PSL-PL 0, 0 1, 7 -1 + 1, 7
KPN 4, 8 7, 3 + 1 -2. 5
SLD 37, 2 20, 9 + 1 + 16, 3
PSL 28, 7 16, 1 +1 + 12, 6
KLD 0, 0 3, 3 . +1 -3, 3
Solidarność 0, 0 5, 5 -1 +5, 5
UD 16, 1 11, 5 +1 +4, 6
UP 8, 9 8, 5 : -1 -0, 4
UPR 0, 0 2, 2 -1 +2, 2
KdR 0, 0 0, 9 -1 +0, 9
Mniejszość
Niemiecka 0, 9 0, 9 +1 0
Źródła: “Monitor Polski (1993); bGebethner (1995); cMazur (1993).
Uwaga: Tożsamości graczy były rejestrowane w czasie wyborów. W tabeli przedstawio
ne zostały jedynie ustabilizowane partie i koalicje partii biorące udział w wyborach 1993 roku. W kolumnie „Poparcie”, ‘+1’ oznacza głosowanie za przyjętą ordynacją wyborczą;
‘-1’ oznacza głosowanie przeciwko ordynacji z 1993 roku na korzyść ordynacji alterna
tywnej. Tożsamości graczy w czasie głosowania parlamentarnego zostały przyporządko
wane partiom parlamentarnym; niektóre nazwy były inne podczas głosowania. Zacienio- wanie oznacza graczy, którzy wybrali ordynację mniej korzystną dla siebie.
Podział m andatów przy starej ordynacji byłby diam etralnie różny. W czte
rech przypadkach kom itety popierały ordynację, która przyniosłaby im mniej mandatów. Osiem kom itetów popierało ex p o st korzystniejszą ordynację. Je
den z tych komitetów, związana z Kościołem „O jczyzna”, liczył na efekt
„mszy niedzielnej” . Jako jedyna duża partia ZChN, tworzący trzon „O jczy
zny” , głosow ał przeciwko nowej ordynacji, gdyż ta dopuszczała oprócz nie
dzieli również sobotę jako m ożliw y dzień wyborów. Obawy te okazały się nie
CZY PARTIE KORZYSTAJĄ NA MANIPULACJACH SYSTEMEM WYBORCZYM? 61 uzasadnione, gdyż w ybory odbyły się ostatecznie w niedzielę. „O jczyzna” p o
pełniła również ex ante błąd rejestrując się jako koalicja zam iast jako kom itet wyborczy. Jej w ynik wyborczy był nieco poniżej progu dla koalicji, natom iast powyżej progu dla komitetów.
Krótkoterminowe konsekwencje polityczne nowej ordynacji w porównaniu ze starą były ogromne. Dwie partie postkomunistyczne uzyskały kom fortową większość mandatów sejmowych (65, 9%) zdobywając jedynie 35, 8% głosów i odbudowały swoje znaczenie polityczne. Podzielona prawica postsolidarno
ściowa przegrała doszczętnie. Przy starej ordynacji partie postkomunistyczne nie uzyskałyby większości sejmowej i rząd byłby najprawdopodobniej utworzony z partii postsolidarnościowych (Kamiński i in. 1998).
Wyniki: Efektywność herestetyki wyborczej w Polsce 1989-1993 Wyniki przedstawiają wskaźniki efektywności dla różnych podzbiorów zwo
lenników i przeciwników wszystkich czterech analizowanych reform ordynacji.
Tabele 2, 4, i 6 dostarczają odpowiednich danych. W skaźniki te m ogą być inter
pretowane dwojako: po pierwsze, dostarczają one wyczerpującego opisu przy
padków polskich, a po drugie m ogą być użyte do wyciągnięcia pewnych wnio
sków dotyczących systemów partyjnych nowych demokracji18.
O stateczne decyzje dotyczące poparcia zm iany ordynacji były we w szyst
kich przypadkach rezultatem długich debat w ew nątrzpartyjnych ze w spar
ciem ekspertów, sondaży i z użyciem m etod sym ulacyjnych. Przypom nijm y, że w artość π należy do [0 , 1], gdzie */2 oznacza sytuację, gdy gracze popiera
li ex p o st korzystniejszą dla nich ordynację dokładnie w połow ie przypad
ków. Im w iększa jest w artość π, tym gracze częściej popierali korzystniejszą ordynację. D la w skaźnika γ w artość 0 oznacza przypadek, gdy średnio nikt nie zyskał i nikt nie stracił na popieranym przez siebie praw ie w yborczym . Dla dodatniego γ, w iększa wartość oznacza w iększy średni zysk partii u zy
skany z popieranego rozw iązania. M ałe liczby reprezentują niew ielkie zyski lub straty.
18 Dla testu istotności zdefiniowane sąnastępujące zmienne na podstawie tabel 2 , 4, i 6: SUKCES (7Γ= 1 J e ś li γ > 0; π = 0, jeśli γ,. < 0); POPARCIE (s. = 1 lub -1 ); ZYSK (γ,. ); ROK (1989, 1991, 1993);
PROGRAM (lewicowe: koalicja komunistyczna, SLD, UP; chłopskie: koalicja komunistyczna, PSL, PSL-PL, PL; centrowe: UD, Solidarność, KLD; prawicowe: UPR, KdR, KPN, PC, Ojczyzna, WAK, POC, PChD; inne: M niejszość niemiecka, KNP); GENEZA (komunistyczne: SLD, PSL, koalicja ko
munistyczna, solidarnościowa: UP, Solidarność, KLD, PL, PSL-PL, KdR, PC, Ojczyzna, WAK, POC, PChD, UD; inne: KPN, UPR, Mniejszość niemiecka, KNP). Przypadek y. = 0 wchodzi do indeksu π z w agą 1 /„ podczas gdy do zmiennej SUKCES jest liczony jako brak danych. Koalicja komuni
styczna została policzona dwa razy (jako lewicowa i chłopska) z odpowiednimi wagami.
