INSTYTUT NAUKOWO-BADAWCZY EUROPY WSCHODNIEJ W WILNIE (1930-1939) I JEGO WKŁAD W ROZWÓJ POLSKIEJ SOWIETOLOGII

(1)

PL ISSN 0023-5903

M AREK KORNAT In s ty tu t Historii

U n iw ersytetu Jagiellońskiego

INSTYTUT NAUKOWO-BADAWCZY EUROPY W SCHODNIEJ W WILNIE (1 9 3 0 -1 9 3 9 ) I JE G O WKŁAD W ROZWÓJ

POLSKIEJ SOWIETOLOGII

Początki sowietologii w Polsce (1 9 1 8 -1 9 3 9 ) to problem , k tó ry nie był d o ty ch c z a s przedm io tem szczegółow ych b a d a ń . D orobek polsk ich sowieto- logów o k resu m iędzyw ojennego, chociaż znaczący i d o ść ró żno ro dny te m a tycznie, pozo staje w łaściw ie n iezn an y , m im o niew ątpliw ego w zro stu z a in tere so w a ń tą te m a ty k ą w historiografii światow ej lat o s ta tn ic h 1. Rola szcze

gólna w rozw oju polskich stu d ió w sow ietologicznych p rzy p a d ła twórcom i p ra c o w n ik o m I n s ty tu tu N aukow o -B adaw czeg o E u ro p y W sch od niej w W ilnie. G eneza i rozwój tej placów ki oraz przegląd sta n o w isk b adaw czych sowietologów z a tru d n io n y c h w In sty tu cie s ą tem atem tego a rty k u łu .

Nie p o w sta ła d o tych czas p ra c a o p re k u rs o ra c h sowietologii w m iędzy

w ojennej E u ro p ie 2, co u tr u d n ia s tu d ia porów naw cze, gdyż p o lsk ą „szkolę sow ietologiczną” sy tuow ać trz e b a w tak ic h ram a ch . D ziałalność In s ty tu tu E u ro p y W schodniej w ym aga w yczerpującej m onografii. B rak u je też b io g ra fii tw órców ośro dka: S te fa n a E h re n k re u tz a , a zw łaszcza W iktora S u kien - nickiego (1 9 0 1 -1 9 8 3 ) i S ta n isła w a Sw ianiew icza (1899-1997). W h isto rio grafii po w stały n a te n te m a t tylko dw a sk ro m n e przyczynki, p o m y ślan e jak o w stęp do dalszych b a d a ń . S ą to: w ażny, ale dość pobieżny szkic R om an a D w orka3 In s ty tu t E uropy W schodniej (1 9 3 0 -1 939)4 oraz przegląd polskiego p iśm ien n ictw a naukow ego n a te m a t Rosji Sowieckiej a u to rs tw a H an n y i R y szarda Szaw łow skich Polish Sovietology 1 9 1 8 /1 9 - 1 9 3 9 5. O wiele więcej

1 Por. zwłaszcza: Exit from Communisme, ed. S. R. Graubard, Princeton 1993 (tain artykuły L. Kołakowskiego i M. Malii): F. Furet. E. Nolle, Fascisme et communisme, Paris 1998; A.

Gleason. Totalitarianism. The Inner History of the Cold War, Oxford 1995; ważna dyskusja z udziałem historyków: R. de Felice. E. J. Hobsbawm, E. Nolte, R. Pipes, G. Procacci, F. Furet.

I. Kershaw, w: „Le Débat", nr 89, 1996, s. 120-189.

2 Dorobek prekursorów refleksji nad faszyzmem przedstawił bardzo interesująco R. de Felice, Interpretacje faszyzm u, tł. M. de Rosset-Borejsza, Warszawa 1976. Brakuje natomiast podo

bnego podsumowania stanowisk twórców sowietologii.

3 Pseudonim nieznanego autorowi tego artykułu historyka krajowego.

4 R. Dworek, Instytut Europy Wschodniej (1930-1939), „LIbertas. Kwartalnik Społeczno-Poli

tyczny”, 1988, 12. s. 26-47 (to samo we wrocławskim periodyku „Europa", wyd. podziemnym

„Instytutu Europy Wschodniej”, nr 1, 1987). Autor stawiał sobie za cel tylko przypomnienie istnienia samej instytucji 1 sylwetek wileńskich badaczy.

5 R. H. Szawlowski, Polish Sovietology 1918/19-1939, „The Polish Review”, 17, 1972, 3, s.

3-36. Tam krytyczny przegląd bibliograficzny polskiego piśmiennictwa epoki międzywojennej

(2)

p isa n o n a to m ia s t n a te m a t p o strz e g an ia Związku Sowieckiego przez opinię p o lsk ą i zach o d n io e u ro p e jsk ą 6.

K w erenda w zb io rach In s ty tu tu Polskiego i M uzeum im. G en erała Sikorskiego w Londynie pozwoliła przed staw ić dorobek sowietologów w i

leń sk ic h pełniej, niż n a to pozw ala le k tu ra ich publikow an y ch rozpraw i w sp o m n ie ń 7. U zupełnieniem stały się fragm entarycznie zach ow ane d o k u m en ty z archiw ów w ileńskich: C entralnego A rchiw um Państw ow ego Re

p u b lik i Litew skiej8, Biblioteki Litewskiej A kadem ii N au k 9 oraz B iblioteki U n iw ersy tetu W ileńskiego10.

K oncepcja zorgan izo w an ia placów ki stu d ió w w sch o d n ich pojaw iła w drugiej połowie la t d w udziestych w k ręgu w ileńskich federalistów , „k ra

jow ców ” i d em okratów . Tradycje „myśli w sch od niej” były w ty ch śro d o w is

k a c h bog ate i ży w otne11. Rok 1929 przyniósł k onkretyzację form ułow anych od d o ść d a w n a planów . In s ty tu t N aukow o-B adaw czy E u ro p y W schodniej, u tw o rzo ny w raz z Szkołą N auk Politycznych (SNP) przy U niw ersytecie S te fa n a B atorego w W ilnie, rozpoczął działalność 23 lutego 1930 r. W tym d n iu zw ołano in a u g u ra c y jn e zeb ran ie członków -założycieli12. In s ty tu t był re z u lta te m w sp ó łp racy trzech osób: S te fa n a E h re n k re u tz a , w ybitnego h is to ry k a p raw a, b a d a c z a in sty tu cji ustrojow ych Wielkiego K sięstw a Litew

na temat bolszewfzmu 1 Rosji Sowieckiej. Miał to być fragment szerszej całości obejmującej dorobek zachodniej historiografii na tym polu badawczym.

6 Dorobek polskiej historiografii Jest i tu ograniczony. Por. H. Wisner, Z historii stosunków kulturalnych polsko-radzieckich 1919-1939, Warszawa 1987. Rozprawa L. Piątkowskiego, Związek Radziecki w publicystyce polskiej 1922-1928. Spoleczeilstwo, polityka, gospodarka.

Lublin 1992, nie zalicza się do udanych, uwzględnia tylko publicystykę polityczną. Antologia Spojrzenie na Rosję, oprać. J. Kochanowski, Warszawa 1994, uwzględnia tylko reportaże, a pomija historiografię i eseistykę. Ważna Jest praca E. Dmitrówa, Obraz Rosji i Rosjan w propagandzie narodowych socjalistów 1933-1945. Stare i nowe stereotypy. Warszawa 1997. O percepcji sowieckiej Rosji przez zachodnich intelektualistów głównie P. Hollander, Political Pilgrims. Travels of Western Intellectuals to the Soviet Union, China and Cuba 1928-1978, Oxford 1981, oraz H. R. Lottman, Lewy brzeg. Od Frontu Ludowego do zimnej wojny, tł. J. Giszczak, Warszawa 1996. Na ten temat też refleksje F. Fureta, Przeszłość pewnego złudzenia, tł. M. Ochab, J. Górnicka-Kalinowska, Warszawa 1996.

7 Materiały biograficzne obydwu uczonych (z okresu powojennego) w zbiorach Instytutu Polskiego i Muzeum im. Generała Sikorskiego (dalej: 1PMS) w Londynie: W. Sukiennickiego

— kolekcja 214, S. Swianiewicza — kolekcja 260.

8 Centralne Archiwum Państwowe Republiki Litewskiej (dalej: CAPRL), fond USB, sygn. 176 (Instytut Europy Wschodniej).

9 Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk (dalej: BLAN), fond Instytut Europy Wschodniej, sygn.

223 (notatki z wykładów w dużym stopniu nieczytelne).

10 Spuścizna Mariana Zdziechowskiego, Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego (dalej: BUWil.), fond 33 (konspekty wykładów w Instytucie oraz bardzo obszerna korespondencja za lata , międzywojenne).

11 W tej sprawie J. Bardach, Krajowcy, inkorporacjoniiści, federaliśct, w: idem, O dawnej i niedawnej Litwie, Poznań 1988, s. 260-279; por. też J. Jurkiewicz, Rozwój polskiej myśli politycznej na Litwie i Białorusi w latach 1905-1922, Poznań 1983; z historiografii litewskiej ostatnio R. Minknys, Stosunki polsko-litewskie w wizji krajowców, „Zeszyty Historyczne”, 104,

1993, s. 123-129.

12 Statut Instytutu zredagowano we wrześniu 1929 r., a uchwalono na posiedzeniu Rady Naukowej Towarzystwa dla Badań Europy Wschodniej 2 3 II1930. Tekst Statutu Towarzystwa, zob. „Rocznik Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej” (dalej: „Rocznik”), Wilno

1933, t. 1. s. I-XVI.

(3)

skiego; J a n u s z a Jęd rz e je w ic z a 13, ówczesnego p o d se k re ta rz a s ta n u w P re zydium R ady M inistrów , i W itolda S taniew icza (1 8 8 8 -1 9 6 6 )14, sp ecjalisty w zak re sie ekonom iki rolnej, re k to ra USB w la ta c h 1 9 3 4 -1 9 3 5 , a w rządzie K azim ierza B a rtla m in is tra reform roln y ch (1926-1928). Praw dopodobnie, jak m o żn a to odtw orzyć n a p o d staw ie tru d n y c h do sk o n fro n to w a n ia z in nym w iarygodnym źródłem w sp o m n ień W iktora S uk ienn ickieg o Legenda a rz e c z y w is to ś ć 15, E h re n k re u tz przy w sp a rciu Staniew icza i Jędrzejew icza u z y sk ał w k o ń cu 1929 r. zatw ierdzenie ram ow ej koncepcji In s ty tu tu przez M inisterstw o W yznań Religijnych i O św iecenia Publicznego. W ra m a c h tych s ta r a ń o p raco w ano też fin an so w ą stro n ę pro jek tu i stw orzono p ie r

wszy b u d ż e t placów ki n a ro k 1930. K oncepcja In s ty tu tu z o sta ła o p a rta n a zm odyfikow anych w zorach niem ieckich. J a k o m odel w ykorzystano zw łasz

cza w ro cław sk i „ O s te u ro p a -In s titu t”, dobrze z n a n y S tanisław ow i Sw ianie- wiczowi, k tó ry ta m w łaśn ie przygotow yw ał sw oją rozpraw ę o Leninie w la tac h 1 9 2 8 -1 9 2 9 16.

S te fa n E h re n k re u tz (18 8 0 -1 9 4 5 ), wedle słów S ukien nick iego w łaściw y tw órca i s p iritu s m o ven s I n s ty tu tu , m iał b o g a tą biog rafię17. U rodzony w Łowiczu, w 1904 r. w stą p ił do PPS. Dw a la ta później z o sta ł a reszto w an y po raz pierw szy, przez k ilk a m iesięcy w ięziony był w tw ierdzy brzeskiej.

P lanow anych stu d ió w w W arszaw ie nie m ógł ukończyć, gdyż rosyjski u n i w ersytet był b o jkotow any z pow odu s tra jk u polskiej młodzieży. K ształcił się w W iedniu, a d o k to ra t w z ak resie h isto rii średniow iecznego p ra w a p o lsk ie

go u z y sk a ł n a un iw ersy tecie w L ipsku. J a k o o c h o tn ik w alczył w 1920 r., d o sta ł się do niew oli sow ieckiej, ale zbiegł z tra n s p o rtu kolejowego. N a odrodzonym USB objął k a te d rę h isto rii u s tro ju Polski i Wielkiego K sięstw a Litew skiego18. Na sta n o w isk o re k to ra USB pow ołany z o sta ł w czerw cu 1939 r ., był w ybierany do S e n a tu IV ( 1 9 35 -19 38 ) i V ( 1 9 3 8-19 39 ) kad encji, pełniąc fu n k cję przew odniczącego kom isji oświatow ej. Po an e k sji W ilna przez Litwę je s ie n ią 1939 r. u siln ie zabiegał o p rzetrw an ie U niw ersytetu, ale o sta te cz n ie tak i k o m p rom is z w ładzam i litew skim i nie ok azał się m ożli

wy. W la ta c h o k u p a c ji kierow ał tajn y m u n iw ersy tetem w W ilnie i b ra ł udział w p ra c a c h tzw. K om itetu Polskiego. W nieform alny m K onw encie S tro n n ictw Politycznych, przy urzęd zie D eleg ata R ządu RP n a W ileńszczyz-

13 R. Szawłowski słusznie sytuuje stworzenie Instytutu w takiej, szerszej perspektywie.

14 Zob. S. Swianiewicz, Witold Staniewicz, „Kultura”, Paryż, 1967, 6 /2 3 6 , s. 11-25. Staniewicz pelnil rolę swego rodzaju łącznika między Wilnem a Warszawą.

15 W. Sukiennicki, Legenda i rzeczywistość. Wspomnienia i uwagi o dw udziestu latach Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, Paryż 1967.

16 0 Instytucie wrocławskim por. Geschichte Osteuropas. Zur Entwicklung einer historischen Disziplin in Deutschland, Österreich und in der Schweiz 1945-1990, red. E. Oberländer.

Stuttgart 1992, s. 18.

17 For. J. Pukszto, Ostatnie chwile Rektora Stefana Ehrenkreutza i USB, „Zeszyty Historyczne", 120, 1997, s. 20-34 oraz polemiczne wspomnienia syna rektora, Andrzeja Ehrenkreutza Śmierć Rektora, „Gazeta Wyborcza”, nr 238, 10-11 X 1998, s. 30. Brak biogramu uczonego w R B.

18 S. Ehrenkreutz profesorem nadzwyczajnym został w 1921 r., a zwyczajnym w 1929 r. O Jego stanowisku w nauce uwagi J. Bardacha, Statuty litewskie w ich kręgu prawno-kulturowym, w: iiem, op. cit., s. 9-72.

(4)

n ę Z y g m u n ta Fedorowicza, reprezen to w ał śro d o w isk a zw iązane z d e m o k ra tycznym skrzydłem daw nego obozu piłsudczykow skiego, b ęd ąc zdecydow a

nie krytycznym wobec p ro g ra m u O bozu Z jednoczenia N arodow ego19. A re

szto w any przez NKWD je s ie n ią 1944 r. w w ięzieniu był p o d d a n y b ru ta ln y m p rze słu ch a n io m , zm arł 21 lipca 1945 r .20

M inister w yznań religijnych i ośw iecenia publicznego J a n u s z Jęd rze- jew icz (18 8 5 -1 9 5 1 ) — w brew stereo ty p o m historiografii doby PRL u m y sł otw arty, polityk o szerokich h o ry zo n tach — pojm ow ał budow ę in te le k tu alnego zap lecza d la polityki zagranicznej p a ń s tw a jak o p rio ry te t21. Z tą m yślą, n ależąc do czołowych p o staci rządzącej elity piłsudczykow skiej, w sp ierał wysiłki w ileńsk ich pom ysłodaw ców In s ty tu tu w pierw szym tr u d n ym o k resie organizo w an ia placów ki.

E h re n k re u tz z o stał przew odniczącym Z a rzą d u i faktycznym szefem placów ki, chociaż n a p rez e sa I n s ty tu tu w y b ran o 23 lutego 1930 r. J a n a Rozw adow skiego (zm. 1935), a n a d y re k to ra au tonom icznej Szkoły N auk Politycznych22 — J a n u s z a Jędrzejew icza. W m aju 1933 r. te n o s ta tn i z o sta ł prem ierem rz ą d u i n a sta n o w isk u d y re k to ra SNP z a stą p ił go W ładysław W ielhorski23. F u n k cje s e k re ta rz a p ełn ił Kazim ierz O kulicz (18 96 -1 97 9), ab so lw en t W ydziału Praw nego USB, z n a n y p u b lic y sta i re d a k to r dzien n ik a

„Kurier W ileński”. Po jego u s tą p ie n iu k a n c e la rią In s ty tu tu kierow ał (od 1935 r.) p o e ta Teodor B ujnicki (19 1 1 -19 4 4), je d e n z przyw ódców w ileńskiej lewicy ak ad em ick iej24.

Na członków -założycieli In s ty tu tu zostali w ybrani: W itold A bram ow icz (b. p rezy d en t Wilna), S ta n isła w A rnold (historyk), F ra n cisz ek B u ja k (tw órca p o d sta w h isto rii gospodarczej w Polsce, prof. U JK we Lwowie), Ludw ik C h o m iń sk i (poseł, działacz PSL-W yzwolenie i SL), Piotr D unin -B o rk o w sk i (prezydent Lwowa), S tefan E h re n k re u tz , C ezaria B au d o u in de C o u rte n a y - E h re n k re u tz o w a, później Jędrzejew iczow a (etnograf), Jó z ef Folejew ski (pre

zy d en t W ilna), Iwo Ja w o rsk i (prof. USB, p ra w n ik -k o n sty tu c jo n a lista ), J a n u s z Jędrzejew icz, Z ygm unt J u n d z iłł (prof, p ro c e d u ry cywilnej USB, dzie

k a n R ady Adw okackiej w Wilnie), Ludw ik K olankow ski (historyk), T adeusz Kowalski (arch eo lo g-orien talista), B ro n isław K rzyżanow ski (adw okat, s e n a to r, p isa rz polityczny, federalista), J a n K ucharzew ski, W acław Lednicki, S ta n isła w M ackiewicz (red ak to r d z ie n n ik a „Słowo”)25, Teofil Em il M odelski

19 A. Ehrenkreutz odrzuca domniemanie J. Pukszty w sprawie związków rektora z OZN.

20 Patrz J. Pukszto, Ostatnie chwile, s. 33-34.

21 Brak biografii politycznej tego polityka. Zob. biogram J. Hulewicza w PSB, t. 11, 1965, s.

231-235. Por. niedokończone wspomnienia ministra: J. Jędrzejewicz, W służbie Idei, oprać.

W. Jędrzejewicz, Londyn 1972. Brak niestety omówienia udziału autora w tworzeniu wileń

skiego ośrodka sowietologicznego.

22 Do 1933 r. obowiązywała nazwa: Wyższa Szkoła Nauk Politycznych przy Instytucie Nauko

wo-Badawczym Europy Wschodniej.

23 Badacz ten zajmował się wyłącznie zagadnieniem litewskim.

24 W tej kwestii S. Bereś, Ostatnia wileńska plejada. Szkice o poezji kręgu Żagarów, Warszawa 1990; por. refleksje C. Miłosza: Teodor Bujnicki, w: idem. Zaczynając od moich ulic, Wrocław 1990, s. 185 n., idem. Rok myśliwego, Kraków 1991, s. 199-204.

25 S. Mackiewicz zyskał wśród sowietologów duże uznanie Jako autor eseju-reportażu Myśl w obcęgach. Rzecz o psychologii społeczeństwa Sowietów, Wilno 1933, wyd. 3 (Warszawa

(5)

(h isto ry k , re d a k to r „K w artalnika H istorycznego”), Kazimierz N itsch (języ

ko zn aw ca, prof. UJ), Kazim ierz O kulicz (dziennikarz), J a n O tręb sk i (języ

ko zn aw ca, prof. USB), S ta n isła w P aprocki (prezes w arszaw skiego I n s ty tu tu S p ra w Narodowościow ych), J a n P iłsu d sk i (poseł, późniejszy m in is te r s k a r bu ), J a n Rozw adow ski, S tefan Rygiel (działacz społeczny, d y re k to r Biblio

tek i W róblew skich), W ładysław Sem kow icz (h istoryk-m ediew ista), Witold S tan iew icz, S ta n isław Sw ianiew icz, M arian Św iechow ski, Leon W asilew ski, J o a c h im W ołoszynow ski (polityk, dzien n ik arz, poseł BBWR), S ew eryn Wy

s ło u c h , W ład y sław Z a w a d z k i (e k o n o m ista ), M a ria n Z d z ie c h o w sk i26.

W 1932 r. dołączono E rw in a K oschm iedera, W ładysław a W ielhorskiego i H ad żę S e rąja C h a n a (przedstaw iciela społeczności T ataró w w Polsce, le k to ra języ k a tureckiego).

R a d a A d m in istracy jn a po d legała kom p eten cy jnie m inistrow i WRiOP.

Z arząd był trzyosobow y i d ziałał w składzie: J . P iłsudsk i, S. E h re n kr eu tz i W. A bram ow icz. In sty tu t rozpoczął d ziałalno ść w czterech a u to n o m ic z n y c h sek cjach : h isto ry cz n o -p ra w n ej pod przew odnictw em S. E h re n k re u t- za, ekonom icznej pod k ieru n k iem W. Zawadzkiego, histo rii lite ra tu ry i j ę zy k o zn aw stw a (kierow nik J . O trębski)27 oraz etnograficznej pod o p iek ą C.

E h re n k re u tz o w ej28. W ra m a c h ta k n ak reślo n eg o m odelu rów nolegle w yod

rę b n iły się refe ra ty sp e cja ln e — n a zasadzie teryto rialnej. Z a g ad n ien ia b ałty ck ie u jęto w referacie zorganizow anym pod kierow nictw em W. W iel

h o rsk ie g o 29. B adacz te n był cenionym e k sp ertem w zak resie pro b lem aty k i rozw oju now oczesnej narodow ości i państw ow ości litew skiej30. S tu d ia n a d

1930. wyd. 1). Był to zapis wrażeń z podróży do ZSRR, odbytej w 1929 r. (rec. S. Swianiewicz,

„Rocznik", t. 2, s. 358-359],

26 W skład Rady Administracyjnej powołano: Abramowicza, Arnolda, Bujaka, Ehrenkreulza, Ehrenkreutzową, Kucharzewskiego, Nitscha, Okulicza, Jana Piłsudskiego, Rozwadowskiego, Staniewicza, Świechowskiego, Zawadzkiego i Zdziechowsklego; zob. Powstanie i pierw szy okres działalności Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej w Wilnie, w: „Rocznik", t. 1, s. 254-264.

27 Wiele uwagi tej sprawie poświęcał rocznik „Balticoslavica” (zob. t. 3, Wilno 1938).

28 Szerzej C. Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutzowa, Zakład Etnologii Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie i jego zadania, „Balticoslavica”, t. 1, 1933, s. 75-98; K. Moszyński, Die polnische Ethnologie und Ethnographie seit dem Jahre 1925. „Balticoslavica”, t. 3, 1938, s.

136-202; J. Otrębski, Przyczynki słow lańsko-litew skie, Wilno 1930.

29 Władysław Wielhorski (1885-1967), z wykształcenia inż. rolnik, doktor filozofii UJ, w 1924 r. był deportowany do Polski za kierowanie organizacją Polaków na Litwie (kowień

skiej), działalność naukową rozpoczął od problematyki agrarnej Litwy.

30 Zob. W. Wielhorski, Państwowość Litwy etnograficznej wobec zagadnienia trwałego pokoju w Europie, Warszawa 1919, ss. 117; idem. Warunki rozwoju świadomości narodowej Litwinów i pow stania współczesnego p a ń stw a litewskiego (1861-1920), w: Pamiętnik VI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Wilnie, Lwów 1935, t. 1, s. 126-143; idem, Litwa etnograficzna.

Przyroda jako podstaw a gospodarcza. Rozwój stosunków narodowościowych, Wilno 1928, ss.

216; idem, Litwa współczesna. Warszawa 1938, ss. 254; idem, Byt ludności polskiej w pań

stw ie litewskim w świetle dochodzeń je j praw przed Ligą Narodów, oprać, idem, Wilno 1925;

idem. Polityka ekonomiczna Litwy, Warszawa 1933 („Polityka Narodów” — odbitka); idem.

Sprawy terytorialne, „Rocznik”, t. 1, s. 1-50; idem, Naród białoruski wśród sw ych sąsiadów ,

„Reduta-Kurs Spraw Wschodnich", seria 3, z. 7, ss. 26, Londyn 1949; idem, The Importance o j the Polish Eastern Provinces for the Polish Republic, Glasgow 1943; Idem, Strefa pięciu mórz.

Zagadnienie Europy Środkowo-Wschodniej, Londyn 1942, ss. 15; idem, Litwini, Białorusini, Polacy w dziejach kultury W. Ks. Litewskiego, w: „Alma Mater Vilnensis" (Londyn), t. 2. 1951 ; idem. Stosunki językow e, wyznaniow e i etniczne w Wielkim Księstwie Litewskim pom iędzy

(6)

ZSRR podzielono n a trzy zespoły badaw cze: p ro b lem aty kę g o sp o d arczą (S.

Sw ianiew icz), sp raw y p ra w n o -u stro jo w e (W. S ukiennicki) i z a g ad n ien ia narodow ościow e (S. W ysłouch). J a k słu sz n ie podnosi R. D w orek, n a rozwój In s ty tu tu p a d ł dotkliw y cień ograniczeń budżetow ych, a w konsekw encji i w ydatków n a szkolnictw o wyższe w Polsce u progu la t trzyd ziestych31.

I n s ty tu t nie m iał p ra w a w łasn o ści do lokalu w g m a c h u B iblioteki Państw ow ej im. E u stac h e g o i Emilii W róblew skich (ul. A rse n a lsk a 8)32.

D użym s u k c e se m sta ło się n a to m ia s t zorganizow anie c en n ej biblioteki sow ietików , k tó ra ro z ra sta ła się z biegiem czasu (w 1938 r. 13 tys. w o lu

minów). N a p o d staw ie zezw olenia MSW z 1931 r. prow adzono sy ste m a ty c z n ą p re n u m e ra tę czaso p ism sow ieckich (37 tytułów) i grom adzono z a c h o d n ią lite ra tu rę sow ietologiczną33.

R odząca się p o lsk a sow ietologia m iała swoje zaplecze fin anso w e w p o sta c i b u d ż e tu USB, Tow arzystw a Przyjaciół N auk w W ilnie i now o p o w sta łego T ow arzystw a d la B a d a ń E u ro p y W schodniej34. W lite ra tu rz e w ystępuje też tr u d n e do weryfikacji przypuszczen ie, iż śro dk i fin an so w e organizow ał In sty tu to w i II O ddział S z ta b u Głównego35. Z pew nością rozw ojem placów ki in tereso w ał się p łk T ad eu sz Pełczyński, szef w yw iadu do 1937 r .36

I n s ty tu t m iał swój o rg an w p o sta c i serii w ydaw niczej pośw ięconej z a g ad n ien io m w sch o d n io eu ro p ejsk im p t. „Biblioteka I n s ty tu tu N au ko w o- B adaw czego E u ro p y W schodniej w W ilnie”. Łącznie ogłoszono czte rn a śc ie tom ów 37. W ra m a c h „Biblioteki” u k a z a ł się nie tylko pierw szy to m sy ntezy S uk ien n ick ieg o , ale tak że m onografia Sw ianiew icza o L eninie i s tu d iu m porów naw cze Jasin o w sk ieg o z z a k re s u h isto rii idei (patrz niżej). Źródłem inform acji o p ra c a c h i rozw oju placów ki był „Biuletyn I n s ty tu tu ”, do 1938 r. w ychodzący ja k o rocznik. In s ty tu t koordynow ał tak ż e w y daw nic

two m iędzynarodow ego ro czn ik a „Balticoslavica” pod re d a k c ją E. Kosch- m ied era, n a którego ła m a c h u k azyw ały się — obok p ra c p o lsk ic h — rów nież rozpraw y b a d a cz y niem ieck ich i etnologów z krajów b a łty c k ic h 38. P o d s ta wowe p u b lik a c je pracow ników In s ty tu tu zam ieszczane były n a ła m a c h

XIII a XVIII wiekiem, „Teki Historyczne", t. 13, 1964-1965, s. 17-40.

31 J. Jędrzejewlcz, op. cit., s. 113-163.

32 Bibliotekę tę założył Jeden z twórców Wileńskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. wybitny reprezentant myśli tzw. Krajowców, Tadeusz Wróblewski !1858-1925), zob. nekrolog: Śp.

Tadeusz Wróblewski, jako założyciel Biblioteki im. E. t E. Wróblewskich, .Ateneum Wileńskie”, t. 3, 19 2 5 /2 6 , s. 436-441; R. Dworek, op. cit., s. 27.

33 R. Dworek, op. cit., s. 28. Por. A teneum Wileńskie”, t. 9, 1933-1934, s. 451.

34 Towarzystwem kierował do 1935 r. wybitny Językoznawca, zarazem filozof nauki — Jan Rozwadowski, ówczesny prezes PAU.

35 Tak C. Miłosz, Teodor Bujnicki, s. 185. Przeczy tej opinii W. Wielhorski, por. idem.

Wspomnienia z przeżyć, passim.

36 W. Sukiennicki. Legenda, s. 58-61.

37 Obok omawianych tu prac Sukiennickiego, Swianiewicza i Jasinowskiego ogłoszono też m.in. S. Wysłouch, Posługi komunikacyjne w miastach W. Ks. Litewskiego na praw ie magde

burskim do połow y XVI w., Wilno 1936; A. Deruga, Piotr Wielki a unici l unia kościelna 1700-1711, Wilno 1936. W ramach „Prac Polskiego Towarzystwa dla Badań Europy Wschod

niej i Bliskiego Wschodu” ukazały się: W. Lednickiego, Przyjaciele Moskale, Kraków 1935 (t.

12) i H. Batowskiego, Państwa bałkańskie 1800-1923 (t. 15).

38 Periodyk firmowała rada redakcyjna w składzie: W. Antoniewicz, C. Ehrenkreutzowa, K.

(7)

„R ocznika In s ty tu tu N aukow o-B adaw czego E u ro p y W schod niej” (pod red.

S. E h re n k re u tz a ), którego, ze w zględu n a tru d n o śc i finansow e, w yszły tylko d w a tom y (1 9 3 3 -1 9 3 4 ). W pierw szym d om inow ała p ro b le m aty k a n a ro d o w ościow a oraz sp ra w y bałty ck ie39. Tom drugi „Rocznika” przygotow any w ra m a c h se m in a riu m Sw ianiew icza z o stał w całości pośw ięcony p ro b le m om ekonom icznym ZSRR i n o sił p o d ty tu ł „Z agadnienia gosp odarcze ZSRR”40. O bok artykułów : S. Sw ianiew icza41, F a n n y Lint42, Jerzeg o W isz

niew skiego43, Jerzego J a g m in a 44 zaw arto ta m dość o b szern y ze sta w re c e n zji, w tym książek: S. M ackiew icza45, J a n a O ttm a ra B e rso n a 46, W ładysław a S tu d n ic k ieg o 47, M ichała F a rb m a n a 48 i p ra c sowietologów n iem ieckich oraz em ig ran tó w ro sy jsk ic h 49. W arto w spom nieć, iż odw oływ anie się do u s ta le ń n a u k i niem ieckiej i do rosyjskiej lite ra tu ry em igracyjnej odgryw ało w p r a c a c h b adaw czych w ileńskich sowietologów rolę pow ażną.

D oniosłe było znaczen ie „Prac Polskiego Tow arzystw a d la B a d a ń E u ro py W schodniej i Bliskiego W sch o d u ” p u b lik ow anych pod re d a k c ją W acław a Lednickiego, w ybitnego ru sy cy sty , u c z n ia M. Zdziechow skiego, wów czas p ro fe so ra U J, w ykładow cy slaw istyki U n iw ersytetu B ru k selsk ieg o 50. Ogó

Moszyńskl, Konrad Górski oraz Jakko Kalinii (Helsinki) i Oskar Loovits (Tartu).

39 W. WielhorskJ, Sprawy terytorialne w polityce Litwy, „Rocznik”, t. 1, s. 1-50; T. Nagurski, Kłajpeda, s. 51-114; ks. A. Wiskont, Konkordat litewski w zestawieniu z konstytucją pań stw o

w ą litew ską i konkordatem polskim, s. 174-240. Tam też omówione niżej artykuły Wysłoucha i Grzegorza Wirszubskiego.

40 Prace tam zawarte powstały w latach 1931-1932 w ramach Sekcji Ekonomicznej Instytutu utworzonej w 1931 r. i był to plon działalności tej komórki.

41 S. Swianiewicz, Rzut oka na zasadnicze problemy sowieckiej polityki gospodarczej, „Rocz

nik”, t. 2. s. 1-47; idem, Z zagadnień sowieckiego przem ysłu ciężkiego, „Rocznik”, t. 2. s.

252-289.

42 F. Lint, Sowiecki przem ysł tekstylny w latach 1928-1932, „Rocznik”, t. 2, s. 290-306.

43 J. Wiszniewski, Problem „chozraszczetu", „Rocznik”, t. 2, s. 307-332.

44 J. Jagmin, Rozwój Inlarstwa w Sowietach, „Rocznik”, t. 2, s. 170-250.

45 S. Mackiewicz, Myśl w obcęgach, passim (rec. S. Swianiewicz, „Rocznik”, t. 2, passim).

46 J. O. Berson, Nowa Rosja. Na przełomie dwóch pięciolatek. Warszawa 1933 (rec. S.

Swianiewicz, „Rocznik”, t. 2, s. 356-358).

47 W. Studnicki, Rosja (rec. J. Święcicki. „Rocznik”, t. 2, s. 354-356).

48 M. Farbman, Piatiletka, Warszawa 1931 (rec. W. Studnicki, Rocznik, t. 2, s. 346-348).

49 P. Hansel. Die Wirtschaftspolitik Sowjetrusslands .Tübingen 1930 (rec. W. Studnicki, „Ro

cznik”, t. 2. s. 341-343); A. Jugow, Die Volkswirtschaft der Sowjetunion und ihre Probleme, Dresden 1929 (rec. W. Studnicki. „Rocznik”, t. 2, s. 343-346); Die rote Wirtschaft. Probleme und Tatsachen, red. G. Dobbert, Königsberg 1932, tam artykuły O. Hoetzscha i W. H.

Chamberlina (rec. W. Studnicki, „Rocznik", t. 2, s. 349-350); H. Nagler, Die Finanzen und die Wahrung der Sowjetunion, Berlin 1932 (rec. J. Wiszniewski, „Rocznik", t. 2, s. 350-352); S.

G. Strumilin, Problemy planirowanlja w SSSR, Leningrad 1932 (rec. J. Wiszniewski, „Rocznik", t. 2, s. 352-354); Welt vor dem Abgrund. Politik, Wirtschaft und Kultur ln komunistischen Staate, red. J. Iljin, Berlin 1931 (rec. W. Studnicki. „Rocznik", t. 2, s. 360-368); A. Rundt, Sowiety tworzą nowego człowieka, tł. M. Sieniawski, Warszawa 1932 (rec. W. Studnicki, „Rocznik”, t.

2, s. 368-370).

50 Sporo nowego światła rzuca na stosunki W. Lednickiego i M. Zdziechowskiego ich obszerna a nieznana korespondencja z lat 1925-1938, BUWil. (Oddz. Rękopisów), fond 33, sygn. 535, oraz opinia Zdziechowskiego o Lednickim w związku z jego kandydaturą na członka PAU (1933), fond 33, sygn. 59.

(8)

łem w tej serii u k azało się do w y b u ch u wojny osiem naście książek51.

Szerokie ram y u z y sk ała a k c ja odczytów i w ykładów publicznych. In s ty tu t z a p ra sz a ł przedstaw icieli n a u k i z zagranicy, zw łaszcza uczonych z krajów środk ow o-w scho d niej E uropy. W W ilnie gościli: B ernd Pessler (Hannover), M. R eicher, A. F isch er, H. M ikkola (Helsinki), Theodor O b erlän d er (Króle

wiec) oraz R om an S m al-S to ck i i M iron K orduba (badacz z U kraińskiego In s ty tu tu H istorycznego w W arszawie).

I n fr a s tr u k tu r a p o lsk ich „studiów w sch o d n ich ”, rozb u d o w an a dopiero w d ru gim dziesięcioleciu niepodległości, p rzedstaw ia się zatem dość in te resu ją co , choć w p o ró w n a n iu z dorobkiem n a u k i niem ieckiej były to o siąg nięcia n a d e r sk ro m n e . W N iem czech funkcjonow ały trzy placów ki tego ro d zaju (w B erlinie od 1923 r., w Królewcu od 1916 r. i we W rocław iu od 1923 r.) oraz dw a tow arzystw a: „D eutsche G esellschaft zu m S tu d iu m O s te u ro p a s ” pow ołane w 1920 r. i „N ord- u n d O std e u tsc h e F o rs c h u n g s g e m e in sch a ft” u tw o rzon e w 1935 r. w celu unifikacji „bad ań w sc h o d n ic h ” n a m odłę h itlero w sk ą 52.

P lan k sz ta łc e n ia w Szkole N au k Politycznych obejm ow ał trzy lata . Łącznie liczba stu d e n tó w początkow o nie o siągn ęła 200 słu ch aczy , lecz przy k o ń c u fu n k cjo n o w a n ia placów ki dochodziła do 500 osób. S tr u k tu r a zaw odow a s tu d iu ją c y c h b yła zróżnicow ana. Przeważali praco w n icy a d m i

n istra c ji państw ow ej i dyplom acji (była też kilkuosobow a g ru p a w ojsko

wych)53. M ieszkańcy W ilna i ziem pó łn o cn o -w sch o d n ich stan ow ili około 40% słu ch aczy , pozostali to obyw atele polscy z województw z a ch o d n ic h 1 c e n tra ln y c h oraz cudzoziem cy54. W yraźny był u d ział p rzed staw icieli m niejszości narod o w ych , w pierw szych latach 15%, z te n d e n c ją do w zro

s tu 55. L atem 1934 r. dyplom y m ag istersk ie otrzym ali pierw si absolw enci.

W ykładow cam i byli profesorow ie USB: M arian Zdziechow ski, B ogum ił Ja sin o w sk i, ks. Bolesław W ilanow ski, C. E h ren k reu tzo w a, Z y gm u nt J u n - dziłł, Iwo Ja w o rsk i, W acław K om arnicki, H enryk Łow m iański, S te fa n G la

ser, b ad a cz e w arszaw scy: a u to r Od caratu białego do czerw onego — J a n K ucharzew ski, m ediew ista S ta n isław A rnold oraz ekonom iści z k ręg u d w u ty g o d n ik a „G o spo d arka N arodow a”56: Czesław Bobrow ski i Z yg m un t Szem - p liń sk i, socjolog A lek san d er H ertz, pracow nik In s ty tu tu S p ra w N arodow o

51 W tym: S. Langrod, O autokefalllprawosławnej w Polsce, Kraków 1931 ; W. Gluck, Sarajewo (Historia zamachu), Kraków 1935, t. 9; Miscelanea slaw istyczne, red. W. Lednicki, Kraków 1937; dwie prace H. Batowskiego: Państwa bałkańskie (1938) i Podstawy sojuszu bałkańskie

go 1912 r. (1939) oraz trzy studia W. Lednickiego: Puszkin, Kraków 1937-1939; Przyjaciele Moskale, Kraków 1938; Qelques aspects du nationalisme et chistianlsme chez Tolstoï (Les variations tolstoïennes à l'égard de Pologne), Kraków 1935.

52 O niemieckich ośrodkach studiów wschodnioeuropejskich por. Geschichte Osteuropas, s.

15-23 (zarys problematyki).

53 Szczegółowe dane za: „Rocznik”, t. 1, 1933, s. XIX.

54 Dane, ibidem.

55 W roku akad. 1931/1932 kształciło się 157 Polaków, 6 Żydów, 15 Rosjan, 3 Białorusinów, 2 Ukraińców i 1 Niemiec. Dane: „Rocznik”, passim. Dla porównania: liczba studentów USB w 1939 r. wynosiła ok. 4 400. Por. Likwidacja Uniwersytetu Stefana Batorego p rzez władze litewskie w grudniu 1939 roku. Dokumenty i materiały, oprać. P. Łossowski, Warszawa 1991, dok. 24, s. 71-78. Por. R. Dworek, op. cit., s. 31.

56 Obydwaj w opozycji wobec neoliberalizmu i deflacjonizmu.

(9)

ściow ych M ikołaj Kowalewski57 i h isto ry k lite ra tu ry S ta n isław B aczyński58, u w a ż a n y za in te le k tu a listę z kręg u rady k alnej lewicy i o sk a rż a n y o poglądy k o m u n isty cz n e 59. S zem pliński w ykładał w SNP sta ty sty k ę , był także p r a cow nikiem GUS i w ykładow cą Szkoły Głównej H andlowej w W arszawie.

Je g o d o ro b ek sow ietologiczny rep re z en tu je s tu d iu m Pieniądz i ska rb o w o ść w Z S R R Cy0. B o b ro w sk i o m a w ia ł p ro b le m a ty k ę h a n d lu z a g ra n ic z n e g o ZSRR61. S ta n isław B aczyński, ojciec przyszłego w ybitnego poety, h isto ry k i k ry ty k literack i, w ykładał dzieje rosyjskiej lite ra tu ry porew olucyjnej62. A.

H ertz analizo w ał ewolucję m odelu przyw ództw a w u s tro ju bolszew ickim n a p rzykładzie S ta lin a i w p o ró w n an iu z w łoskim faszyzm em oraz niem ieckim h itlery zm em 63. S. Arnold w ykładał dzieje gospodarcze Rosji, I. Ja w o rsk i p raw o polityczne Polski i p a ń s tw bałty ck ich, H. Ł ow iniański h isto rię poli

ty c z n ą E u ro p y W schodniej, S. W ysłouch p roblem atykę narodow ościow ą ZSRR, a ks. B. W ilanow ski s to s u n k i w yznaniow e w Rosji bolszewickiej.

K ucharzew sk i zapro pon o w ał w ykłady z szeroko rozum ianej h isto rii in te le k tu a ln e j Rosji XIX w., tj. „od C zaadajew a do M ilukow a”, M. Zdziechow ski zaś p rze d staw ia ł „Prądy um ysłow e i literackie Rosji prebolszew ckiej”. Wy

k ład y z z a k re s u geopolityki prow adził W ładysław S tu d n ic k i, a u to r in s p ir u jąc y c h i d y sk u sy jn y ch tra k ta tó w politycznych S p ra w a p o lsk a (1910) oraz P olska w s y ste m ie p o lityc zn y m Europy (1935). Pokłosiem tych prelekcji s ta ła się w a ż n a k sią ż k a R osja So w iecka w polityce św ia to w e j64. A utor rozw ijał tam tezę o trw ałym d ą ż en iu K rem la do zm iany s ta tu s quo w E u ropie w imię e k sp a n sji sy ste m u k o m unistycznego pod n a d e r sk u teczn y m h a słe m „program u socjalnego”, m im o urzędow o deklarow anej linii pokoju i nieag resji. J a k o rem e d iu m n a niebezp ieczeństw a płynące d la Rzeczypo

spolitej z są sied ztw a z R osją S ta lin a, S tu d n ic k i proponow ał niezm ienne u trzy m y w anie ZSRR w izolacji. W iedział je d n a k dobrze, że wów czas (tj.

w połowie la t trzydziestych) p o lity ka izolow ania Rosji z o sta ła w sto licach

57 Por. M. Kowalewski, Polityka narodowościowa ZSRR, Warszawa 1927.

58 Por. W. Budzyński, Miłość i śmierć Krzysztofa Kamila, Warszawa 1998, s. 78.

59 S. Baczyński w 1924 r. nie przyjął katedry historii literatury rosyjskiej w Leningradzie.

60 Zob. S. Szempliński, Pieniądz i skarbowość w ZSRR, Wino 1929; idem [pod pseud. Jan Warecki), Stalin w walce o w ładzę, „Polityka Narodów”, 10, 1937, 1-2, s. 3-21. Autor ogłosił tam całą serię artykułów o ZSRR; por. J. Warecki, Doktryna stalinizmu, „Polityka Narodów”, 10, 1937, 4, s. 241-257; idem. Stalinowskie drogi Kominternu, „Polityka Narodów”, 10, 1937, 5, s. 366-391.

61 C. Bobrowski w zakresie sowietologii nie pozostawił w tym okresie publikacji. O wykładanej w Wilnie teorii „równowagi społecznej” idem. Polityka społeczna na tle gospodarczym, Londyn 1943, ss. 42; por. również idem. Wspomnienia ze stulecia, Warszawa 1987 (o pracy w SNP brak wzmianki).

62 Z publicystyki politycznej por. S. Baczyński, Kresy wschodnie. Źródła i perspektyw y spraw y rusińskiej w Galicji, Warszawa 1917; idem. Wódz i naród (JózeJPiłsudski), Warszawa 1917;

z pism literackich: idem. Sztuka wałcząca, Lwów 1923; idem. Prawo sądu. Warszawa 1930;

idem. Literatura Polskiporozbiorowej J 794-1863, Warszawa 1924; zob. idem. Pisma krytycz

ne, oprać. A. Kijowski, Warszawa 1963, książka pt. Rzeczywistość iJikcja (zbiór artykułów) nie ukazała się z powodu wojny w 1939 r. Autor zmarł w Warszawie 27 VII 1939.

63 A. Hertz, Socjologia współczesna. Warszawa 1938, idem, O w ładzy Stalina, w: Idem, Szkice o totalitaryzmie. Warszawa 1991.

64 Por. S. Studnicki, Rosja Sowiecka w polityce światowej, Wilno 1932, ss. 196.

(10)

z a ch o d n ic h z a rz u c o n a. Z tego pow odu S tu d n ic k i d aw ał w yraz n iep oko ju o s k u tk i fra n c u sk ie j polityki „zbiorowego b ezp ieczeństw a”.

Z estaw oferow anych w ykładów był b ardzo zróżnicow any i dość s ta r a n nie p rzem y ślan y 65. Program podzielono n a przedm ioty „podstaw ow e” oraz

„sp ecjalne”, czyli sowietologiczne. W ra m a c h pierw szego d ziału oferow ano zajęcia z z a k re s u p raw a i ekonom ii. Cykl w ykładów m onograficznych z p ro blem atyk i sowietologii obejm ow ał h isto rię in te le k tu a ln ą Rosji XIX w., dzieje ru ch ó w rew olucyjnych i lewicowych po reform ach A lek san d ra II, p ro b lem aty k ę go sp o darczą, genezę i c h a ra k te r m ate ria liz m u d ialektyczn e

go, ja k też ekon om iczn e koncepcje teoretyków bolszew izm u. Sporo m iejsca zajm ow ały s tu d ia n a d u stro jo w ą s tr u k tu r ą ZSRR, ład em ad m in istra c y jn y m Rosji porew olucyjnej, jej sy stem em finansów , u w a ru n k o w a n ia m i h a n d lu zagranicznego, p o lityk ą ro ln ą o raz dziejam i lite ra tu ry po 1917 ę. Nie b r a kow ało m iejsca n a sy stem aty czn y w ykład za g ad n ie ń polityki zagranicznej ZSRR z n acisk iem n a m iędzynarodow ą rolę K o m in tern u . A nalizow ano k ie ru n k i polityki rz ą d u k o m u n isty czn ego wobec religli, „św iatopogląd m ate ria listy c z n y i jego odbicie w k u ltu rz e ”, a szczególnie „organizację p r a cy n au k ow ej, w ych o w an ia i n a u c z a n ia w ZSRR”. Wiele m iejsca zab ie ra ły sp ra w y narodow ościow ej s tr u k tu ry p a ń s tw a sowieckiego, zw łaszcza z a ś

„zagadnienia b ia ło ru sk ie i u k ra iń s k ie ja k o sp raw y m iędzynarodow e”66. Aby u k o ń czyć SNP, trz e b a było w y słu c h ać p ię tn a s tu w ykładów m onograficz

n y ch , złożyć p rz e p isa n e egzam iny i przedstaw ić p rac ę dyplom ow ą n a w y

b ra n y m se m in a riu m .

Nie uleg a w ątpliw ości, że tw órcy In s ty tu tu pojm ow ali swoje z a d a n ia ja k o sw oiste przed łu żen ie odłożonego a d a c ta , ale ciągle w ich p rze św ia d

c zen iu a k tu a ln e g o , p ro g ra m u „prom etejskiego”, koncepcji federacyjnej, któ rej k lęskę przypieczętow ał tr a k ta t ryski, dla w nikliw ych obserw atoró w u k ła d u sił w E u ro p ie W schodniej raczej chwilowy rozejm niż definityw ny pokój67. L okalizacja o śro d k a w W ilnie z racji w ielokulturow ego zbiegu w pły

wów i geopolitycznego u sy tu o w a n ia m ia s ta n a b ie ra ła oczywistej wymowy68.

J a k p isa ł po la ta c h S. Sw ianiew icz, in sty tu c ja ta s ta w ia ła sobie za cel zajęcie się sp ra w am i, k tó re w oczach jej fu n d ato ró w przek raczały g ran ice sam ej

65 Szczegółowy spis wykładów za lata 1930-1933, zob. „Rocznik", t. 1, s. XI-XVI.

66 R. 1 H. Szawłowskl, op. cit., s. 9.

67 Papiery i korespondencja Wydziału Wschodniego MSZ, AAN, MSZ, sygn. t. 6690 A. Z bogatej literatury zwłaszcza: E. Charaszkiewicz, Przebudowa Wschodu Europy. Materiały do polityki wschodniej Józefa Piłsudskiego w latach 1893-1921, „Niepodległość”, t. 5, 1955, s. 125-167 oraz t. 9 ,1 9 7 4 , s. 229-285: M. Sokolnicki, Józef Piłsudski a zagadnienie Rosji, „Niepodległość”, t. 2, 1950, s. 51-70; W. Bączkowski, Karta z historii stosunków polsko-ukraińskich. Biuletyn Polsko-Ukraiński, „Niepodległość”, t. 19, 1986, s. 116-129; idem, Jerzy Nlezbrzycki (R. Wraga) 1902-1968 [nekrologi, „Niepodległość”, t. 23, 1990, s. 99-124; A. Nowak. Stosunki polsko-ro- syjskie l polsko-sowieckie( 1919-1921) a lad wersalski, w: Od Wersalu do Poczdamu. Sytuacja międzynarodowa Europy Środkowo-Wschodniej 1918-1945, red. A. Koryn, Warszawa 1996, s. 30—42; idem. Polityka wschodnia Józefa Piłsudskiego (1919-1921). Koncepcje i realizacja, w: idem. Jak rozbić rosyjskie imperium? Idee polskiej polityki wschodniej. Warszawa 1995;

zob. także J. Lewandowski, Federalizm. Litwa i Białoruś w polityce obozu belwedersklego (XI 1918 - I V 1920), Warszawa 1962.

68 Por. refleksje C. Zgorzelskiego, op. cit., s. 62; rozważania o koncepcji Uniwersytetu w Wilnie:

Z. Opacki, Reaktywowanie czy powstanie? D yskusje wokół utworzenia Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie w lalach 1918-1919, KH 105, 1998, 3, s. 49-64.

(11)

n a u k i, lecz sta n o w iły pew n ą m isję i pow inność m ia s ta w obec Polski i tego regionu E u ro p y 69. „W ciśnięta pom iędzy dw a przejaw iające o g ro m n ą d y n a m ikę kolosy p ań stw o w e, P olsk a m u si baczn ie śledzić w szystkie przejaw y życia n a sz y c h są sia d ó w ” — stw ierd zał70. Bez geopolityki isto tn ie nie m ożn a zrozum ieć genezy sowietologii polskiej. T rzeba też rozpatryw ać rolę In sty tu tu E u ro p y W schodniej n a szerokim tle d o ro b k u USB i jego tradycji duchow ej71.

W s ta tu c ie I n s ty tu tu u ch w alo n ym 19 lutego 1930 r. za p isa n o , że jego celem program ow ym je s t „b adan ie pod względem historyczny m , geografi

cznym , g o spod arczym , k u ltu ra ln y m , społecznym i politycznym ziem i for

macji pań stw o w y ch położonych m iędzy M orzem C zarnym a B ałtykiem oraz ludów te re n y te zam ieszk u jące, szerzenie wiedzy o w sp o m n ian y ch te re n a c h i lu d a c h ”72. S ta tu t Szkoły N au k Politycznych zatw ierdził m in iste r WRiOP Sław om ir C zerw iński. R ad a M inistrów p rzy zn ała w ileńskiej SNP u p ra w n ie n ia szkoły wyższej 17 p aź d zie rn ik a 1932 r .73 O kres o rganizacyjny SNP i In s ty tu tu trw ał b lisk o trzy lata , tj. do 1933 r. W zam yśle w ładz o środek utw orzony p rzy USB nie m iał być in s tru m e n te m p ro p a g a n d y antysow ieckiej, ale też nie tyle a u to n o m ic z n ą p laców ką b adaw czą, ile ośro dk iem k sz ta łce n ia k a d r a d m in istra c ji publicznej (zw łaszcza dyplom acji)74. W zało

żeniach p ro gram ow y ch zaw arto m yśl, iż SNP je s t „uczelnią n a u k politycz

nych, której te re n e m d o św iadczaln ym ” s ą ob szary „objęte org anizacjam i politycznym i Zw iązku Socjalistycznych R epublik R ad i p a ń s tw b a łty c kich”75.

Rozwój In s ty tu tu był w d ecy d u jący m sto p n iu fu n k c ją in te le k tu a ln e j żyw otności ów czesnego W ydziału P raw a i N auk Społecznych USB76. To było rozstrzygającym w a ru n k ie m p o w sta n ia i okrzep nięcia placów ki. Trafnie n a p isa ł A ndrzej Św ięcicki, że sp u śc iz n ę praw ników USB w pełni w yraża p o stu la t za w a rty w p rześw iad czen iu , iż „porządek p raw n y i polityczny może regulow ać w spółżycie nie jed n eg o, ale w ielu są sie d n ic h n a ro d ó w ”77.

69 „Celem naszym — deklarował S. Swianiewicz w miesięczniku «Pa»» w 1937 r. — Jest skupienie dokoła narodu polskiego innych narodów zamieszkałych między Oceanem Północ

nym i Morzem Czarnym, wtłoczonych pomiędzy bolszewicką Rosję i hitlerowskie Niemcy”. Cyt.

za C. Zgorzelski, op. cit., s. 84.

70 S. Swianiewicz, Polityka gospodarcza Niemiec Hitlerowskich, Warszawa 1938, s. 5.

71 Bilans dziesięciolecia Uniwersytetu ujmuje: Księga Pamiątkowa ku uczczeniu CCCL roczni

cy założenia i X w skrzeszen ia Uniwersytetu Wileńskiego, Wilno 1929, t. 1-2 (rozważania I.

Jaworskiego o Wydziale Prawa i Nauk Społecznych, t. 2, s. 253-272).

72 Statut S tow arzyszenia Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej, Warszawa 1930.

73 Zob. Dziennik Ustaw RP, Nr 92, 27 X 1932, poz. 791.

74 W opinii C. Miłosza w Instytucie studiowali też pracownicy II Oddziału Sztabu Głównego (wywiadu), por. idem. Zaczynając, s. 185.

75 „Rocznik”, t. 1, s. X.

76 Zob. wspomnienia A. Święcickiego, „USB w latach 1919-1939 1 Jego dziedzictwo dzisiaj — Wydział Prawa i Nauk Społecznych”, IPMS, KOL. 214, mszp., s. 1-13; idem, Wydział Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Stejana Batorego i Jego spuścizna, w: Z dziejów Ałma Mater Vitnensis, s. 94-103.

77 A. Święcicki, op. cit.

(12)

J e s t b ezsp o rn e, że w łaśn ie ta m yśl prow adziła w ileńskie środow isko do p ro g ra m u stu d ió w n a d realiam i ustrojow ym i ZSRR, p a ń s tw a , k tóre p rzy znaw ało k aż d em u narodow i „prawo do sa m o stan o w ie n ia ”, ale żadnej n a ro dow ości nie pozw alało realn ie sk o rz y stać z tej możliwości.

Niezaprzeczalny wpływ n a dzieje In sty tu tu E uropy W schodniej m iał in telektualny klim at W ilna lat trzydziestych. W przekazach w spom nieniow ych dom inuje opinia, iż odczuw ano dość powszechnie zbliżający się wielki prze

w rót w u stro ju Europy, który nie może dokonać się pokojowo78. Kluczem do ro zu m ien ia p o sta w absolw entów USB, którzy n ad ali oblicze SNP, było p rześw iadczenie, że „liberalizm s tra c ił ju ż sw oją a tra k c y jn ą wymowę, bo był zużytym przyw ilejem w a rstw k o n su m p c y jn y c h ”, ja k później n a p is a ł S ta n isła w S to m m a 79. Poczucie z m ierzch u „ starej” liberalnej E u ro p y d o tk li

wie naznaczyło zbiorowe losy tego poko len ia, k tóre otrzym ało w yk ształcenie wyższe w wolnej Polsce. S tą d p ełn e uw agi podejście do „lewicowej a lte r n a tywy” (D em biński, Miłosz). D la H alin y Z asztow t-S ukien nick iej to id ealisty czne „ob razoburstw o” św iadczyło o rozczarow aniu do realiów drugiego dziesięciolecia Polski O drodzonej80. Pisząc o tych p rzem ian ach , S ta n isław Sw ianiew icz w sp o m in ał po lata ch : „Elita legionow o-peow iacka, k tó ra s t a now iła ją d ro sy ste m u rządów pom ajow ych, zaczynała w p o c z ątk u la t trz y dziesty ch odczuw ać b ra k ja k ie jś g ru p y w pokoleniu w ychow anym w n ie podległej Polsce, k tó ra by re p re z en to w a ła k o n ty n u ację ideałów p rzy św ieca

jąc y c h w alce o niepodległość w p o c z ą tk u bieżącego stu lecia. S k rajn ie n acjo n alisty czn e i an ty sem ick ie p rąd y , które przew ażały w śró d m łodzieży uniw ersyteck iej oraz znacznej części sp o łeczeństw a były dalek ie od tych ideałów. [...] Chodziło nie tylko o k o n ty n u ac ję, lecz rów nież o wizję Polski w d u c h u sta ry c h ideałów, lecz w now ych w a ru n k a c h niepodległego p a ń s tw a ”81. To isto tn e — d la tożsam o ści g r u p y — o bjaśn ienie p ro b le m u , który histo rio g rafia niep o trzeb n ie zaw ęża tylko do spraw y „dekom pozycji” obozu rządow ego po 1935 r.82 W ażną rolę odgryw ał laicki i zdecydow anie lib eraln y

78 Por. W. Wlelhorski, Wspomnienia z przeżyć w niewoli sowieckiej, Londyn 1965; I. Sławińska, Szlakami moich w ód.... Lublin 1998; S. Stomma, Trudne lekcje historii, Kraków 1998; C.

Zgorzelskl. Przywołane z pamięci. Lublin 1996; W. Sukiennicki. Legenda bez pokrycia, Paryż 1967; N. Kłosowska, Fragmenty wspomnień, „Zeszyty Historyczne" 103, 1993, s. 154-169; W.

Sukiennicki, Legenda l rzeczywistość, s. 17; Idem, mszp. fragmentów wspomnień, IPMS, KOL.

214, s. 3-4; S. Swianiewicz, W cieniu Katynia, wyd. 2, Warszawa 1990; idem. Witold Staniewicz, „Kultura” 6 /2 3 6 , 1967, s. 11 n.; C. Miłosz, Teodor Bujnickt, s. 165-194; Idem.

Sukiennicki, Andrzejewski, w; Idem, op. cit., s. 359-368; S. Swianiewicz, Wspomnienia o WiktorzeSukiennicklm, „Zeszyty Historyczne” 67, 1983. s. 48-69; W. Staniewicz, Wspomnienia z dzieciństw a i młodości, „Spotkania”, Paryż (1981), nr 15, s. 38-55; A. Święcicki, Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie, „Spotkania", s. 5 6-63 passim; S. Kośclałkowskl, Marian Zdzlecho- w ski 1861-1938, „Alma Mater Vllnensis" (Londyn), t. 5, 1958; L. Żytkowlcz, Moje wspomnienia o profesorach historii Uniwersytetu Stefana Batorego, w: Z dziejów Almae Matris Vllnensis.

Księga pam iątkowa ku czci 400-lecla założenia i 75-lecia wskrzeszenia Uniwersytetu Wilneń- skiego, red. L. Piechnik SJ, K. Puchowskl, Kraków 1996, s. 61-64; ks. W. Meysztowicz, op.

cit., s. 220-245. Nie można pominąć eseju C. Miłosza, Rodzinna Europa, Warszawa 1990, wyd.

2 (szczególnie rozdział „Rosja", s. 134-159) 1 refleksji S. Konwickiego: S. Nowicki (S. Bereś), Pół wieku czyśćca. Rozmowy z Tadeuszem Konwickim, Warszawa 1990.

79 Zob. S. Stomma, Człowiek i legenda. O C zesław ie Zgorzelskim, „Tygodnik Powszechny”

1996. nr 45, 10X1 1996.

80 W. Sukiennicki, Legenda i rzeczywistość, s. 55-63, 74-92, 102-113.

81 IPMS, S. Swianiewicz, KOL. 2 6 0 /7 , mszp., s. 2.

(13)

św iatopogląd tw orzący więź ideow ą g ru p y w ileńskiej. Przez śro d o w isk a p raw icy g ru p a ta p o strz e g an a była „albo jak o ro zsa d n ik k o m u n izm u i w y

lę g a rn ia d la przyszłych działaczy w yw rotow ych”, w oczach środow isk lewi

cow ych z aś „jako e k sp o zy tu ra II O ddziału i a k a d em ia szpiegow ska dla ag en tó w k o n trw y w iad u ”83. Idąc tym ślad em je d e n z tw órców „czarnej leg end y” I n s ty tu tu , Je rz y P u tra m e n t, w sw oich w sp o m n ien iach nazw ał jego p ro g ra m „nastaw ieniem n a nau k o w y wywiad an ty ra d zie c k i”84.

O soba, a raczej biografia Teodora B ujnickiego wiąże środow isko In sty t u tu z g ru p ą poety ck ą „Żagary”85, k tó rą p o eta ten współtw orzył. S e k reta rz In s ty tu tu n ależał ju ż do drugiego pok o lenia absolw entów USB. Tworzyli je rów nież A ntoni G ołubiew , S ta n isła w S to m m a (działacze katolickiego „Odro

d z e n ia ”), Czesław Miłosz, Je rz y Z agórski („Żagaryści”), by p o p rze stać n a je d n o s tk a c h trw ale z a p isa n y ch w h isto rii k u ltu ry polskiej XX w. Ta g e n e ra cja w z ra sta ła w k ręg u dylem atów , k tó re przyniósł kryzys liberalnej d e m o k racji. Program ow y tom poezji, któ ry B ujnicki ogłosił w połowie lat trzy d zies

ty ch n o sił ty tu ł W p ó ł drogi86 i opisyw ał dość celnie, ja k się w ydaje, dylem aty tej gru py , czyli oscylację m iędzy lib e raln ą dem o k racją a ra d y k a ln ą lew icą z a p a trz o n ą bezkrytycznie we wzory leninow skie.

O pinię zdeklarow anego m a rk s is ty m iał S tefan Jędry ch o w sk i, wów czas a b so lw en t w ydziału p raw nego USB, a w lata ch w ojny czołowy działacz Zw iązku P atriotów Polskich w ZSRR87. Silnym a u to ry tete m przyw ódczym , lid erem m łodego p o k olen ia w ileńskiej lewicy s ta ł się H enryk D em b iń sk i88, p racow nik SNP, uczeń Jerzego Landego, prezes tzw. K lubu In te le k tu a li

stów , k tó ry w burzliw ych p rzew artościow aniach ideowych lat trzydziestych przeszedł z n a m ie n n ą ew olucję od u d z ia łu w „O drodzeniu” do p a rtii k o m u nistycznej (form alnie w 1936 r.)89. W działalności g ru p y „Lewica A kadem ic

k a ” zn aczny u d z ia ł p o n a d to mieli: J a n K iejstut D ru to (D rutas), Je rz y

82 Uwagi ks. W. Meysztowicza, G awędy o czasach i ludziach, wyd. 4, Londyn 1993, s. 234-242;

S. Swianiewicz, „Czym była Dembińszczyzna?", IPMS, KOL, 2 6 0 /7 , s. 1-4 1 wspomnienie N.

Kłosowskiej, IPMS, KOL. 214, mszp. s. 1-4.

83 N. Kłosowska, „Filomaci rok 1935”, IPMS, KOL, 214, mszp., s. 1.

84 Cyt. za: W. Suklennlckl, Legenda, s. 89.

85 Por. J. Kwiatkowski, Literatura Dwudziestolecia, Warszawa 1990, s. 149-165. Ważna rekonstrukcja tła problemu u J. Bardacha, Św iadek minionej epoki — C zesław Miłosz a Litwa historyczna, w: Idem, O dawnej i niedawnej Litwie, s. 380-398.

86 O Bujnlckim zob. wspomnieniowe refleksje W. Sukiennlcklego, op. cit., s. 67-73, 83-85 1 C. Miłosza, op. cit., s. 165-194; o stanowisku w literaturze: J. Kwiatkowski, op. cit., s. 117 oraz A. Zleniewlcz. Idące Wilno. Szkice o Żagarach, Warszawa 1987.

87 Stefan Jędrychowski (ur. 1910), członek ZG ZPP w Moskwie, poseł do KRN, szef resortu Informacji 1 Propagandy PKWN, minister spraw zagranicznych PRL w latach 1968-1971. Por.

szerzej: S. Jędrychowski, Droga Henryka Dembińskiego, „Nowe Widnokręgi” (Moskwa), 20 VIII 1943; A. Gołubiew, Stanisław Kościałkowskl, w: idem. Unoszeni historią, Kraków 1962; H.

Dembiński, Wybór pism, oprać. M. Szulkin, Warszawa 1962; T. Łopalewskl, C zasy dobre i złe.

Warszawa 1966.

88 Zob. H. Dembiński, Teorie Duguita i Kelsena, Wilno 1931, idem, Wybór pism, passim (tamże bibliografia prac Dembińskiego, s. 293-304).

89 Niepublikowane relacje wspomnieniowe na ten temat: S. Swianiewicza, IPMS, KOL. 2 6 0 /7 , s. 1-4 (mszp. bez tytułu) oraz N. Kłosowskiej, „Razem młodzi przyjaciele, czyli filomaci rok

1935”, IPMS, KOL. 214, mszp., s. 1-3.

(14)

S ztach elsk i, Je rz y W iszniew ski, M ichał Szulkin, M aria Ż erom ska, J a n in a B roniew ska. W ro k p otem środow iskiem SNP w strz ą sn ą ł kryzys zw iązany z p ro cesem D em bińskiego. Akt o sk a rż e n ia zarzu cał m u, iż n a zaproszenie w ładz zdelegalizow anej K om unistycznej Partii Zachodniej B iałorusi p rz e m aw iał n a zjeździe tej organizacji we Lwowie, d e k la ru ją c cele godzące w u stró j k o n sty tu c y jn y i in te g raln o ść tery to rialn ą RP. Wyrok, k tóry z a p a d ł w g ru d n iu 1937 r., był sk azu jący , chociaż w ym iar kary dość n isk i — 3 la ta w ięzienia. Nie p rzesąd zając w tym m iejscu kwestii w iny sk a za n y c h , trz e b a zauw ażyć, iż w ygłoszenie przem ów ienia n a takim forum , niezależnie od w yrażonych tre śc i, mogło być zakw alifikow ane jak o p rzestęp stw o w ro z u m ien iu k o d e k su karnego. We w rześn iu 1939 r. D em biński odm ówił w yjaz

d u do M oskwy n a polecenie w ładz p a rtii i został ro zstrzelan y przez Niemców w sie rp n iu 1941 r. w H ancew iczach n a Grodzieńszczyźnie. W 1944 r. zgi

n ą ł B ujnicki. Na p o d staw ie relacji A nny Jędrychow skiej w iadom o, że w g ru d n iu 1941 r. s ą d sp ecjaln y P a ń stw a Podziem nego sk a za ł zaocznie n a k a rę śm ierci m .in . S. Jęd rychow skiego, H. D em bińskiego i T. B ujnickiego z a w sp ó łp racę z w ładzam i ZSRR „na szkodę Rzeczypospolitej”90.

E w olucja śro d o w isk a w yw oływ ała najdalej id ącą podejrzliw ość MSW.

W ojew oda w ileński p łk Ludw ik B o ciań sk i osobiście doszukiw ał się u k ry tej prom ocji k o m u n iz m u w p o czy n an iach środow iska skupionego w okół S zko

ły N au k Politycznych, o stro krytykow ał działalność W. S taniew icza91. Wy

dział B ezpieczeństw a U rzędu W ojewódzkiego w W ilnie prow adził s ta łą o b serw ację SNP. Te p o d ejrzen ia — n a ro s łe wokół „spraw y D em bińskiego”, po w iązan e z k ry ty k ą B aczyńskiego92 — dodatkow o u z a sa d n ia ł choćby fak t a s y s te n tu ry u S u k ien n ick iego o byw atela Litwy — F ra n cisz k a Ancewicza, k tóry nielegalnie sc h ro n ił się w Polsce w obliczu represji, jak ie w ładze w Kownie stosow ały w obec r u c h u socjaldem okratycznego93. W iktora S u kiennickiego do ść p ow szechnie, ale bezp o dstaw n ie u w ażano za „p ro tek to r a ” H e n ry k a D em bińskiego i p a tro n a sk up ionej wokół SNP k o m un izującej gru p y 94. W p ra s ie środow isko to było o sk arżan e o p racę d la w yw iadu sowieckiego.

N iełatwe do o b ro n y w Polsce la t trzydziestych ideały liberalnej d em o kracji i s p u ś c iz n a m yśli federalistycznej — ja k zaśw iadcza s a m cytow any powyżej św iad ek epoki — tw orzyły e to s w ileńskiej grupy. M iłoszow ska R o d zin n a Europa i jego Zniew olony u m y s ł to klucz do psychologii środow i

90 Por. A. Jędrychowska, Po prostu i zygzakiem , Warszawa 1965, s. 203-205 (dokładny choć tendencyjny opis ewolucji środowiska lewicy akademickiej w Wilnie): o H. Dembińskim por.

pogląd A. StawiarskieJ, Z diabłem na kułaki, „Gazeta Wyborcza” nr 189, 14-15 VIII 1999, s.

18-20.

91 Zapis u Szembeka, por. Diariusz i teki Jana Szembeka [rok 1936), oprać. T. Komamlcki, t.

2, Londyn 1965, s. 188.

92 Patrz niżej.

93 Por. S. Swianiewicz, Wspomnienia o Wiktorze Suklennlcklm, s. 61. Doktorantem S. Swia

niewicza był inny Litwin, mgr Łuksza, później wydalony z Polski.

94 Gdy w 1942 r. Sukiennicki spotkał w Jerozolimie Cezarię Jędrzejewiczową. ta ostatnia wprost wyraziła swoje pozytywne zaskoczenie faktem, że nie wybrał on współpracy „z nimi", tj. komunistami w ZSRR, jak np. S. Jędrychowski. Por. W. Sukiennicki, Legenda i rzeczyw i

stość, s. 61.

(15)

s k a , k tó re tw orzyło In sty tu t. Na tym tle z aś m iejsce n iez a stą p io n e przyznać trz e b a o d działy w an iu osobow ości M a ria n a Zdziechow skiego95. S ta n isław Sw ianiew icz p isa ł po lata ch o oddziaływ aniu „ d u ch a um ysłow ości naszego w ielkiego re k to ra ”, a Miłosz w eseju Religijność Z dziechow skiego a rty k u ło  w ał rolę jego filozofii katolickiego pesym izm u z perspektyw y pokolenia w ychow anego w niepodległej Polsce96. Przyszły a u to r R odzinnej Europy p is a ł o potw ierdzo n ym k atastrofizm ie a u to ra W obliczu końca, o jego a n a  ch ro n iczn y m k onserw atyzm ie, o polskim kom pleksie „nie w y słu ch an ej K a sa n d ry ”97. T rafny to są d o sp ad k o b iercy historiozofii Z y g m u n ta K ra siń skiego i an a lity k u „wpływów ro sy jsk ich n a p o lsk ą d u sz ę ”98. Z naczenie m yśli h isto ry czn ej Zdziechow skiego do strzeżono w pełni dopiero o wiele później, po do św iad czen iach II w ojny św iatow ej, lecz ju ż w rea lia c h m iędzyw ojen

n y c h oddziaływ ał jego typ w rażliw ości etycznej99. Nie u w ażano go za sow ietologa. D la w spółczesn ych ten h isto ry k lite ra tu ry i k o m p a ra ty sta był p rze d e w szy stk im „m onografistą p o d sta w duchow ych k u ltu ry now oczes

n e j” i „psychologiem n aro d ó w sło w iań sk ich ” — ja k mówił w 1933 r. re k to r USB Kazim ierz O p o czy ń sk i100. M arian Zdziechow ski nie s ta ł się „p atro n em ” I n s ty tu tu , lecz jego idee m iały wpływ n a św iatopogląd sowietologów w ileń

sk ic h . Niewątpliwie w ograniczonym sto p n iu wpływały one n a rozwój p o glądów S uk ien n ick ieg o , ale n a pew no pow ażnie insp irow ały Jasin o w sk ieg o i Sw ianiew icza. U m ysłow ość Zdziechow skiego oddziaływ ała nie tylko przez o s tr ą krytykę cywilizacji przem ysłow ej i syntezę P esym izm . R o m a n ty zm a p o d s ta w y ch rze śc ija ń stw a , ale i przez w a rs z ta t ru sycysty . Ju b ile u s z pięćdziesięciolecia p ra c y nau k ow ej, który a u to r M esjan lstów i slow ianoß- lów obchodził w czerw cu 1933 r., zorganizow ano w Krakowie pod p a tr o n a  tem PAU i T ow arzystw a dla B a d a ń E u ro p y W schodniej. Pokłosiem tego przedsięw zięcia s ta ł a się k sięg a p a m ią tk o w a Z za g a d n ień kulturalno-lite- racklch W schodu i Zachodu p rzygotow ana z w y datn ym udziałem rosyjskiej em ig racji101.

95 Zob. S. Swianiewicz, U.S.B. w perspektyw ie historycznej, „Zeszyty Historyczne” 55, 1981, s. 95-106.

96 Por. Cz. Miłosz, Religijność Zdziechowskiego, „Znak” 33, 1981, s. 514.

97 O Zdziechowsklm por. też uwagi M. Króla, Zdziechowski: historiozoßczne przew idyw anie przyszłości, „Znak” 33, 1981, s. 506-508 oraz A. Walickiego, Zdziechowski: eschatologia a millenaryzm, s. 508-511: E. N. Wesołowska. Działalność przed katastrofą. Lublin 1992; J.

Krasicki, Eschatologia i mesjanlzm. Studium światopoglądowe Mariana Zdziechowskiego, Wrocław 1994; J. Burzacka, Marian Zdziechowski. Rys biograficzny, w: Idem, Id ea ła rzeczy

wistość, Warszawa 1982; o miejscu Rosji w biografii intelektualnej Mariana Zdziechowskiego Z. Opacki, W kręgu Polski, Rosji l Słowiańszczyzny. Myśl 1 działalność społeczno-polityczna Mariana Zdztechowsklego do roku 1914, Gdańsk 1996; o historiozofii Zdziechowskiego nadal podstawowa praca: J. Skoczyński, Pesymizmßlozoßczn y Mariana Zdziechowskiego, Wrocław 1983 (brak tu szerszej analizy spraw bolszewizmu w myśli Zdziechowskiego); por. też, ks. W.

Meysztowicz, op. cit., s. 220-223.

98 Por. M. Zdziecłiowski, W pływy rosyjskie na polską duszę, w; Idem, Wybór Pism, Kraków 1993, s. 483-515 (pierwodruk całości w 1920 r.).

99 Por. J. Zadenckl, Aktualny anachronizm Mariana Zdziechowskiego, w: idem. Wobec despo

tyzmu wolności, Kraków 1996, s. 93-102; M. Zdziechowski, Widmo przyszłości. Szkice hlstoryczno-publicystyczne, Wilno 1939, s. 227-332.

100 Cyt. za: C. Zgorzelskl, Mistrzowie l Ich dzieła, Krąków 1983, s. 11.

101 Por. Z zagadnień kulturalno-literacklch Wschodu l Zachodu, red. W. Lednicki, Wilno 1933.