Dygo, Marian
"Vlastni životopis", Karel IV, Praha 1978
: [recenzja]
Przegląd Historyczny 71/3, 635-636
1980
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
Z A P IS K I 635
K arte n ” (ciekawe ilustracje), oraz H orsta W e r n i c k e , „Zur Frage der M it gliedschaft in der H anse”. Obaj autorzy zapow iadają obszerniejsze prace na te tem aty.
M. D. Ja n P a k u l s k i , S iły polityczno-społeczne w Wielkopolsce w
pierw szej połowie X IV w ieku, U niw ersytet M ikołaja K opernika —
Rozprawy, Toruń 1979, s. 270.
Istotny problem tej książki to skład społeczny grupy aktyw nie uczestniczącej w w ypadkach, związanych z um acnianiem się w Wielkopolsce w ładzy W ładysława Łokietka, a także z początkiem panow ania K azim ierza Wielkiego. Tłem są n astę pujące w ydarzenia: zabiegi o odzyskanie Pomorza, pasmo konfliktów polsko-bran- denburskich i polsko-krzyżackich, piastowsko-głogowskie i luksem burskie roszcze nia do panow ania w Wielkopolsce, wreszcie stabilizacja stosunków polsko-krzy żackich w momencie pokoju kaliskiego w 1343 r. P ytanie o stru k tu rę grupy popie rającej Łokietka i Kazim ierza Wielkiego a także o stru k tu rę opozycji jest w isto cie rzeczy pytaniem o stru k tu rę rodową szlachty, gdyż rola i interesy innych podmiotów ówczesnego życia politycznego, Kościoła i m iast zostały tu zaledwie odnotowane. A utor kontynuuje tem atykę, podjętą wcześniej przez J. B i e n i a k a („Wielkopolska, K ujaw y, ziemie łęczycka i sieradzka wobec problem u zjednocze nia państwowego w latach 1300—1306”, Toruń 1969). Sam ród rycerski (heraldycz ny) rozum iany jest przezeń jako rozrodzona możnowładcza rodzina wczesnofeudal- na w raz z dyfundującym i do niej elem entam i z daw nej drużyny i drobnego r y cerstw a. Metoda polega tu na ustalaniu przynależności rodowej osób w ystępują cych głównie jako świadkowie na dokum entach związanych treścią lub datacją ze wspom nianym i wypadkam i. Wymaga to retrogresyw nego korzystania z później szych danych genealogicznych (autor spożytkowuje m onografie poszczególnych ro dów heraldycznych). Zaszeregowanie wym ienionych osób do elity politycznej doko nuje się w sposób w pewnym stopniu arbitralny, na podstawie piastow anych przez nie urzędów. W szystkiemu przyświeca założenie o zasadniczo rodowej strukturze czternastow iecznej elity społeczno-politycznej.
Okazuje się więc, że i W ładysława Łokietka i Kazim ierza Wielkiego popierały na terenie W ielkopolski te same rody, które daw ały w niej oparcie rządom Prze- myślidów. Miało też m iejsce stopniowe przenikanie do grupy zwolenników królów krakow skich przedstaw icieli rodów opozycyjnych, jednak skład rodowy opozycji nie zm ieniał się. Powyższe ujęcie tem atu nie rozjaśnia specjalnie kluczowych za gadnień tego okresu — niejasną pozostaje spraw a w yboru K rakow a na stolicę, spraw a opierania się ostatnich królów piastow skich na M ałopolanach, których przysyłano na urzędy w Wielkopolsce. Liczne przykłady podziałów politycznych w ew nątrz rodów skłaniają samego au to ra do wniosku, że w polityce solidarność rodowa specjalnie się nie przejaw iała. Czytelnik zaczyna pow ątpiewać w znacze nie rodu, jako pierwszoplanowego czynnika politycznego czternastowiecznej Polski.
Z. M.
K a r e l IV, V lastní životopis, Odeon, P raha 1978, s. 229, il. Sześćsetlecie śm ierci K arola IV (zm. 1378), króla Czech, króla i cesarza N ie miec, w ładcy i literata, obfitowało licznymi, związanym i z tą osobą w ydaw nic tw am i. naukow ym i i okolicznościowymi. Prezentow ana publikacja zaw iera najcie
636 Z A P IS K I
kawsze dzieło literackie K arola — jego autobiografię. W ydany został tekst łaciński (jest to szóste z kolei wydanie) oraz równolegle współczesne tłum aczenie czeskie (wydanie jedenaste). Edycją łacińską opracował Bohumil R y b a . Podstaw ą w yda nia był najstarszy zachowany rękopis (obecnie w wiedeńskiej Bibliotece Narodo wej), pochodzący jeszcze z okresu życia K arola IV. W wyjątkow ych przypadkach sięgano do rękopisów młodszych. Obecne wydanie różni się w detalach od pod stawowej edycji Josefa E m i e r a z 1882 r. Edycja łacińska nie została zaopa trzona w ap a ra t krytyczny. Objaśniono jedynie cytaty z pism ewangelistów, p sal mów itp. O zasadach w ydania tek stu łacińskiego inform uje krótkie objaśnienie. Przekładu „V ita” na język czeski dokonał Jak u b P a v e l .
Znawca postaci K arola IV — J iři S p ě v á č e k zamieścił w omawianym w y dawnictwie obszerne omówienie autobiografii jako dzieła historiograficznego i lite rackiego. Przedstaw ił okoliczności i cel pow stania tekstu, jego stru k tu rę i zaw ar tość treściową, relację do rzeczywistości historycznej i funkcje ideowe, jakie miało pełnić. Dużo m iejsca poświęcił J. Spěváček kw estii datacji autobiografii. Skłonny jest on datować pow stanie tek stu łacińskiego dopiero na około 1370 r. W zakoń czeniu zestaw ił autor dotychczasowe edycje autobiografii.
O ikonografii i oprawie plastycznej poszczególnych rękopisów autobiografii, ze szczególnym uwzględnieniem przedstaw ień K arola IV napisał Josef K r á s a . Osobną uwagę poświęcił przedstaw ieniom K arola IV w dziełach plastyki drobnej i w m alarstw ie ściennym.
Ozdobą om aw ianej publikacji są ilustracje, w szystkie wielobarwne. Przede wszystkim zamieszczono tu reprodukcje kilk u n astu m in iatu r z piętnastowiecznego (1472 r.) rękopisu autobiografii (obecnie Biblioteka Narodowa, Wiedeń), ilu stru ją cych różne epizody z życia K arola IV. Ponadto znajdujem y w książce liczne foto grafie podobizn K arola IV z kaplicy św. K atarzyny na zam ku K arlštejn (freski z początku drugiej połowy XIV w ), z . kaplicy św. W acława w praskiej katedrze św. Wita (freski, około 1370), przedstaw ienia K arola znajdujące się w praskiej Galerii Narodowej (m alarstw o, około 1370), jego podobizny na pieczęciach, p a ra m entach kościelnych itp. Autorzy wydaw nictw a nie zapomnieli też o podobiznach licznych żon K arola IV (katedra św. Wita, rzeźba).
M. D.
Ł. I. I w i n a, K rupnaja wotczina siewero-wostocznoj Rusi konca
X IV — pierw oj polowiny X V I w., ' Izdatielstw o „N auka”, Leningrad
1979, s. 223.
Przedm iotem m onografii jest analiza w zrostu klasztornej własności ziemskiej na przykładzie moskiewskiego Simonowa, klasztoru w XIV—XVI wieku. A utorka wykazała, że ustalone przez historiografię rosyjską i radziecką etapy rozwoju własności ziemskiej klasztorów w tym okresie znalazły potwierdzenie w dziejach tego niezupełnie typowego potentata kościelnego (centralne położenie i poprzez w ieki ścisłe więzi władz klasztoru z najwyższym aparatem państwowym i hie rarch ią duchowną). K lasztor pow stał w drugiej połowie XIV w ieku i do połowy XV w ieku przekształcił się w wielkiego feudalnego właściciela ziemskiego. Potem powiększanie się m ajątk u ziemskiego następow ało w olniej (za w yjątkiem lat opriczniny). K lasztor stał się właścicielem ziemi w 19 ujezdach, w tym w ujeździe moskiewskim (w pobliżu klasztoru) posiadał zaledwie około 1/4 wszystkich włości. A utorka zanalizowała drogi powiększania się posiadłości ziemskich klasztoru (na dania, kupno, i in.), przyw ileje klasztbru na ziemię oraz przedstaw iła te w arstw y społeczne, kosztem których rosła powierzchnia dóbr klasztornych.
