Factors determining psychosocial functioning of patients with the intestinal stoma

(1)

D ETERMINANTY FUNKCJONOWANIA PSYCHOSPOŁECZNEGO OSÓB Z PRZETOKĄ JELITOWĄ

Factors determining psychosocial functioning of patients with the intestinal stoma

Maria Kózka¹, Dariusz Bazaliński², Krzysztof Jakubowski³, Małgorzata Pudło⁴

1Zakład Pielęgniarstwa Klinicznego, Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Jagielloński, Collegium Medicum

2 Szpital Specjalistyczny Podkarpacki Ośrodek Onkologiczny w Brzozowie, Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa, Wydział Medyczny, Uniwersytet Rzeszowski

3Instytut Pielęgniarstwa, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jana Grodka w Sanoku

4Oddział Chirurgii, Szpital Wojewódzki w Koszalinie

Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2010; 4: 123-129

Adres do korespondencji:

dr hab. n. hum. Maria Kózka, Zakład Pielęgniarstwa Klinicznego, Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa, Uniwersytet Jagielloński, Collegium Medicum, ul. Kopernika 25, 31-501 Kraków, tel. +48 12 421 41 60, e-mail: makozka@cm-uj.krakow.pl

S t re s z c ze n i e

Wstęp: Wytworzenie przetoki jelitowej ma wpływ na funkcjonowanie psychospołeczne chorych i jakość ich życia. Od lat podejmowane są badania zmierzające do poznania czynników warunkujących funkcjonowanie tej grupy chorych. Ich znajo- mość może w znacznym stopniu przyczynić się do poprawy opieki nad osobami z przetoką jelitową i jakości ich życia.

Cel pracy: Poznanie determinantów funkcjonowania psy- chospołecznego osób z przetoką jelitową.

Materiał i metody: Badaniem prospektywnym objęto 200 osób z wyłonioną przetoką jelitową, w tym 45,5% kobiet i 54,5% mężczyzn. Kryterium włączenia do badań było wytworzenie przetoki jelitowej co najmniej 2 miesiące wcześniej.

Badania prowadzono w województwie podkarpackim, mało- polskim i zachodniopomorskim.

W badaniu wykorzystano: autorski kwestionariusz ankiety i skalę uogólnionej własnej skuteczności (Generalized Self-Effi- cacy Scale – GSES) wg Schwarzera, Jeruzalem i Juszczyńskiego.

Wyniki badań poddano analizie statystycznej, wykorzy- stując test χ²i przyjmując za poziom istotności α = 0,05.

Wyniki badań: Otrzymane wyniki wykazały, że wytworzenie przetoki jelitowej miało wpływ na zmiany w funkcjonowaniu badanych w sferze towarzyskiej, osobistej i życiu rodzinnym. Na poziom własnej skuteczności i funkcjonowanie psychospołeczne badanych miały wpływ takie determinanty jak: wiek, wykształcenie, samodzielność oraz czas od wytworzenia przetoki jelitowej.

Wnioski:

1. Wyłonienie przetoki jelitowej miało wpływ na zmiany w funkcjonowaniu badanych w sferze życia towarzyskiego, osobistego i rodzinnego.

S u m m a r y

Introduction: Creation of an intestinal stoma affects psychosocial functioning of a patient as well as patient’s quality of life. For many years now researchers have been trying to identify factors, which determine functioning of these patients.

Getting to know those variables may improve care and quality of life of patients with the stoma, significantly.

Aim of the study: The objective of this work was to recognise factors determining psychosocial functioning of patients with the intestinal stoma.

Material and methods: A prospective study included 200 patients with created intestinal stoma. Women comprised 45.5% of the study group and 54.5% were men. In order to enrol a patient for this study the stoma had to be created at least 2 months before its beginning. The respondents came from Podkarpacki, Malopolski, and Kujawsko-Pomorski regions.

The following tools were used: authors' survey questionnaire and Generalized Self-Efficacy Scale (GSES) by Schwarzer, Jeuzalem, and Juszczynski.

Results were analysed statistically using the χ²test with the confidence level of α = 0.05.

Results: Received results showed that creation of a intestinal stoma affected patients functioning in social, personal and family life spheres. The level of respondents owe effectiveness and determined by the following factors: age, education, independence, time since intestinal stoma possessed.

Conclusions:

1. Intestinal stoma creation affected patients’ functioning in social, personal, and family life spheres.

(2)

Wstęp

Pomimo dużego postępu w zakresie diagnostyki i nowoczesnych technik operacyjnych liczba wytwarza- nych przetok jelitowych w ostatnich latach się nie zmniej- sza [1, 2]. Konsekwencją wytworzenia przetoki jelitowej są zmiany w obrazie własnego ciała, utrata kontroli nad wydalaniem – jednej z zasadniczych funkcji organizmu [3–5]. Wymienione konsekwencje mają istotny wpływ zarówno na stan psychiczny chorego, jak i na jego funkcjonowanie w życiu zawodowym, społecznym, towarzyskim i rodzinnym, w tym również w sferze intymnej. Pro- ces adaptacji chorego do nowej sytuacji jest trudny, rozłożony w czasie i zależny od wielu czynników. Do naj- ważniejszych z nich zaliczyć można: ogólny stan zdrowia chorego, zasób wiedzy i umiejętności, powikłania ogól- ne i miejscowe, rodzaj stomii i stosowany sprzęt stomijny, wsparcie otrzymane od rodziny i pracowników opieki zdrowotnej oraz grup samopomocowych [6–11].

W ostatnich latach wzrosło zainteresowanie badaczy wpływem zachowania człowieka w sytuacji choroby na własne zdrowie w związku z poczuciem własnej sku- teczności. Uważa się bowiem, że poczucie własnej sku- teczności wpływa nie tylko na podjęcie działań, ale tak- że na kontynuowanie wysiłków w obliczu przeszkód i nieprzyjemnych doznań. Zmiana zachowania człowie- ka obejmuje trzy fazy własnej skuteczności: inicjowania działania, utrzymania działania i powrotu do działania [12–14].

Można więc uznać, że warunkiem koniecznym do podjęcia odpowiednich zachowań zdrowotnych jest przekonanie o ich skuteczności w poprawie stanu zdrowia, zapobieganiu chorobie czy leczeniu choroby i jej następstw. Uwzględniając powyższe rozważania, podję-

to badania własne w poszukiwaniu związku między wytworzeniem przetoki jelitowej a różnymi determinan- tami, w tym poczuciem włas nej skuteczności osób badanych i ich funkcjonowaniem psychospołecznym. Pozna- nie różnych determinantów może w znacznym stopniu przyczynić się do poprawy opieki i jakości życia osób z przetoką jelitową.

Cel pracy

Celem pracy jest poznanie determinantów funkcjonowania psychospołecznego osób z przetoką jelitową.

Materiał i metody

Badaniem prospektywnym objęto 200 osób z wyło- nioną przetoką jelitową, w tym 45,5% kobiet i 54,5%

mężczyzn. Kryterium włączenia do badanej grupy było wytworzenie przetoki jelitowej na co najmniej 2 miesiące wcześniej.

W badaniu wykorzystano: autorski kwestionariusz ankiety i skalę uogólnionej własnej skuteczności (Gene- ralized Self-Efficacy Scale – GSES) wg Schwarzera, Jeru- zalem i Juszczyńskiego. Skala zawiera 10 stwierdzeń oce- nianych w 4-stopniowej skali. Mierzy siłę ogólnego przekonania jednostki o skutecznym radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami i przeszkodami. Spostrzegana sku- teczność może się odnosić do specyficznych obszarów aktywności, jak również wyrażać ogólne przekonanie co do szczególnej roli w sytuacjach problemowych czy nowych. Wskaźnik poczucia własnej skuteczności jest dobrym wyznacznikiem zachowań zdrowotnych [12, 15].

2. Największe zmiany w funkcjonowaniu badanych dotyczyły przyzwyczajeń dietetycznych, ubierania się, stylu życia, postrzegania siebie i planów życiowych.

3. Wiek badanych miał istotny statystycznie wpływ na plany życiowe, hierarchie wartości i wizerunek własnej osoby.

4. Analiza statystyczna wykazała zależność między stomią a sposobem ubierania się kobiet.

5. Wytworzenie przetoki jelitowej w grupie osób młodszych w przedziale wiekowym 39–59 lat, mężczyzn i pozostających w związkach małżeńskich lub mających stałych partnerów miało wpływ na ich życie intymne.

6. Zakres oczekiwanej pomocy w badanej grupie był zróżnico- wany i zależny od stopnia samodzielności, wieku i miejsca zamieszkania.

7. Badani prezentowali wysoki lub średni poziom własnej sku- teczności.

8. Na poziom własnej skuteczności badanej grupy miały wpływ takie czynniki, jak: wykształcenie, samodzielność oraz czas od wytworzenia przetoki jelitowej.

Słowa kluczowe: poczucie własnej skuteczności, przetoka jelitowa, funkcjonowanie psychospołeczne.

2. The most significant changes in respondents’ functioning regarded dietary habits, clothing, lifestyle, self-perception, and their plans for life.

3. Respondent’s age had a significant influence on one’s plans for life, hierarchy of values, and self-image.

4. The statistical analysis proved that stoma correlated with the way female respondents dressed.

5. Stoma creation in patients from the younger subgroup, aged between 39 and 59, men who were married or had a partner, affected their sexual life.

6. The range of support actions expected by respondents varied and depended on their independence, age, and their place of residence.

7. Respondents presented high or medium level of their own effectiveness.

8. The level of respondent’s own effectiveness was determined by the following factors: education, independence, and time since intestinal stoma creation.

Key words: sense of personal effectiveness, intestinal stoma, psychosocial functioning.

(3)

Wyniki badań poddano analizie statystycznej z wykorzystaniem testu χ², przyjmując za poziom istotności α = 0,05.

Charakterystyka badanych

Wiek badanych wahał się od 39 do ponad 70 lat, prze- ważały osoby (62,5%) po 60. roku życia. Zdecydowana większość badanych (65%) pozostawała w związkach małżeńskich. Wykształcenie badanych było zróżnicowa- ne, dominowali badani z wykształceniem średnim (30%).

W mieście zamieszkiwało 62% respondentów. Na rencie lub emeryturze pozostawało 80% badanych.

Przyczyny wyłonienia przetoki jelitowej były różne, przeważało rozpoznanie choroby nowotworowej jelita grubego (67,5%). Do innych przyczyn zaliczono m.in.:

choroby zapalne jelit (14%), polipowatość jelita (11%) i powikłania po radioterapii (3%).

W badanej grupie dominowały osoby z wytworzoną przetoką jelitową na jelicie grubym (kolostomią) (87,5%).

Czas od wytworzenia przetoki jelitowej wahał się od 2 miesięcy do 15 lat, dominowały osoby (72,5%) z wytworzoną przetoką do 5 lat.

Wyniki badań

Wytworzenie przetoki jelitowej dla 12,5% badanych było głównym powodem przejścia na rentę lub wcześ - niejszą emeryturę.

W opinii ponad połowy badanych (56,5%) stomia zde- cydowanie wpływa lub raczej wpływa na ich funkcjonowanie społeczne.

Analizie statystycznej poddano zależność funkcjonowania społecznego badanych z uwzględnieniem zmiennych socjodemograficznych, tj. wieku, płci, wykształce- nia, miejsca zamieszkania. Analiza statystyczna wykazała brak zależności pomiędzy funkcjonowaniem społecznym badanych a zmiennymi socjodemograficznymi (α = 0,6).

Wytworzenie przetoki jelitowej miało wpływ na funkcjonowanie badanych w różnych sferach ich życia (tab. 1.).

W opinii badanych największe ograniczenia nastąpi- ły w sferze osobistej (58%), w życiu towarzyskim (46,5%) i funkcjonowaniu rodzinnym (27%).

Wytworzenie przetoki jelitowej miało różnoraki wpływ na codzienne funkcjonowanie badanych (tab. 2.).

Stomia w zdecydowanym stopniu miała wpływ na zmiany przyzwyczajeń dietetycznych (49,5%), ubierania się (42,5%), styl życia (42,5%), jak również postrzeganie siebie (40,5%) i plany życiowe badanych (38,5%).

Tabela 1. Zmiany w sferach życia badanych

Kategorie danych n = 200 %

w pracy zawodowej 27 13,5

w życiu towarzyskim 93 46,5

w funkcjonowaniu rodzinnym 54 27,0

w sferze osobistej 116 58,0

w funkcjonowaniu społecznym 4 2,0

brak danych 10 5,0

Procenty nie sumują się do 100, ponieważ badani podawali więcej niż jedną odpowiedź

Tabela 2. Zmiany w funkcjonowaniu badanych w zależności od płci i wieku

Rodzaj zmian Ogółem Płeć (%) Przedziały wiekowe (%)

(%) kobieta mężczyzna 39 lat 40–59 lat 60–69 lat 70 i więcej lat

przyzwyczajenia dietetyczne 49,5 47,3 51,4 40,0 41,7 50,9 57,4

sposób ubierania się 42,5 49,5 36,7 46,7 48,3 38,6 39,7

styl życia 42,5 44,0 41,3 46,7 43,3 45,6 38,2

wizerunek własnej osoby 40,0 45,1 35,8 53,3 50,0 38,6 29,4

zmiana planów życiowych 38,5 38,5 38,5 46,7 50,0 42,1 23,5

zmiana hierarchii wartości 28,0 30,8 25,7 53,3 38,3 19,3 20,6

zmiana marzeń 22,5 27,5 18,3 40,0 25,0 29,8 10,3

zmiana stosunku do życia 20,0 19,8 20,2 40,0 15,0 26,3 14,7

unikanie kontaktów społecznych 0,5 1,1 0,0 0,0 0,0 0,0 1,5

zmiany w psychice – załamanie 0,5 1,1 0,0 0,0 0,0 1,8 0,0

brak zmian 1,5 1,1 1,8 0,0 3,3 1,8 0,0

ogółem 200 91 109 15 60 57 68

(4)

Analiza statystyczna wykazała wpływ stomii na:

• plany życiowe badanych, marzenia, hierarchie war tości i pozytywny stosunek do życia w grupie osób młod- szych (zależność istotna na poziomie α = 0,05),

• sposób ubierania w grupie kobiet (zależność istotna na poziomie α = 0,1),

• wizerunek własnej osoby – im starsza osoba, tym wpływ stomii był mniejszy (zależność istotna na poziomie α = 0,1),

• życie intymne – w grupie mężczyzn (zależność istotna na poziomie α = 0,1), w grupie osób młodszych w przedziale wiekowym 39–59 lat (zależność istotna na poziomie α = 0,05) oraz w grupie osób będących w związ- kach małżeńskich i mających stałych partnerów (zależność istotna na poziomie α = 0,05).

Zakres oczekiwanej pomocy w czynnościach dnia codziennego ankietowanych był zróżnicowany i zależał od stopnia samodzielności. Całkowicie samodzielnych było 63% badanych, 23% oczekiwało pomocy w zmianie sprzętu stomijnego, 18% pomocy w załatwieniu niektó- rych spraw, np. zaopatrzenia w sprzęt, a 6% wymagało pomocy w czynnościach higienicznych. Badania wyka- zały istotną zależność między samodzielnością badanych a wiekiem (α = 0,001) (ryc. 1.).

Miejsce zamieszkania miało istotny wpływ na samo- dzielność badanych. Większą samodzielność stwierdzo- no w grupie osób mieszkających w mieście (α = 0,05) (ryc. 2.).

Istotnym elementem badań była ocena własnej sku- teczności respondentów z wykorzystaniem skali GSES oraz poznanie wpływu zmiennych socjodemograficznych na wynik tego badania. Badania wykazały, że prawie połowa respondentów prezentowała wysokie poczucie własnej skuteczności (47%), a 30% niskie (ryc. 3.).

Analiza statystyczna nie wykazała zależności między poziomem poczucia własnej skuteczności badanych a wiekiem i płcią (tab. 3., 4.).

Czynnikiem istotnie wpływającym na własne poczucie skuteczności badanych było wykształcenie (zależność istotna statystycznie przy poziomie istotności α = 0,05).

Osoby z wyższym wykształceniem znacznie częściej niż osoby z niższym wykształceniem reprezentują wysokie poczucie własnej skuteczności (tab. 5.).

Miejsce zamieszkania badanych nie miało wpływu na poziom poczucia własnej skuteczności (α = 0,1) (tab. 6.).

W dalszej analizie oceniono zależność między samodzielnością badanych a poczuciem własnej sku- teczności. Analiza wykazała, że osoby samodzielne uzy- Ryc. 1. Samodzielność w czynnościach dnia codziennego

badanych w zależności od wieku

39 lat 40–59 60–69 70 i więcej

93,3%

80%

68,4%

36,8%

wysokie przeciętne niskie

46,7%

23,1%

30,2%

Ryc. 2. Radzenie sobie w życiu codziennym a miejsce zamieszkania (odsetek samodzielnych)

samodzielny potrzebuje potrzebuje potrzebuje

pomocy pomocy pomocy

w zmianie w wykonywaniu w załatwianiu sprzętu innych czynności niektórych

higienicznych spraw, np. zaopatrzenie w sprzęt stomijny 68,5%

50,8%

21,8%

27%

5,6% 4,8%

12,9%

28,6%

miasto (n = 124) wieś (n = 63)

Ryc. 3. Poziom poczucia własnej skuteczności w badanej grupie

Tabela 3. Skala uogólnionej własnej skuteczności w badanej grupie a płeć badanych

Poziom poczucia własnej skuteczności Płeć (%) n = 199

K M

niskie poczucie własnej skuteczności 32,2 28,4 30,2 przeciętne poczucie własnej skuteczności 23,3 22,9 23,1 wysokie poczucie własnej skuteczności 44,4 48,6 46,7

ogółem 90 109 199

(5)

Tabela 5. Skala uogólnionej własnej skuteczności a wykształcenie

Poziom poczucia własnej skuteczności Wykształcenie (%) n = 192 (%)

podstawowe zawodowe średnie wyższe

niskie poczucie własnej skuteczności 46,2 38,3 20,9 15,4 30,7

przeciętne poczucie własnej skuteczności 20,5 20,0 29,9 19,2 23,4

wysokie poczucie własnej skuteczności 33,3 41,7 49,3 65,4 45,8

ogółem 39 60 67 26 192

Tabela 6. Skala uogólnionej własnej skuteczności a miejsce zamieszkania badanych

Poziom poczucia Zamieszkanie (%) n = 186 własnej skuteczności

miasto wieś (%) niskie poczucie własnej 28,5 33,3 30,1 skuteczności

przeciętne poczucie własnej 20,3 30,2 23,7 skuteczności

wysokie poczucie własnej 51,2 36,5 46,2 skuteczności

ogółem 123 63 186

Tabela 7. Skala uogólnionej własnej skuteczności a samodzielność badanych

Poziom poczucia Samodzielni (%) n = 199 własnej skuteczności

nie tak (%)

niskie poczucie własnej 41,9 23,2 30,2 skuteczności

przeciętne poczucie własnej 24,3 22,4 23,1 skuteczności

wysokie poczucie własnej 33,8 54,4 46,7 skuteczności

ogółem 74 125 199

Tabela 4. Skala uogólnionej własnej skuteczności w badanej grupie a wiek badanych

Poziom poczucia własnej skuteczności Wiek (%) n = 199 (%)

do 39 lat 40–59 60–69 70 i więcej

ogółem 15 60 57 67 199

skały wyższy poziom poczucia własnej skuteczności (α = 0,01) (tab. 7.).

Kolejnym czynnikiem mającym wpływ na poczucie własnej skuteczności badanych był czas od wyłonienia przetoki jelitowej. Osoby mające stomię dłużej uzyska- ły znacznie wyższy wynik poczucia własnej skuteczno- ści (α = 0,05) (tab. 8.).

Dyskusja

W opinii wielu autorów przygotowanie osób ze sto- mią do samoopieki oraz ich adaptacja psychospołeczna wynikająca w głównej mierze z utraty kontroli funkcji zwieraczy oraz powikłań późnych stomii ma niebagatel- ny wpływ na ich funkcjonowanie we wszystkich sferach życia. W wyniku zmiany samooceny, często występują- cej depresji, pogorszenia sytuacji życiowej, związanej

z utratą czy też koniecznością zmiany pracy, przejściem na rentę lub emeryturę dochodzi do unikania bądź wyco- fywania się z podejmowania decyzji mających pozytywny wpływ na zachowania zdrowotne [4, 9, 11, 16]. Według Juczyńskiego spostrzeganie własnej skuteczności jest wyznacznikiem zamiarów i działań w różnych obszarach zachowań zdrowotnych. Zarówno zamiar zaangażowa- nia się w określone działania zdrowotne, jak i aktualne zachowanie są pozytywnie powiązane z przekonaniami dotyczącymi własnej skuteczności. Równocześnie przekonania dotyczące skuteczności mają wpływ na ocenę osobistych zasobów człowieka w sytuacji stresowej [17].

Locke i Latham twierdzą, że im silniejsze są przekonania dotyczące własnej skuteczności, tym wyższe cele sta- wiają sobie ludzie i tym silniejsze jest ich czynne zaan- gażowanie w zamierzone zachowanie, nawet w obliczu porażek [18].

(6)

Wykorzystując skalę GSES, oceniono poziom poczucia własnej skuteczności respondentów. W analizowa- nym materiale wykazano, że prawie połowa responden- tów (47%) prezentowała wysokie poczucie własnej skuteczności, 23% przeciętne, a 30% niskie. Na podstawie zebranych danych socjodemograficznych oraz prze- prowadzonej analizy statystycznej potwierdzono, że takie zmienne, jak: płeć oraz miejsce zamieszkania, nie mają wpływu na poczucie własnej skuteczności. Inne zmienne, tj. poziom wykształcenia i stopień samodzielności, pozytywnie wpływają na poczucie własnej skuteczności.

W porównaniu wyników grupy badanej z wynika- mi grupy normalizacyjnej w zakresie poczucia własnej skuteczności jedynie w aspekcie wykształcenia odnotowano pozytywne wyniki, inne zmienne (płeć, wiek, miejsce zamieszkania) nie miały wpływu na ocenę własnej skuteczności. Najwyższy wskaźnik poczucia własnej sku- teczności w grupie normalizacyjnej przejawiają pacjentki po mastektomii oraz chorzy na cukrzycę, najniższy zaś kobiety leczone z powodu nasilonych objawów meno- pauzy. Niskie poczucie skuteczności mają pacjenci po zawale mięśnia sercowego [12]. Nie odnaleziono w lite- raturze grupy reprezentatywnej osób z przetoką jelito- wą, aby porównać wyniki badań własnych. Badania wła- sne wykazały, że osoby z dłuższym okresem od wytworzenia przetoki jelitowej znacznie częściej mają wyższe poczucie własnej skuteczności niż osoby z okresem krótszym.

Wytworzenie przetoki jelitowej w zdecydowanym stopniu miało wpływ na wieloaspektowe zmiany w życiu codziennym badanych w zakresie: przyzwyczajeń dietetycznych, ubierania się (zwłaszcza w grupie kobiet), jak również postrzegania siebie i zmiany planów życiowych – te ostatnie charakterystyczne są dla osób młodych.

Według badań przeprowadzonych przez Sprangersa osoby z przetoką jelitową stosują większy rygor dietetycz- ny, jednakże faktu tego nie potwierdzają dotychczas opu- blikowane badania i doświadczenia własne [20, 23].

W opinii ponad połowy badanych (56,5%) wytworzona przetoka wpływa negatywnie zarówno na funkcjonowanie fizyczne, jak i społeczne, zwłaszcza w sferze osobistej (58%), towarzyskiej (46,5%) i rodzinnej (27%).

Podobne wyniki uzyskała Wirażka w badaniach przeprowadzonych wśród 164 osób po wyłonieniu stomii z powo-

du nowotworu jelita grubego [19] oraz Sprangers i wsp.

w analizie porównawczej kilku badań [23].

Analizując opinie respondentów, odnotowano nega- tywny wpływ przetoki jelitowej na życie intymne w grupie mężczyzn (zależność istotna na poziomie α = 0,1), w grupie respondentów w przedziale wiekowym 39–59 lat (zależność istotna na poziomie α = 0,05) oraz w grupie osób będących w związkach małżeńskich i mających sta- łych partnerów (zależność istotna na poziomie α = 0,05).

Powołując się na publikację Bieleckiego, powikłania seksualne występują często u 26,7%, a sporadycznie u ok. 57% pacjentów ze stomią [2]. W badaniach Szczepkowskiego [20] odsetek osób ze stomią z potwier- dzonymi zaburzeniami seksualnymi zawiera się w przedziale 66–100%, podobne wyniki uzyskali inni autorzy [23, 24]. Obniżenie libido może być związane zarówno z czynnikami psychicznymi (lęk, strach, brak akceptacji), jak i somatycznymi (wiek, postępująca choroba, lokali- zacja guza, operacyjne uszkodzenie włókien autono- micznych odcinka krzyżowego, dodatkowe schorzenia, zwłaszcza u mężczyzn). Powikłania seksualne dotyczą częściej mężczyzn niż kobiet, są związane z powstrzy- mywaniem się od kontaktów seksualnych, obniżeniem lub brakiem popędu seksualnego, mogą mieć charakter stały lub okresowy i w dużym stopniu być spowodowane wystąpieniem depresji pooperacyjnej i/lub efektem nie- korzystnego wpływu leczenia uzupełniającego (chemio- terapia, radioterapia) nowotworów jelita grubego [2, 21].

Zakres oczekiwanej pomocy w czynnościach dnia codziennego ankietowanych był zróżnicowany i zależał od stopnia samodzielności. Osoby całkowicie samodzielne (63%) nie wskazywały na potrzebę pomocy w czynnoś - ciach dnia codziennego, natomiast osoby w grupie wie- kowej 70 lat i więcej oczekiwały pomocy w zakresie:

zmiany sprzętu stomijnego, w załatwieniu niektórych spraw, np. w zaopatrzeniu w sprzęt, jedynie 5% spośród badanych wskazywało, że wymaga pomocy w czynnoś - ciach higieniczno-pielęgnacyjnych. Badania wykazały istotną zależność między samodzielnością badanych a wiekiem. Można zatem wnioskować, że im człowiek starszy, tym bardziej potrzebuje pomocy osób drugich w czynnościach dnia codziennego. Odnotowano większą samodzielność w grupie osób mieszkających w mieście (62% ogółu badanych) (α = 0,05) niż na wsi. Przy czym, Tabela 8. Skala uogólnionej własnej skuteczności a czas od wyłonienia stomii

Poziom poczucia własnej skuteczności Czas od wyłonienia stomii (%) n = 195 (%) 2 miesiące – rok 2–5 lat 6–10 lat > 10 lat

ogółem 80 65 30 20 195

(7)

jeśli wziąć pod uwagę, że mieszkańcy wsi częściej przy- znają, że potrzebują pomocy w załatwianiu niektórych spraw, np. w zaopatrzeniu w sprzęt stomijny, można wnioskować, że istotną rolę odgrywa tu zróżnicowanie infrastruktury, która ułatwia życie mieszkańcom miast.

Brak jej na terenach wiejskich z pewnością jest związa- ny z gorszym dostępem zarówno do opieki zdrowotnej, jak i kontaktów z grupami wsparcia. Do podobnych wniosków doszli Banaszkiewicz i wsp. [25].

Wnioski

1. Wyłonienie przetoki jelitowej miało wpływ na zmiany w funkcjonowaniu badanych w sferze życia towarzyskiego, osobistego i rodzinnego.

2. Największe zmiany w funkcjonowaniu badanych doty- czyły przyzwyczajeń dietetycznych, ubierania się, stylu życia, postrzegania siebie i ich planów życiowych.

3. Wiek badanych miał istotny statystycznie wpływ na plany życiowe, hierarchie wartości i wizerunek własnej osoby.

4. Analiza statystyczna wykazała zależność między sto- mią a sposobem ubierania się kobiet.

5. Wytworzenie przetoki jelitowej w grupie osób młod- szych w przedziale wiekowym 39–59 lat, mężczyzn i pozostających w związkach małżeńskich lub mają- cych stałych partnerów miało wpływ na ich życie intymne.

6. Zakres oczekiwanej pomocy w badanej grupie był zróż- nicowany i zależny od stopnia samodzielności, wieku i miejsca zamieszkania.

7. Badani prezentowali wysoki lub średni poziom własnej skuteczności.

8. Na poziom własnej skuteczności badanej grupy miały wpływ takie czynniki, jak: wykształcenie, samodziel- ność oraz czas od wytworzenia przetoki jelitowej.

Piśmiennictwo

1. Szczepkowski M. Stomia jelitowa – wyzwanie nie tylko dla chirurga.

Proktologia dla lekarzy rodzinnych 2004; 4: 57-69.

2. Bielecki K. Dobra stomia. Proktologia, Suplement. V Sympozjum Polskiego Klubu Koloproktologii. 2004; 1: 27-28.

3. Wrońska I, Wiraszka G. Jakość życia chorych z rakiem jelita grubego i wytworzonym brzusznym odbytem. Psychoonkologia 2003; 7: 37-42.

4. Fryc-Martyńska J. Psychologiczne następstwa wytworzenia odbytu brzusznego oraz znaczenie sposobu informowania chorych i ich rodzin.

Polski Tygodnik Lekarski 1989; 20: 469-471.

5. Kózka M. Operacja – stomia – depresja? Troska 2002; 3: 11-12.

6. Bazaliński D, Barańska B, Cipora E. Stomia jelitowa nie musi być przyczyną niepełnosprawności. Medycyna Rodzinna 2006; 3: 58-63.

7. Kózka M, Bazaliński D, Cipora E. Wiedza pacjenta z przetoką jelitową elementem przygotowania do samoopieki. Zdrowie Publiczne 2006; 4:

591-595.

8. Bazaliński D, Kaczmarska D. Stomia jelitowa, wskazania do wykonania, powikłania. W: Pielęgniarska opieka nad osobami starszymi. Kachaniuk H (red.). Raabe, Warszawa 2009.

9. Michalak S, Cierzniakowska K, Banaszkiewicz Z i wsp. Ocena przystosowania się chorych do życia ze stomią jelitową. Pielęg Chir Angiol 2008; 3: 92-98.

10. Kaidar-Person O, Person B, Wexner SD. Complications of construction and closure of temporary loop ileostomy. Journal of the American College of Surgeons 2005; 201: 759-773.

11. Biercewicz M. Stomia jako trudny problem życiowy. Pielęgniarstwo Polskie 2002; 1: 87-94.

12. Jurczyński J. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia.

Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psy cho lo - gicznego. PWN, Warszawa 2001.

13. Wsparcie społeczne, stres i zdrowie. Sęk H, Cieślak R (red.). PWN, Warszawa 2006.

14. Psychologia zdrowia. Heszen-Niejodek I, Sęk H (red.). PWN, Warszawa 2007.

15. Schwarzer R. Poczucie własnej skuteczności w podejmowaniu i kontynuacji zachowań zdrowotnych. Dotychczasowe podejścia teoretyczne i nowy model. W: Psychologia zdrowia. Heszen-Niejodek I, Sęk H (red.). PWN, Warszawa 1997; 175-205.

16. Marquis P, Marrel A, Jambon B. Quality of life in patients with stomas:

the Montreux study. Ostomy/Wound Management 2003; 49: 48-55.

17. Juczyński Z. Psychoonkologia – przedmiot badań. Psychoonkologia 1998;

31-34.

18. Locke EA, Latham GP. A theory of goal setting and task performance.

Prentice Hall, New York 1990.

19. Wirażka G. Problemy funkcjonowania chorych z kolostomią wytworzoną po operacyjnym leczeniu raka jelita grubego na podstawie badań HRQOL.

Problemy Pielęgniarstwa 2007; 15: 1-6.

20. Szczepkowski M. Rak odbytnicy – czynnościowe wyniki leczenia i jakość życia. Proktologia dla lekarzy rodzinnych 2004; 4: 35-46.

21. Czernikiewicz W. Seksualne problemy osób ze stomią. W: Stomia, poradnik dla pacjentów pielęgniarek i lekarzy. Pol-Ilko, Poznań 1993.

22. Turnbull GB. Sexual counseling: the forgotten aspect of ostomy rehabilitation. J Sex Ed Ther 2001; 26: 189-195.

23. Sprangers MA, Taal BG, Aaronson NK, te Velde A. Quality of life in colorectal cancer. Stoma vs, nonstomapatients. Dis Colon Rectum 1995; 38:

361-369.

24. Weinstein M, Roberts M. Sexual potency following surgery for rectal carcinoma: a follow up of 44 patients. Ann Surgery 1977; 185: 295-300.

25. Banaszkiewicz Z, Szewczyk MT, Cierzniakowska K, Jawień A. Jakość życia osób ze stomią jelitową. Współcz Onkol 2007; 1: 17-25.